Eskendır aǧamen tūtas bır däuır köşıp barady. Şynynda da Eskendır Hasanǧaliev XX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda qazaq muzyka önerındegı zor qūbylysqa ainalǧan ūly kompozitor edı.
Äsılı, būl däuır Äbılahat Espaevpen bastalady, sosyn Şämşı Qaldaiaqov, Sydyq Mūhamedjanov, Äset Beiseuov, Nūrǧisa Tılendiev, Jaqsykeldı Seiılov, Iliia Jaqanovpen jalǧasyp, Eskendır Hasanǧalievpen tüiındelmek edı... Eskendır aǧa jasy jaǧynan osy alyptar tobynyŋ soŋy edı. Qazır osy alyptar şoǧyrynan jalǧyz Iliia aǧa ǧana qaldy. Qandai auyr...
Ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldarynyŋ soŋy. Ol tūs – är auylda senbı saiyn toi bolyp jatatyn, uaiym qaiǧy joq, qoi üstınde boztorǧai jūmyrtqalaǧan zaman edı. Bızdei qarasiraqtarǧa būl bır qyzyqty ermek – bala bıtken taŋ atqanşa toi köruge baramyz. Mūndaida palatkanyŋ tübınde otyryp än tyŋdau – dünienıŋ rahaty edı men üşın. Äuelı kezek dombyraǧa keledı. Ol uaqyttyŋ änşılerı qandai şırkın! Biık şyrqaǧan asqaq ünderı tüngı auyldyŋ jūldyzdy aspanyn jaryp jıbere jazdaityn. Mündai änderdı tyŋdaǧanda bar dünienı ūmytyp, bır älemet küi keşesıŋ. El ışınıŋ osyndai tuma talant önerpazdary osylaişa än-küige qūştar ettı, önerdı süiuge baulydy...
Üş-tört saǧattan keiın "bırınşı stol" bıtıp, toişyl qauym üzılıske şyǧady. Bırden bi bastalady. Ol kezde är auylda VİA degen bolady. Üzılıs bastalǧanda kezek VİA-ǧa tiedı. Osy sättı baǧanadan berı taǧatsyz kütıp tūrǧan VİA-nyŋ önerpazdary sol zamannyŋ nebır hit änderın bırınen soŋ bırın qūiqyljyta şyrqap, bidıŋ körıgın bırden qyzdyra jöneledı. Bız siiaqty jügırmekter VİA-nyŋ aldyna tız qatar otyra qalyp änşı aǧalardyŋ önerın tamaşalaimyz. Älı esımde Meiırman Zetov ūmytpasam solo gitarada, Amangeldı (familiiasyn ūmyttym) bas gitarada, Qonysbai Külmaǧanbetov "udarnikte" oinaidy, Keide būl topqa, keiınırek 1990 jyly "Aziia dausynyŋ" bas bäigesın jeŋıp alǧan "Roksanaki" tobynyŋ solisı Serık Köşkınbaev aǧam qosylady. Ol zamannyŋ estradasyna deiın estı edı ǧoi, şırkın! Sonda Amangeldı änşı aitatyn bır än köz aldym men qūlaǧymnan osy künge şeiın ketpeidı. Amangeldı – eŋgezerdei, boişaŋ, būirabas qara jıgıt bolatyn, soǧan sai ünı de körıktei keudesınen kündei kürkırep şyǧyp, kümbırlep estıletın. Sol alapat küştı dausymen:
Ömırde taǧdyr aidap,
Kezdestım özıŋmen.
Kezım būl bal-būl jainap,
Qaiǧy mūŋ sezılmegen.
Tūŋǧiyq kezındegı,
Bölendım şapaǧatqa.
Būl näzık sezım be edı,
Būl älde mahabat pa?!
Keledı qūşaqtaǧym,
Keledı erkelegım.
Eşkımge ūqsatpadym,
Ne degen körkem edıŋ. –
dep kürkırete salǧanda dünienı köşırıp jıberuşı edı. Sonda maǧan älemde Amangeldıden asqan gitarist änşı joqtai edı, tıptı sol zamannyŋ ataqty änşısı Din Ridtıŋ özı Amangeldıge astar boluǧa jaramaityndai körınetın... Äiteuır menıŋ bala köŋılım älgı ännen qatty äserlenetın. Qazır oilaimyn, qanşa jerden kürkırete salsa da, Amangeldı änşınıŋ dausynda mūŋ aralas bır bozaŋ saryn, būl dünielık emes bır erekşe aiauly ün bolatyn. Soǧan körındı me, ömırden erte kettı. Atylyp qaldy, qapylysta...
Keiın eseie kele būl ännıŋ Eskendır Hasanǧalievtıŋ änı ekenın, sözın jazǧan Bäkır Täjıbaev ekenın bıldık. Osy künge şeiın sözı men änı qatar jarasym tapqan osynau tebırenıstı ännıŋ qalai tuǧanyna älı de qairan qalamyn. Apyr-ai, tıptı bır qoldan şyqqandai ǧoi! Söitken Bäkır aqyndy häm kompozitordy ömırde bolmaǧan Segız serınıŋ "Aqbūlaq" degen änın ūrlap aldy degen qyp-qyzyl jala jauyp, qūsa qylyp öltırdık. Talanttaryn osylaişa taǧdyrdyŋ tälkegıne şımırıkpei tastai salatyn, qūrbandyqqa qinalmai şalyp jıberetın sūmdyq qatygez jūrtpyz ǧoi, negızı. Keiın kuä boldyq– sol aiauly "Gülsezımdı" Eskendır aǧamyzdyŋ özı de ǧajap salady eken, bıraq menıŋ auylymdaǧy Amangeldı änşı avtordan da äldeqaida artyq şyrqady-au deimın, äiteuır osy ändı aitqanda jany jylap tūruşy edı, baqsyz änşınıŋ...
Arada bır müşeldei uaqyt öttı, köp ūzamai Täuelsızdık aldyq, qazaqtyŋ asty-,üstı bailyǧyn sülıktei sorǧan jemqorlardyŋ tatymsyz talǧamyna sai – tartymsyz fanerşikter zamany jettı jylmiyp. Jai kelmedı jolyndaǧy önerdıŋ nebır saiypqaran şeberlerı san ǧasyr soqqan än-küidıŋ altyn sarailaryn aiausyz qirata, küirete keldı. Jemqorlardyŋ toiynda auyz jybyrlatyp kün köretın sondai joiympazdar Hasanǧaliev änderıne de auyz saldy. Sonyŋ dälelındei "Gülsezımge" de dausyn kompiutermen jasap alǧan, ärlep alǧan ärkımder qoja boldy, aru ändı, meilınşe sūlu ändı älgıler jünın jalǧan tauyqtai qyldy. Qor boldy esıl än. "Gülsezımdı" avtordyŋ özındei nemese menıŋ auylymnyŋ Amangeldısındei aŋqytyp saluǧa būl zaman änşılerınıŋ därmenı – ışkı quaty jetpegenı, qoraş kosmosy – tar ǧaryşy alasalyq etkenı ras. Sonda men oilauşy edım, avtor älgı änşısymaqtarǧa nege tyiym salmaidy dep. Bıraq öitken joq, soǧan qaraǧanda Eskendır aǧa ömırde momyn kısı boldy-au dep oilaimyn.
Sodan keiıngı bır ǧajap änı "Saǧyndym senı" edı. Ony ömırden erte ozǧan Qūrmanai Omarova qandai asqaq, körkem şyrqauşy edı şırkın! Būl ändı de künı bügınge şeiın Qūrmanai änşıden eşkım ozdyra alǧan joq.
Al "Atameken" şe?! Keŋes zamanyndaǧy qazaqtyŋ halyqtyq gimne ainalǧan būl än sol däuırde ūltymyzdyŋ örşıl ruhyn el ışınde asqaqtatyp tūrǧan sanauly änderdıŋ bırı boldy. Estuımşe, Eskendır aǧa būl ändı özınıŋ tuǧan jerı – Oralǧa arnap şyǧaryp, sözın Qadyr Myrzalievke jazdyrypty. Sözın qolyna alǧan kompozitor: "Qadyr aǧa-au, mynanyŋ ışınde Oral degen bır auyz söz joq qoi, – dep daǧdarǧanda: – Oral deseŋ ärı ketse Batys öŋırı ǧana aitar edı, men saǧan küllı qazaq şyrqaityn ännıŋ sözın jazyp berdım", – degen eken. Söitken 'Atamekennıŋ" sol sözı qandai şırkın:
Qaida jürsem atameken,Kökeiıŋde jatady eken!
Tuǧan jerdıŋ bar qadır-qasietın ekı-aq jolǧa syidyrǧan Qadyrdyŋ ūlylyǧynda şek joq-au, sırä?! Ūlylyq – osyndai qarapaiymdylyqpen, bıraq adal soqqan jürektıŋ şeksız mahabbatymen ölşense kerek!
"Ädemı-au"-y qandai-dy!. Būl – bızdıŋ Dariko apamyzǧa arnalǧan än körınedı. Kompozitormen jastyq şaǧynda dos-jar bolǧan bır aǧamyz aityp edı: "Darikony osy "Ädemı-au"-men qyr soŋynan qalmai jürıp aldy", – dep. Osy ännen keiın ıle düniege kelgen "Elıgım erkem" şe?! Yntyzar jürektıŋ ıŋkär lüpılı dırıldei soqqan möp-möldır mahabbat baiany emes pe būl än!
Taǧy bır qaraǧandylyq kısı aityp edı: "Bırde ekı dos Eskendırdı üige şaqyryp qonaq qyldyq. Erteŋıne äkem bızge "Sen ekeuıŋnen tük şyqpaidy, anau Eskendır adam bolady eken", – dedı. Bız "Nege?" – degende – Sender tünımen araq ıştıŋder, Eskendır ışken joq", – deptı. Rasynda äkem aitqandai boldy", – dep külıp edı älgı kısı.
Aqsaqaldyŋ auzy dualy eken, jyldar jyljyp öte kele Eskendır Hasanǧaliev halqymyzdyŋ süiıktı önerpazyna ainaldy. Tolaǧai talantynyŋ tau qoparar quaty öz aldyna, ol būl biıgıne qajyrly eŋbegınıŋ qairat küşımen jettı. Tomas Edisonnyŋ bır sözı bar edı ǧoi: "Talant 1%, qalǧan 99% aşy ter" degen. Eskendır aǧa ömır men önerdegı bar biıgın Qūdai bergen talantyn tynymsyz ūştaumen bolǧan qajyrly eŋbegınıŋ küşımen baǧyndyrdy.
Eŋbek demekşı, ūmytpasam 2012 älde 13-ınşı jyly "Qazaqstan" Ūlttyq arnasynyŋ "Köŋılaşar" baǧdarlamasyna ssenarii jazuǧa şaqyryldym. Jedeldetıp Şämşı, Mūqaǧali bastaǧan ūlylarymyzǧa arnalǧan bırneşe ssenarii jazylyp, tüsırılım jūmystary da dereu bastalyp kettı. Ssenariidıŋ avtory retınde tüsırılımnıŋ ışınde jüremın. Bır künı kezek Eskendır aǧaǧa kelıp, studiiaǧa kompozitordyŋ özı şaqyrylyp, bastan aiaq öner körsettı. Ädette, bır saǧattyq mūndai ülken şou baǧdarmalardy tüsırgenge tolyq bır kün uaqyt jūmsalady... Tüsırılımnıŋ bar jügın bır özı kötergen Eskendır aǧa, baiqaimyn, keşke qarai şarşai bastady. Şarşaǧany sondai tüsırılım jūmystary bır tolas tapqan sätte kädımgıdei fortepianonyŋ aldynda basyn tömen salyp, tolyqşa jüzı qan-sölsız qabaryp otyryp qalady. Jetpısten mol asqan jas oŋai ma – aiaqtary syzdap, belı syrqyrap auyratyn siiaqty aǧanyŋ, qan qysymy da köterıletın tärızdı. Alaida būl köŋılsız sät köpke sozylmaidy, baǧdarlama rejisserı Ǧaliia Baibosynovanyŋ "bastaimyz!" degen jarqyn dausy estılgende Eskendır aǧa biıkke samǧar sätınde qos qanatyn serpi qomdaǧan aqiyq qyrandai dür sılkınedı, jüzın toryǧan jaŋaǧy şarşaudyŋ ızı de qalmaidy, tas tüiın bekınıp, aldyndaǧy fortepianoǧa qyzylǧa tüsken bürkıttei qaiyra qonjiiady, sodan kelesı üzılıske deiın eş syr aldyrmai, şaldyqpai şabatyn belı berık kärı bozdai ūzaqqa sılteidı. Abzaly, kärı boz emes, tarlanboz degen dūrys şyǧar mūndai aǧany...
Sol joly qinalsa da ünsız tözıp alǧan betınen qaitpaityn könterlılıgın körgen men ne degen tabandy adam dep taŋyrqaǧan edım. Şynynda da, sol joly baiqaǧanymdai, būl kısınıŋ boiyndaǧy basty qasietı tabandylyq eken. Äsılı öz taǧdyrynyŋ baqyty üşın tabandylyqpen kürese bılu – äste zor qasiet. Äsırese talantty jan üşın būl taptyrmaityn mınez. Bırde Puşkinnıŋ duelde ölgenın estıgen İran şahy Griboedovke: "Orysta talant köp qoi, qūnsyz bolǧan soŋ öltıredı de" degen eken. Sol aitqandai qazaqta da qadırın bılgen-bılmegen, baǧasyn bergen-bermegen talant mol ǧoi, bıraq köp jaǧdaida sol talanttarymyzǧa tabandylyq jetıspei jatady.
"Bır ısım bar bastalǧan,
Bastala salyp tastalǧan", –
deidı ūly Mūqaǧali. Mıneki, qazaqy talanttardyŋ bır mını, bälkım basty kemşını – osy "bastala salyp tastalǧandyq" pa deimın. Keide būl qazaqtyŋ ūlttyq mınezınıŋ bırı me dep te qalamyn. Öitkenı bastai salyp orta jolda tastap ketken, aiaqsyz qalǧan talai ısterımızdıŋ kuäsı bolyp kele jatqan joqpyz ba – osy otyz jylda....
İä, Eskendır Hasanǧaliev öz baqyty üşın, dälırek aitqanda öz önerınıŋ baǧy üşın joǧaryda aitqanymyzdai tabandylyqpen kürestı. Sol baqytynyŋ bırı – aiauly jary Dariko apamyz desek, artyq aitpaǧanymyz. Köp talanttar öz üiınen baq taba almai, öz şaŋyraǧyna özı ögei küi keşetını – dara darynyŋ basynda jiı kezdesetın köp keleŋsızdıktıŋ bırı, bälkım, eŋ auyry. Önerı tärızdı otbasy baqyty jönınen de Qūdai Eskendır aǧamyzdyŋ baǧyn zor qyldy. Ol – Dariko sūlu arqyly äieldıŋ aialy alaqanyn sezınıp, aiauly mahabbatyna bölendı. Dariko aru – onyŋ mäŋgılık Muzasyna, şyǧarmaşylyǧynyŋ tausylmas qainaryna, būlaq bastauyna ainaldy. Soǧan qaraǧanda Qaraǧandynyŋ aru qyzy – Dariko sūlu kompozitorǧa sarqylmas şabyt syilai bılgen sekıldı. Ūly öner qaşanda ǧaşyq jürekten, sarǧaiǧan saǧynyştan tuady. Ǧaşyq bola almaityn sezımsız, qaradürsın adamnan eşqaşan öner tumaq emes. Ökınıştısı, qazır bızdıŋ kompozitor dep jürgen sazgersymaqtarymyz ömırınde bır arudy ystyq jürekten aialai süiıp körmegen audansyz, tar köŋıl öŋşeŋ toǧyşar jandar ekendıgı sezıledı. Eger olarda süie bıletın, küie bıletın ystyq jürek bolsa, eŋ bastysy talant bolsa – ainalamyzdy qazırgıdei jyn-oinaq jailamas edı, mynandai düniejüzılık şoubiznesten ūrlanǧan esırık änsymaqtar basyp ketpes edı üstımızdı.
Al Eskendır aǧamyz özınıŋ syrşyl jüregımen Darikodai süludy aialai süidı, Onyŋ keibır änderınen ("Saǧyndym senı") basqa da bır aruǧa ıŋkär bolǧandyǧy aŋǧarylady. Degenmen kompozitor bır sūhbatynda aǧynan jarylǧandai, barlyq änderın süiıktı jary Darikoǧa arnady. Bır ǧajaby – Dariko arqyly ol Qaraǧandydai qabyrǧaly jūrttyŋ qadırlısı bola bıldı. Er baqytynyŋ bır belgısı – üş jūrtynyŋ tolyq bolmaǧy, tügel keluı. Sonyŋ bırı qaiyn jūrttyŋ tegeuırın küşı...
Baiaǧynyŋ köregen handary da bilıkke jetu üşın äuelı qaiyn jūrtyn qamdaǧan. Eskendır aǧanyŋ qaiyn jūrty Arqadaǧy dümdı tūqym – ataqty Äşliaevtar äuletı-tūǧyn. Aibatty aǧalarynyŋ bar tıleuı – jalǧyz qaryndastary Darikonyŋ üstınde bolǧany anyq.
Eskendır aǧanyŋ öz jūrty jaily eşteŋe bıle qoimaimyn, bıraq tuǧan topyraǧy ūly kompozitor Mūhit änşı jaralǧan batys Alaşorda besıgı Oraldyŋ Jympitysy – Qaratöbe ekenın bılemın. Ūmytpasam, solai. Topyraǧynyŋ tektı ekenı – Eskendır aǧanyŋ eşkımge ūqsamaityn örşıl ärı syrşyl, ruhty änderınen körınedı. Kompozitordyŋ taǧy bır baqyty – Täŋırı oǧan özı şyǧarǧan änderın özı kelıstıre, şeber şyrqaityn asqaq ärı quatty joiqyn dauys berdı. Būl jönınen ol özı kompozitor, özı änşı Mūhit babasyna ūqsaidy. Kezınde Qadyr men Bäkırdei jerles aǧalary jas kompozitordy tamaşa änderıne sözı sai äserlı öleŋderden kemdık körgızbedı. Būl da onyŋ taǧy bır kezektı baqyty. Bärınen de onyŋ eŋ ūly baqyty – tuǧan halqynyŋ şeksız süiıspenşılıgıne bölengenı.
"Uaqytsyz tuǧan er ǧarıp" – deidı Mäşhür Jüsıp. Rasynda da köp jaqsylar uaqytynan būryn tuady, nemese keiın tuyp öz zamanynan aiausyz soqqy jep, ömırdıŋ bazarynan jylap qaityp, öksumen qor bop ötıp, keiıp ölıp jatady. Al öz uaqytynda tuǧan baqytty er Eskendır öz däuırıne razy ǧūmyr keştı. Sonyŋ aiǧaǧyndai ol öz zamanyn, öz elın, öz süigenın asqaq jyrlady. Öz däuırınıŋ töl perzentı, tuǧan elınıŋ süiıktı ūly bola bılgen, Täŋırı bar tıleuın aiamai bergen Eskendır aǧada arman joq sırä? Laiym solai bolǧai!
Aldynan jarylqasyn baqytty Erdı! Mekenı peiış, arty kenış bolǧai! Qoş Eskendır aǧa, baqūl bol ūly kompozitor!
Erlan TÖLEUTAI,
änşı-kompozitor, önertanuşy,
jazuşy-ssenarist
Ūqsas jaŋalyqtar
