Eskendir aǵamen tutas bir dáýir kóship barady. Shynynda da Eskendir Hasanǵalıev XX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qazaq mýzyka ónerindegi zor qubylysqa aınalǵan uly kompozıtor edi.
Ásili, bul dáýir Ábilahat Espaevpen bastalady, sosyn Shámshi Qaldaıaqov, Sydyq Muhamedjanov, Áset Beıseýov, Nurǵısa Tilendıev, Jaqsykeldi Seıilov, Ilııa Jaqanovpen jalǵasyp, Eskendir Hasanǵalıevpen túıindelmek edi... Eskendir aǵa jasy jaǵynan osy alyptar tobynyń sońy edi. Qazir osy alyptar shoǵyrynan jalǵyz Ilııa aǵa ǵana qaldy. Qandaı aýyr...
Ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldarynyń sońy. Ol tus – ár aýylda senbi saıyn toı bolyp jatatyn, ýaıym qaıǵy joq, qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman edi. Bizdeı qarasıraqtarǵa bul bir qyzyqty ermek – bala bitken tań atqansha toı kórýge baramyz. Mundaıda palatkanyń túbinde otyryp án tyńdaý – dúnıeniń rahaty edi men úshin. Áýeli kezek dombyraǵa keledi. Ol ýaqyttyń ánshileri qandaı shirkin! Bıik shyrqaǵan asqaq únderi túngi aýyldyń juldyzdy aspanyn jaryp jibere jazdaıtyn. Múndaı ánderdi tyńdaǵanda bar dúnıeni umytyp, bir álemet kúı keshesiń. El ishiniń osyndaı týma talant ónerpazdary osylaısha án-kúıge qushtar etti, ónerdi súıýge baýlydy...
Úsh-tórt saǵattan keıin "birinshi stol" bitip, toıshyl qaýym úziliske shyǵady. Birden bı bastalady. Ol kezde ár aýylda VIA degen bolady. Úzilis bastalǵanda kezek VIA-ǵa tıedi. Osy sátti baǵanadan beri taǵatsyz kútip turǵan VIA-nyń ónerpazdary sol zamannyń nebir hıt ánderin birinen soń birin quıqyljyta shyrqap, bıdiń kórigin birden qyzdyra jóneledi. Biz sııaqty júgirmekter VIA-nyń aldyna tiz qatar otyra qalyp ánshi aǵalardyń ónerin tamashalaımyz. Áli esimde Meıirman Zetov umytpasam solo gıtarada, Amangeldi (famılııasyn umyttym) bas gıtarada, Qonysbaı Kúlmaǵanbetov "ýdarnıkte" oınaıdy, Keıde bul topqa, keıinirek 1990 jyly "Azııa daýsynyń" bas báıgesin jeńip alǵan "Roksanakı" tobynyń solısi Serik Kóshkinbaev aǵam qosylady. Ol zamannyń estradasyna deıin esti edi ǵoı, shirkin! Sonda Amangeldi ánshi aıtatyn bir án kóz aldym men qulaǵymnan osy kúnge sheıin ketpeıdi. Amangeldi – eńgezerdeı, boıshań, buırabas qara jigit bolatyn, soǵan saı úni de kórikteı keýdesinen kúndeı kúrkirep shyǵyp, kúmbirlep estiletin. Sol alapat kúshti daýsymen:
Ómirde taǵdyr aıdap,
Kezdestim ózińmen.
Kezim bul bal-bul jaınap,
Qaıǵy muń sezilmegen.
Tuńǵıyq kezindegi,
Bólendim shapaǵatqa.
Bul názik sezim be edi,
Bul álde mahabat pa?!
Keledi qushaqtaǵym,
Keledi erkelegim.
Eshkimge uqsatpadym,
Ne degen kórkem ediń. –
dep kúrkirete salǵanda dúnıeni kóshirip jiberýshi edi. Sonda maǵan álemde Amangeldiden asqan gıtarıst ánshi joqtaı edi, tipti sol zamannyń ataqty ánshisi Dın Rıdtiń ózi Amangeldige astar bolýǵa jaramaıtyndaı kórinetin... Áıteýir meniń bala kóńilim álgi ánnen qatty áserlenetin. Qazir oılaımyn, qansha jerden kúrkirete salsa da, Amangeldi ánshiniń daýsynda muń aralas bir bozań saryn, bul dúnıelik emes bir erekshe aıaýly ún bolatyn. Soǵan kórindi me, ómirden erte ketti. Atylyp qaldy, qapylysta...
Keıin eseıe kele bul ánniń Eskendir Hasanǵalıevtiń áni ekenin, sózin jazǵan Bákir Tájibaev ekenin bildik. Osy kúnge sheıin sózi men áni qatar jarasym tapqan osynaý tebirenisti ánniń qalaı týǵanyna áli de qaıran qalamyn. Apyr-aı, tipti bir qoldan shyqqandaı ǵoı! Sóıtken Bákir aqyndy hám kompozıtordy ómirde bolmaǵan Segiz seriniń "Aqbulaq" degen ánin urlap aldy degen qyp-qyzyl jala jaýyp, qusa qylyp óltirdik. Talanttaryn osylaısha taǵdyrdyń tálkegine shimirikpeı tastaı salatyn, qurbandyqqa qınalmaı shalyp jiberetin sumdyq qatygez jurtpyz ǵoı, negizi. Keıin kýá boldyq– sol aıaýly "Gúlsezimdi" Eskendir aǵamyzdyń ózi de ǵajap salady eken, biraq meniń aýylymdaǵy Amangeldi ánshi avtordan da áldeqaıda artyq shyrqady-aý deımin, áıteýir osy ándi aıtqanda jany jylap turýshy edi, baqsyz ánshiniń...
Arada bir músheldeı ýaqyt ótti, kóp uzamaı Táýelsizdik aldyq, qazaqtyń asty-,ústi baılyǵyn súlikteı sorǵan jemqorlardyń tatymsyz talǵamyna saı – tartymsyz fanerıkter zamany jetti jylmıyp. Jaı kelmedi jolyndaǵy ónerdiń nebir saıypqaran sheberleri san ǵasyr soqqan án-kúıdiń altyn saraılaryn aıaýsyz qırata, kúırete keldi. Jemqorlardyń toıynda aýyz jybyrlatyp kún kóretin sondaı joıympazdar Hasanǵalıev ánderine de aýyz saldy. Sonyń dálelindeı "Gúlsezimge" de daýsyn kompıýtermen jasap alǵan, árlep alǵan árkimder qoja boldy, arý ándi, meılinshe sulý ándi álgiler júnin jalǵan taýyqtaı qyldy. Qor boldy esil án. "Gúlsezimdi" avtordyń ózindeı nemese meniń aýylymnyń Amangeldisindeı ańqytyp salýǵa bul zaman ánshileriniń dármeni – ishki qýaty jetpegeni, qorash kosmosy – tar ǵaryshy alasalyq etkeni ras. Sonda men oılaýshy edim, avtor álgi ánshisymaqtarǵa nege tyıym salmaıdy dep. Biraq óıtken joq, soǵan qaraǵanda Eskendir aǵa ómirde momyn kisi boldy-aý dep oılaımyn.
Sodan keıingi bir ǵajap áni "Saǵyndym seni" edi. Ony ómirden erte ozǵan Qurmanaı Omarova qandaı asqaq, kórkem shyrqaýshy edi shirkin! Bul ándi de kúni búginge sheıin Qurmanaı ánshiden eshkim ozdyra alǵan joq.
Al "Atameken" she?! Keńes zamanyndaǵy qazaqtyń halyqtyq gımne aınalǵan bul án sol dáýirde ultymyzdyń órshil rýhyn el ishinde asqaqtatyp turǵan sanaýly ánderdiń biri boldy. Estýimshe, Eskendir aǵa bul ándi óziniń týǵan jeri – Oralǵa arnap shyǵaryp, sózin Qadyr Myrzalıevke jazdyrypty. Sózin qolyna alǵan kompozıtor: "Qadyr aǵa-aý, mynanyń ishinde Oral degen bir aýyz sóz joq qoı, – dep daǵdarǵanda: – Oral deseń ári ketse Batys óńiri ǵana aıtar edi, men saǵan kúlli qazaq shyrqaıtyn ánniń sózin jazyp berdim", – degen eken. Sóıtken 'Atamekenniń" sol sózi qandaı shirkin:
Qaıda júrsem atameken,Kókeıińde jatady eken!
Týǵan jerdiń bar qadir-qasıetin eki-aq jolǵa syıdyrǵan Qadyrdyń ulylyǵynda shek joq-aý, sirá?! Ulylyq – osyndaı qarapaıymdylyqpen, biraq adal soqqan júrektiń sheksiz mahabbatymen ólshense kerek!
"Ádemi-aý"-y qandaı-dy!. Bul – bizdiń Darıko apamyzǵa arnalǵan án kórinedi. Kompozıtormen jastyq shaǵynda dos-jar bolǵan bir aǵamyz aıtyp edi: "Darıkony osy "Ádemi-aý"-men qyr sońynan qalmaı júrip aldy", – dep. Osy ánnen keıin ile dúnıege kelgen "Eligim erkem" she?! Yntyzar júrektiń ińkár lúpili dirildeı soqqan móp-móldir mahabbat baıany emes pe bul án!
Taǵy bir qaraǵandylyq kisi aıtyp edi: "Birde eki dos Eskendirdi úıge shaqyryp qonaq qyldyq. Erteńine ákem bizge "Sen ekeýińnen túk shyqpaıdy, anaý Eskendir adam bolady eken", – dedi. Biz "Nege?" – degende – Sender túnimen araq ishtińder, Eskendir ishken joq", – depti. Rasynda ákem aıtqandaı boldy", – dep kúlip edi álgi kisi.
Aqsaqaldyń aýzy dýaly eken, jyldar jyljyp óte kele Eskendir Hasanǵalıev halqymyzdyń súıikti ónerpazyna aınaldy. Tolaǵaı talantynyń taý qoparar qýaty óz aldyna, ol bul bıigine qajyrly eńbeginiń qaırat kúshimen jetti. Tomas Edısonnyń bir sózi bar edi ǵoı: "Talant 1%, qalǵan 99% ay ter" degen. Eskendir aǵa ómir men ónerdegi bar bıigin Qudaı bergen talantyn tynymsyz ushtaýmen bolǵan qajyrly eńbeginiń kúshimen baǵyndyrdy.
Eńbek demekshi, umytpasam 2012 álde 13-inshi jyly "Qazaqstan" Ulttyq arnasynyń "Kóńilashar" baǵdarlamasyna senarıı jazýǵa shaqyryldym. Jedeldetip Shámshi, Muqaǵalı bastaǵan ulylarymyzǵa arnalǵan birneshe senarıı jazylyp, túsirilim jumystary da dereý bastalyp ketti. Senarııdiń avtory retinde túsirilimniń ishinde júremin. Bir kúni kezek Eskendir aǵaǵa kelip, stýdııaǵa kompozıtordyń ózi shaqyrylyp, bastan aıaq óner kórsetti. Ádette, bir saǵattyq mundaı úlken shoý baǵdarmalardy túsirgenge tolyq bir kún ýaqyt jumsalady... Túsirilimniń bar júgin bir ózi kótergen Eskendir aǵa, baıqaımyn, keshke qaraı sharshaı bastady. Sharshaǵany sondaı túsirilim jumystary bir tolas tapqan sátte kádimgideı fortepıanonyń aldynda basyn tómen salyp, tolyqsha júzi qan-sólsiz qabaryp otyryp qalady. Jetpisten mol asqan jas ońaı ma – aıaqtary syzdap, beli syrqyrap aýyratyn sııaqty aǵanyń, qan qysymy da kóteriletin tárizdi. Alaıda bul kóńilsiz sát kópke sozylmaıdy, baǵdarlama rejısseri Ǵalııa Baıbosynovanyń "bastaımyz!" degen jarqyn daýsy estilgende Eskendir aǵa bıikke samǵar sátinde qos qanatyn serpı qomdaǵan aqıyq qyrandaı dúr silkinedi, júzin toryǵan jańaǵy sharshaýdyń izi de qalmaıdy, tas túıin bekinip, aldyndaǵy fortepıanoǵa qyzylǵa túsken búrkitteı qaıyra qonjııady, sodan kelesi úziliske deıin esh syr aldyrmaı, shaldyqpaı shabatyn beli berik kári bozdaı uzaqqa silteıdi. Abzaly, kári boz emes, tarlanboz degen durys shyǵar mundaı aǵany...
Sol joly qınalsa da únsiz tózip alǵan betinen qaıtpaıtyn kónterliligin kórgen men ne degen tabandy adam dep tańyrqaǵan edim. Shynynda da, sol joly baıqaǵanymdaı, bul kisiniń boıyndaǵy basty qasıeti tabandylyq eken. Ásili óz taǵdyrynyń baqyty úshin tabandylyqpen kúrese bilý – áste zor qasıet. Ásirese talantty jan úshin bul taptyrmaıtyn minez. Birde Pýshkınniń dýelde ólgenin estigen Iran shahy Grıboedovke: "Orysta talant kóp qoı, qunsyz bolǵan soń óltiredi de" degen eken. Sol aıtqandaı qazaqta da qadirin bilgen-bilmegen, baǵasyn bergen-bermegen talant mol ǵoı, biraq kóp jaǵdaıda sol talanttarymyzǵa tabandylyq jetispeı jatady.
"Bir isim bar bastalǵan,
Bastala salyp tastalǵan", –
deıdi uly Muqaǵalı. Minekı, qazaqy talanttardyń bir mini, bálkim basty kemshini – osy "bastala salyp tastalǵandyq" pa deımin. Keıde bul qazaqtyń ulttyq mineziniń biri me dep te qalamyn. Óıtkeni bastaı salyp orta jolda tastap ketken, aıaqsyz qalǵan talaı isterimizdiń kýási bolyp kele jatqan joqpyz ba – osy otyz jylda....
Iá, Eskendir Hasanǵalıev óz baqyty úshin, dálirek aıtqanda óz óneriniń baǵy úshin joǵaryda aıtqanymyzdaı tabandylyqpen kúresti. Sol baqytynyń biri – aıaýly jary Darıko apamyz desek, artyq aıtpaǵanymyz. Kóp talanttar óz úıinen baq taba almaı, óz shańyraǵyna ózi ógeı kúı keshetini – dara darynyń basynda jıi kezdesetin kóp keleńsizdiktiń biri, bálkim, eń aýyry. Óneri tárizdi otbasy baqyty jóninen de Qudaı Eskendir aǵamyzdyń baǵyn zor qyldy. Ol – Darıko sulý arqyly áıeldiń aıaly alaqanyn sezinip, aıaýly mahabbatyna bólendi. Darıko arý – onyń máńgilik Mýzasyna, shyǵarmashylyǵynyń taýsylmas qaınaryna, bulaq bastaýyna aınaldy. Soǵan qaraǵanda Qaraǵandynyń arý qyzy – Darıko sulý kompozıtorǵa sarqylmas shabyt syılaı bilgen sekildi. Uly óner qashanda ǵashyq júrekten, sarǵaıǵan saǵynyshtan týady. Ǵashyq bola almaıtyn sezimsiz, qaradúrsin adamnan eshqashan óner týmaq emes. Ókinishtisi, qazir bizdiń kompozıtor dep júrgen sazgersymaqtarymyz ómirinde bir arýdy ystyq júrekten aıalaı súıip kórmegen aýdansyz, tar kóńil óńsheń toǵyshar jandar ekendigi seziledi. Eger olarda súıe biletin, kúıe biletin ystyq júrek bolsa, eń bastysy talant bolsa – aınalamyzdy qazirgideı jyn-oınaq jaılamas edi, mynandaı dúnıejúzilik shoýbıznesten urlanǵan esirik ánsymaqtar basyp ketpes edi ústimizdi.
Al Eskendir aǵamyz óziniń syrshyl júregimen Darıkodaı súlýdy aıalaı súıdi, Onyń keıbir ánderinen ("Saǵyndym seni") basqa da bir arýǵa ińkár bolǵandyǵy ańǵarylady. Degenmen kompozıtor bir suhbatynda aǵynan jarylǵandaı, barlyq ánderin súıikti jary Darıkoǵa arnady. Bir ǵajaby – Darıko arqyly ol Qaraǵandydaı qabyrǵaly jurttyń qadirlisi bola bildi. Er baqytynyń bir belgisi – úsh jurtynyń tolyq bolmaǵy, túgel kelýi. Sonyń biri qaıyn jurttyń tegeýirin kúshi...
Baıaǵynyń kóregen handary da bılikke jetý úshin áýeli qaıyn jurtyn qamdaǵan. Eskendir aǵanyń qaıyn jurty Arqadaǵy dúmdi tuqym – ataqty Áshlıaevtar áýleti-tuǵyn. Aıbatty aǵalarynyń bar tileýi – jalǵyz qaryndastary Darıkonyń ústinde bolǵany anyq.
Eskendir aǵanyń óz jurty jaıly eshteńe bile qoımaımyn, biraq týǵan topyraǵy uly kompozıtor Muhıt ánshi jaralǵan batys Alashorda besigi Oraldyń Jympıtysy – Qaratóbe ekenin bilemin. Umytpasam, solaı. Topyraǵynyń tekti ekeni – Eskendir aǵanyń eshkimge uqsamaıtyn órshil ári syrshyl, rýhty ánderinen kórinedi. Kompozıtordyń taǵy bir baqyty – Táńiri oǵan ózi shyǵarǵan ánderin ózi kelistire, sheber shyrqaıtyn asqaq ári qýatty joıqyn daýys berdi. Bul jóninen ol ózi kompozıtor, ózi ánshi Muhıt babasyna uqsaıdy. Kezinde Qadyr men Bákirdeı jerles aǵalary jas kompozıtordy tamasha ánderine sózi saı áserli óleńderden kemdik kórgizbedi. Bul da onyń taǵy bir kezekti baqyty. Bárinen de onyń eń uly baqyty – týǵan halqynyń sheksiz súıispenshiligine bólengeni.
"Ýaqytsyz týǵan er ǵarip" – deıdi Máshhúr Júsip. Rasynda da kóp jaqsylar ýaqytynan buryn týady, nemese keıin týyp óz zamanynan aıaýsyz soqqy jep, ómirdiń bazarynan jylap qaıtyp, óksýmen qor bop ótip, keıip ólip jatady. Al óz ýaqytynda týǵan baqytty er Eskendir óz dáýirine razy ǵumyr keshti. Sonyń aıǵaǵyndaı ol óz zamanyn, óz elin, óz súıgenin asqaq jyrlady. Óz dáýiriniń tól perzenti, týǵan eliniń súıikti uly bola bilgen, Táńiri bar tileýin aıamaı bergen Eskendir aǵada arman joq sirá? Laıym solaı bolǵaı!
Aldynan jarylqasyn baqytty Erdi! Mekeni peıish, arty kenish bolǵaı! Qosh Eskendir aǵa, baqul bol uly kompozıtor!
Erlan TÓLEÝTAI,
ánshi-kompozıtor, ónertanýshy,
jazýshy-senarıst
