اتىڭنان اينالايىن قارقارالى،
سەنەن بۇلت، مەنەن قايعى تارقامادى.
ءمادي ءباپيۇلى.
«ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى الاش ارىستارىنىڭ ءىزى بويىنشا «الاش جولى» اتتى شاعىن تاريحي-تانىمدىق ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرعان ەدى. جوبا بويىنشا تاريحي دەرەكتەردى ىزدەستىرۋمەن قاتار الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارمانىڭ تاپسىرىسى نەگىزىندە دەرەكتى فيلمگە قاجەتتى دەرەكتەر مەن تاريحي ورىنداردى تاسپاعا ءتۇسىرۋ دە جوسپارلانعان بولاتىن. سونىمەن قاتار، الۋمەتتىك جەلىلەردە تاريحي ورىنداردىڭ جۇيەلى ناسيحاتتىق جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ ءىسى دە قولعا الىنىپ ەدى. الماتىدان شىققان ءبىز اۋەلى سەمەي جەرى – الاش اۆتونومياسىنىڭ استاناسى بولعان تاريحي الاش قالاسىندا، اباي اتامىز تۇرعان جيدەبايدا بولىپ قايتتىق. ودان كەيىنگى كەزەكتە استانا قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەيدە، الجير مۋزەيىندە تۇسىرىلىمدەر ۇيىمداستىردىق. ارمەن قاراي جوسپار بويىنشا ءاليحان بوكەيحان، ءالىمحان ەرمەكوۆ، جاقىپ اقباەۆ ءتارىزدى الاش ارىستارىنىڭ ءىرى وكىلدەرى شىققان قاراعاندى وبلىسىندا تۇسىرىلىمدىك جۇمىس جۇرگىزۋدى كوزدەگەن ەدىك. وزگە ولكەلەردىڭ ءبارى حاتىمىزعا دەرەۋ جاۋاپ بەرىپ، تاريحي ورىندارىن قۋانا-قۋانا كورسەتىپ، سۇحباتتارعا ولكەتانۋشى مەن تاريحشىلارىن ۇسىنىپ جاتسا، قاراعاندى وبلىسىنداعى جاعداي باسقاشا قالىپتاستى. ءبىز مۇنى ورىستانىپ كەتكەن اكىمشىلىكتىك جۇيەنىڭ سالدارى دەپ ۇقتىق.
ابىشەۆ ءابىشۇلىن مەنسىنبەي مە؟
قاراعاندى وبلىسى اكىمشىلىگى ءبىزدىڭ جازعان حاتىمىزعا جاۋاپ تا بەرمەدى. ناقتىراق ايتقاندا، حات وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى جاندوس ابىشەۆتىڭ اتىنا جولدانعان بولاتىن. ىشكى ساياسات مادەنيەت باسقارماسىنا سىلتەپ، مادەنيەت باسقارماسىنان ءتىپتى حابار بولمادى. قاراعاندى وبلىسى اكىمشىلىگى ەلباسىنىڭ "رۋحاني جاڭعىرۋ" باعدارلاماسىنا قانشالاقتى نەمقۇرايلى قارايتىندىعى وسىدان-اق اڭعارىلا تۇسكەندەي. ويتكەنى، وسى "رۋحاني جاڭعىرۋ" بويىنشا جۇمىسپەن وبلىسقا بارا جاتقانىمىزدى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىپ ەدىك حاتتا. ورىسشىل اكىمشىلىككە "الاش وردانىڭ" 100 جىلدىعى دا ماڭىزدى ەمەس ەكەن. ەڭ قۇرىعاندا، سۇحبات بەرەتىن ولكەتانۋشىلار مەن تاريحشىلاردى ازىرلەپ بەرۋگە دە جارىمادى عوي. جەرگىلىكتى ۇلتشىل ازاماتتار بولماسا، جاعدايىمىزدىڭ ءتىپتى قانداي بولارى بەيمالىم ەدى. دەگەنمەن، وبلىستاعى جەزقاعزان قالاسى جانە قارقارالى اۋدانى اكىمشىلىكتەرى ءوز تاراپتارىنان بىزگە قولداۋ كورسەتتى. بۇل وبلىس باسشىلىعىنىڭ نۇسقاۋىنسىز-اق، جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ ازاماتتىعى نەگىزىندە جۇزەگە اسقان شارۋا-تۇعىن.
قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ مۇشكىل ءحالى
كەلەر جىلى قوياندى جارمەڭكەسىنە تۋرا 170 جىل بولماقشى. ەگەر قاراعاندى وبلىسىندا ۇلتقا جاناشىر شەنەۋنىكتەر وتىرسا، جارمەڭكەنىڭ قيراندى قويماسىن قالپىنا كەلتىرۋگە قازىردەن باستاپ كۇش سالعان بولار ەدى. ساۋدا-ساتتىقتىڭ، كەرۋەندەردىڭ، سال-سەرىلەردىڭ، شاباندوزداردىڭ، كۇرەسىپ جاتقان بالۋانداردىڭ، جارمەڭكەگە كەلگەن ءىرى تۇلعالاردىڭ مۇسىندەرى مەن ماكەتتەرىن جاساپ، ۇلكەن كەشەن جاساپ قويسا، تۋريزم تۇرعىسىنان دا، ەلدىڭ تاريحي جادىن وياتۋعا دا پايدالى ەمەس پە؟ وسىنداعى تۇرمىسى تومەن تيتىقتاعان ەل-جۇرتقا دا تابىس كوزى بولار ەدى.
قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ جالعىز بەلگىسىندەي بولىپ سول كەزدەگى قويمانىڭ دۋالدارى عانا ساقتالعان. 1990 جىلدارى تەمىر-تەستەك تەرگەن جۇرت قۇيما تەمىرلى اۋىر قاقپالارىن قولدى ەتكەن. 1848 جىلى اشىلعان ماۋسىمدىق ساۋدا جارمەڭكەسى 1930 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن. قىزىلدار مال مەن جانعا قىرعىن سالعانعا دەيىن قوياندىنىڭ داۋرەنى ءسۇرىپ تۇرادى. تالدى وزەنىنىڭ بويى مىڭعىرعان مال بولىپتى. تالدىدان ءارى ءۇش وزەن بار. ءبارىنىڭ ساعاسى مالعا سيماي سىرەسىپ تۇرادى دەسەدى. مۇندا ساۋدا-ساتتىقتان بولەك، كۇرەس، ءان-كۇي، ايتىس ت.ب. ونەر سالالارى بويىنشا ءىرى شارالار بولىپ تۇردى. قازاقتىڭ نەبىر ايگىلى سال-سەرىلەرى، بالۋاندارى وسىندا ونەر كورسەتكەن. سونىمەن بىرگە، مۇندا ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەر دە قارالىپ وتىرعان. مىسالى، 1905 جىلى قارقارالى پەتيتسياسى تۋرا وسى جەردە قابىلدانعان. قوياندىداعى ولكەتانۋشى سەرىك ءنابيانوۆتىڭ ايتۋىنشا، "بەسەۋدىڭ حاتى" دا وسى قوياندىدا ازىرلەنگەن. وسىنداي تەرەڭ تاريحى بار ورىننىڭ جاعدايى تىم مۇشكىل.
قوياندى اۋىلىنىڭ اكىمشىلىگى، اۋرۋحاناسى ورنالاسقان ءۇيدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. اڭعال-ساڭعال، تەرەزەلەرى سىنعان سىقپىتسىز ەسكى ۇيدە قور بولعان قايران تۋ مەن گەرب دەرسىز. اكىمشىلىكتىڭ ىشىندەگى بولمەسى دە الاقانداي. اۋىل تۇرمىسى وتە تومەن دەسەدى. ازىن-اۋلاق مالمەن كۇن كورەتىن جۇرت. قيراندى ۇيلەر دە كوپ. مۇندا 60-قا جۋىق وتباسى تۇرادى. بۇل اۋىلدا ۇيالى بايلانىس تا ۇستامايدى. وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ قاراپايىم حالىقپەن اراسى الشاق ەكەنى بايقالىپ قالعانداي. ءيا، بۇل جەر ءبىر كەزدە كەرەمەت وركەندەگەن ولكە بولىپتى...
قارقارالى مۋزەيىندەگى قۇندى جادىگەرلەر ساناتىندا قوياندى جارمەڭكەسىندە قولدانىلعان اقشا ساقتايتىن تەمىر ساندىقتار (سەيفتەر) بار. مۋزەيدە
قوياندى جارمەڭكەسى ورنىنا تابىلعان ۇساق جادىگەرلەر، اق پاتشا زامانىندا قولانىستا بولعان ورىس اقشاسى ورىن تاپقان.
قارقارالى مۋزەيىنىڭ عيماراتى 1870 جىلى ۋەزدىك پاتشالىق كەڭسە رەتىندە سالىنعان. جەرگىلىكتى حالىق «اق كەڭسە» دەپ اتاعان. وسى عيماراتتا 1918 جىلى العاشقى سوۆدەپ ورنالاسقان. كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرلەرى: ن.نۇرماقوۆ، م.تاتيموۆ، ا.اسىلبەكوۆ، ۋ.جانىبەكوۆ قىزمەت اتقارعان. 1934 جىلى مەملەكەت قايراتكەرى س.م.كيروۆ كەلىپ، پارتاكتيۆپەن جينالىس وتكىزگەن. مۋزەي قورىندا 8300-گە تارتا جادىگەرلەر بار. مۋزەيدە تۇپنىسقالىق قۇندى جادىگەرلەر وتە كوپ. بىراق وبلىستان جەتكىلىكتى قارجىلاندىرۋ بولماعان سەبەپتى، ەكسپوزيتسيالىق-دەكوراتسيالىق جاعى كوڭىل كونشىتپەيدى. مۋزەي ديرەكتورى داۋلەت جاكەننىڭ ايتۋىنشا، قارقارالى ەڭ العاش ورىس-كازاكتاردىڭ بەكىنىس قالاشىعى رەتىندە بوي كوتەرىپ، 5 000 تاتار قونىستانعان ەكەن. بۇل تاتار مولدالاردىڭ قازاق دالاسىنا ميسسيونەرلىك جۇمىسپەن كەلگەنى بەلگىلى-تۇعىن. ولار وزدەرى عانا كەلمەي، وتباسىلارىمەن، تۋعان-تۋىستارىمەن بىرگە ۇدىرە كوشىپ كەلگەن. "اق كەڭسە" اينالاسىندا تەك كازاكتاردىڭ اسكەري كازارماسى مەن تاتارلاردىڭ ۇيلەرى تۇرعان. اينالاسىنداعى ايماقتاردا شاشىراي قونىستانعان قازاقتار ءۇي جىلىتۋ ماقساتىندا اعاش كەسىپ الۋ ءۇشىن كەڭسەگە كەلىپ رۇقسات سۇرايدى ەكەن. رۇقسات وڭايلىقپەن بەرىلمەيدى. "اق كەڭسەنىڭ" الدىندا قوس زەڭبىرەك تۇرادى. ول زەڭبىرەكتەر كۇنىنە ءبىر رەت اتىلىپ تۇرىپتى. ماقسات - جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قۇتىن قاشىرىپ، ۇرەيىن الۋ، ۇنەمى قورقىنىشتا ۇستاۋ. نەنى عانا كورمەگەن قايران قازاق....
بايتۇرسىنۇلىنىڭ مەكتەبى
"سوقتىقپالى، سوقپاقتى" اۋىل اراسىنداعى جولدارى جوندەۋ كورمەگەن قارقارالىدا تۇمسا تابيعات، تاريحي ورىندار كوپ-اق. سۇلۋلىققا سۇقتانىپ، تاريحي ورىنداردى تاماشالاۋعا ويدىم جولدار كادىمگىدەي كەدەرگى دەرسىز.
قارقارالى اۋدانىنا قاراستى اقتەرەك اۋىلىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى اتامىز ءدارىس بەرىپ، ۇستازدىق ەتكەن مەكتەپتە قاس قارايىپ قالعاندا جەتتىك. بۇگىندە بۇل ءۇيدىڭ ءبىر بولىگىندە بالاباقشا، ءبىر بولىگىندە كىتاپحانا، ءبىر بولىگىندە ەمحانا ورنالاسقان. اقتەرەك اۋىلىندا نەبارى 40 وتباسى تۇرادى ەكەن. مۇندا دا ۇيالى تەلەفون بايلانىسى جوق. بىراق ءۇي تەلەفونى، سول ارقىلى ينتەرنەتى دە بار ەكەن. وعان دا شۇكىر. اۋىلداعى ورتا مەكتەپكە احمەت اتامىزدىڭ ەسىمى بەرىلگەن ەكەن. اقتەرەكتەن قايتاردا ادۋىندى جەلمەن قار ۇيىتقىپ جاۋىپ، قارقارالىعا ارقانىڭ قىسىن شامالى بولسا دا سەزىنگەندەي بولىپ ورالدىق.
ءدىني اعىمداردىڭ جاعدايى جاقسى
ارقانى انمەن قىرعان ءمادي ءباپيۇلىنىڭ زيراتىنا بارىپ ءتاۋ ەتتىك. ول قالا شەتىندەگى زيراتتان ورىن تەپكەن ەكەن. تۋرا سول زيراتتاردىڭ قاسىنان قارقارالىدا ەكىنشى مەشىت سالىنىپ جاتىر ەكەن. ال مۋزەيدىڭ جۇپىنى ءحالى كوڭىلدى كۇپتى ەتەدى. جولداردىڭ جاعدايى دا ءتىپتى اۋىر. قوياندى جارمەڭكەسى ءتارىزدى قازاقتىڭ تاريحي ورىندارىنىڭ جاعدايى مىناۋ. سويتە تۇرا ەكىنشى مەشىت سالىنباقشى. بۇل باتپان قۇيرىقتىڭ ارتىندا كىم تۇر؟ قۇنانباي مەشىتىندە بۇگىندە ساتباەۆ قالاسىنان كەلگەن ءبىر مولدا يمام ەكەن. ساتباەۆ قالاسى بۇگىندە ءدىني-ەكسترەميستىك اعىمداردىڭ كوپتىگىمەن اتى شىققان قالا. ونداعى الەۋمەتتىك-ماتەريالدىق جاعداي، تەرىس اعىم وكىلدەرىنە ارنالعان تۇرمەلەردىڭ سوندا ورنالاسۋى وسىعان اپارعان ەكەن. ال ەندى سول ساتباەۆ قالاسىنان كەلگەن يماننىڭ سەنىمىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن كىم تەكسەرىپ جاتىر دەيسىز. كولىك جۇرگىزۋشى اعامىزدى اڭگىمەگە تارتتىق. بار-جوعى 40 مىڭ تەڭگە الادى ەكەن. ونىڭ 20 مىڭ تەڭگەسىن نەسيەگە بەرەدى. سوندا 20 مىڭعا قالاي كۇن كورمەك؟ ابدەن قينالىپ كەتكەن اعامىز ءتىپتى ۋاھابيستەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا پەيىلدى بولىپتى. «ءدىني اعىمعا كىرسەڭ، بىزدەن بولەك كەت» دەپ كەمپىرى قارسى بولىپتى. سەبەبى، ءدىني اعىمعا كىرگەندەر وسى كۇنى كادىمگىدەي جاعدايىن جاساپ العانىن تامسانا اڭگىمە ەتتى. بىراق اراسىندا سيرياعا توتەسىنەن جول تارتقاندارى دا بار ەكەنىن ايتىپ قالدى. قىسقاسى، قاراعاندى وبلىسى اكىمشىلىگىڭ قاراپايىم حالىقتان اۋىلدارىنىڭ ىرگەسىن اۋلاق سالعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس كورىندى.
ارمان اۋباكىر،
الماتى – سەمەي – استانا –
قاراعاندى – جەزقازعان – قارقارالى – الماتى
