Atyńnan aınalaıyn Qarqaraly,
Senen bult, menen qaıǵy tarqamady.
Mádı Bápıuly.
«Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi Alash arystarynyń izi boıynsha «Alash joly» atty shaǵyn tarıhı-tanymdyq ekspedıııa uıymdastyrǵan edi. Joba boıynsha tarıhı derekterdi izdestirýmen qatar Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmanyń tapsyrysy negizinde derekti fılmge qajetti derekter men tarıhı oryndardy taspaǵa túsirý de josparlanǵan bolatyn. Sonymen qatar, álýmettik jelilerde tarıhı oryndardyń júıeli nasıhattyq jumysyn uıymdastyrý isi de qolǵa alynyp edi. Almatydan shyqqan biz áýeli Semeı jeri – Alash avtonomııasynyń astanasy bolǵan tarıhı Alash qalasynda, Abaı atamyz turǵan Jıdebaıda bolyp qaıttyq. Odan keıingi kezekte Astana qalasyndaǵy Ulttyq mýzeıde, ALJIR mýzeıinde túsirilimder uıymdastyrdyq. Ármen qaraı jospar boıynsha Álıhan Bókeıhan, Álimhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev tárizdi Alash arystarynyń iri ókilderi shyqqan Qaraǵandy oblysynda túsirilimdik jumys júrgizýdi kózdegen edik. Ózge ólkelerdiń bári hatymyzǵa dereý jaýap berip, tarıhı oryndaryn qýana-qýana kórsetip, suhbattarǵa ólketanýshy men tarıhshylaryn usynyp jatsa, Qaraǵandy oblysyndaǵy jaǵdaı basqasha qalyptasty. Biz muny orystanyp ketken ákimshiliktik júıeniń saldary dep uqtyq.
Ábishev Ábishulyn mensinbeı me?
Qaraǵandy oblysy ákimshiligi bizdiń jazǵan hatymyzǵa jaýap ta bermedi. Naqtyraq aıtqanda, hat oblys ákiminiń orynbasary Jandos Ábishevtiń atyna joldanǵan bolatyn. Ishki saıasat Mádenıet basqarmasyna siltep, Mádenıet basqarmasynan tipti habar bolmady. Qaraǵandy oblysy ákimshiligi Elbasynyń "Rýhanı jańǵyrý" baǵdarlamasyna qanshalaqty nemquraıly qaraıtyndyǵy osydan-aq ańǵaryla túskendeı. Óıtkeni, osy "Rýhanı jańǵyrý" boıynsha jumyspen oblysqa bara jatqanymyzdy taıǵa tańba basqandaı etip jazyp edik hatta. Orysshyl ákimshilikke "Alash Ordanyń" 100 jyldyǵy da mańyzdy emes eken. Eń quryǵanda, suhbat beretin ólketanýshylar men tarıhshylardy ázirlep berýge de jarymady ǵoı. Jergilikti ultshyl azamattar bolmasa, jaǵdaıymyzdyń tipti qandaı bolary beımálim edi. Degenmen, oblystaǵy Jezqaǵzan qalasy jáne Qarqaraly aýdany ákimshilikteri óz taraptarynan bizge qoldaý kórsetti. Bul oblys basshylyǵynyń nusqaýynsyz-aq, jergilikti azamattardyń azamattyǵy negizinde júzege asqan sharýa-tuǵyn.
Qoıandy jármeńkesiniń múshkil háli
Keler jyly Qoıandy jármeńkesine týra 170 jyl bolmaqshy. Eger Qaraǵandy oblysynda ultqa janashyr sheneýnikter otyrsa, jármeńkeniń qırandy qoımasyn qalpyna keltirýge qazirden bastap kúsh salǵan bolar edi. Saýda-sattyqtyń, kerýenderdiń, sal-serilerdiń, shabandozdardyń, kúresip jatqan balýandardyń, jármeńkege kelgen iri tulǵalardyń músinderi men maketterin jasap, úlken keshen jasap qoısa, týrızm turǵysynan da, eldiń tarıhı jadyn oıatýǵa da paıdaly emes pe? Osyndaǵy turmysy tómen tıtyqtaǵan el-jurtqa da tabys kózi bolar edi.
Qoıandy jármeńkesiniń jalǵyz belgisindeı bolyp sol kezdegi qoımanyń dýaldary ǵana saqtalǵan. 1990 jyldary temir-testek tergen jurt quıma temirli aýyr qaqpalaryn qoldy etken. 1848 jyly ashylǵan maýsymdyq saýda jármeńkesi 1930 jylǵa deıin ómir súrgen. Qyzyldar mal men janǵa qyrǵyn salǵanǵa deıin Qoıandynyń dáýreni súrip turady. Taldy ózeniniń boıy myńǵyrǵan mal bolypty. Taldydan ári úsh ózen bar. Báriniń saǵasy malǵa sımaı siresip turady desedi. Munda saýda-sattyqtan bólek, kúres, án-kúı, aıtys t.b. óner salalary boıynsha iri sharalar bolyp turdy. Qazaqtyń nebir áıgili sal-serileri, balýandary osynda óner kórsetken. Sonymen birge, munda saıası-áleýmettik máseleler de qaralyp otyrǵan. Mysaly, 1905 jyly Qarqaraly petıııasy týra osy jerde qabyldanǵan. Qoıandydaǵy ólketanýshy Serik Nábıanovtyń aıtýynsha, "Beseýdiń haty" da osy Qoıandyda ázirlengen. Osyndaı tereń tarıhy bar orynnyń jaǵdaıy tym múshkil.
Qoıandy aýylynyń ákimshiligi, aýrýhanasy ornalasqan úıdiń jaǵdaıy máz emes. Ańǵal-sańǵal, terezeleri synǵan syqpytsyz eski úıde qor bolǵan qaıran tý men gerb dersiz. Ákimshiliktiń ishindegi bólmesi de alaqandaı. Aýyl turmysy óte tómen desedi. Azyn-aýlaq malmen kún kóretin jurt. Qırandy úıler de kóp. Munda 60-qa jýyq otbasy turady. Bul aýylda uıaly baılanys ta ustamaıdy. Oblys ákimshiliginiń qarapaıym halyqpen arasy alshaq ekeni baıqalyp qalǵandaı. Iá, bul jer bir kezde keremet órkendegen ólke bolypty...
Qarqaraly mýzeıindegi qundy jádigerler sanatynda Qoıandy jármeńkesinde qoldanylǵan aqsha saqtaıtyn temir sandyqtar (seıfter) bar. Mýzeıde
Qoıandy jármeńkesi ornyna tabylǵan usaq jádigerler, aq patsha zamanynda qolanysta bolǵan orys aqshasy oryn tapqan.
Qarqaraly mýzeıiniń ǵımaraty 1870 jyly ýezdik patshalyq keńse retinde salynǵan. Jergilikti halyq «Aq keńse» dep ataǵan. Osy ǵımaratta 1918 jyly alǵashqy Sovdep ornalasqan. Kórnekti memleket qaıratkerleri: N.Nurmaqov, M.Tatımov, A.Asylbekov, Ý.Jánibekov qyzmet atqarǵan. 1934 jyly memleket qaıratkeri S.M.Kırov kelip, partaktıvpen jınalys ótkizgen. Mýzeı qorynda 8300-ge tarta jádigerler bar. Mýzeıde túpnysqalyq qundy jádigerler óte kóp. Biraq oblystan jetkilikti qarjylandyrý bolmaǵan sebepti, ekspozıııalyq-dekoraııalyq jaǵy kóńil kónshitpeıdi. Mýzeı dırektory Dáýlet Jákenniń aıtýynsha, Qarqaraly eń alǵash orys-kazaktardyń bekinis qalashyǵy retinde boı kóterip, 5 000 tatar qonystanǵan eken. Bul tatar moldalardyń qazaq dalasyna mıssıonerlik jumyspen kelgeni belgili-tuǵyn. Olar ózderi ǵana kelmeı, otbasylarymen, týǵan-týystarymen birge údire kóship kelgen. "Aq keńse" aınalasynda tek kazaktardyń áskerı kazarmasy men tatarlardyń úıleri turǵan. Aınalasyndaǵy aımaqtarda shashyraı qonystanǵan qazaqtar úı jylytý maqsatynda aǵash kesip alý úshin keńsege kelip ruqsat suraıdy eken. Ruqsat ońaılyqpen berilmeıdi. "Aq keńseniń" aldynda qos zeńbirek turady. Ol zeńbirekter kúnine bir ret atylyp turypty. Maqsat - jergilikti halyqtyń qutyn qashyryp, úreıin alý, únemi qorqynyshta ustaý. Neni ǵana kórmegen qaıran qazaq....
Baıtursynulynyń mektebi
"Soqtyqpaly, soqpaqty" aýyl arasyndaǵy joldary jóndeý kórmegen Qarqaralyda tumsa tabıǵat, tarıhı oryndar kóp-aq. Sulýlyqqa suqtanyp, tarıhı oryndardy tamashalaýǵa oıdym joldar kádimgideı kedergi dersiz.
Qarqaraly aýdanyna qarasty Aqterek aýylynda Ahmet Baıtursynuly atamyz dáris berip, ustazdyq etken mektepte qas qaraıyp qalǵanda jettik. Búginde bul úıdiń bir bóliginde balabaqsha, bir bóliginde kitaphana, bir bóliginde emhana ornalasqan. Aqterek aýylynda nebári 40 otbasy turady eken. Munda da uıaly telefon baılanysy joq. Biraq úı telefony, sol arqyly ınterneti de bar eken. Oǵan da shúkir. Aýyldaǵy orta mektepke Ahmet atamyzdyń esimi berilgen eken. Aqterekten qaıtarda adýyndy jelmen qar uıytqyp jaýyp, Qarqaralyǵa Arqanyń qysyn shamaly bolsa da sezingendeı bolyp oraldyq.
Dinı aǵymdardyń jaǵdaıy jaqsy
Arqany ánmen qyrǵan Mádı Bápıulynyń zıratyna baryp táý ettik. Ol qala shetindegi zırattan oryn tepken eken. Týra sol zırattardyń qasynan Qarqaralyda ekinshi meshit salynyp jatyr eken. Al mýzeıdiń jupyny háli kóńildi kúpti etedi. Joldardyń jaǵdaıy da tipti aýyr. Qoıandy jármeńkesi tárizdi qazaqtyń tarıhı oryndarynyń jaǵdaıy mynaý. Sóıte tura ekinshi meshit salynbaqshy. Bul batpan quıryqtyń artynda kim tur? Qunanbaı meshitinde búginde Sátbaev qalasynan kelgen bir molda ımam eken. Sátbaev qalasy búginde dinı-ekstremıstik aǵymdardyń kóptigimen aty shyqqan qala. Ondaǵy áleýmettik-materıaldyq jaǵdaı, teris aǵym ókilderine arnalǵan túrmelerdiń sonda ornalasýy osyǵan aparǵan eken. Al endi sol Sátbaev qalasynan kelgen ımannyń seniminiń durys-burystyǵyn kim tekserip jatyr deısiz. Kólik júrgizýshi aǵamyzdy áńgimege tarttyq. Bar-joǵy 40 myń teńge alady eken. Onyń 20 myń teńgesin nesıege beredi. Sonda 20 myńǵa qalaı kún kórmek? Ábden qınalyp ketken aǵamyz tipti ýahabısterdiń qataryna qosylýǵa peıildi bolypty. «Dinı aǵymǵa kirseń, bizden bólek ket» dep kempiri qarsy bolypty. Sebebi, dinı aǵymǵa kirgender osy kúni kádimgideı jaǵdaıyn jasap alǵanyn tamsana áńgime etti. Biraq arasynda Sırııaǵa tótesinen jol tartqandary da bar ekenin aıtyp qaldy. Qysqasy, Qaraǵandy oblysy ákimshiligiń qarapaıym halyqtan aýyldarynyń irgesin aýlaq salǵanyn ańǵarý qıyn emes kórindi.
Arman Áýbákir,
Almaty – Semeı – Astana –
Qaraǵandy – Jezqazǵan – Qarqaraly – Almaty
