Atyŋnan ainalaiyn Qarqaraly,
Senen būlt, menen qaiǧy tarqamady.
Mädi Bäpiūly.
«Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı Alaş arystarynyŋ ızı boiynşa «Alaş joly» atty şaǧyn tarihi-tanymdyq ekspedisiia ūiymdastyrǧan edı. Joba boiynşa tarihi derekterdı ızdestırumen qatar Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmanyŋ tapsyrysy negızınde derektı filmge qajettı derekter men tarihi oryndardy taspaǧa tüsıru de josparlanǧan bolatyn. Sonymen qatar, älumettık jelılerde tarihi oryndardyŋ jüielı nasihattyq jūmysyn ūiymdastyru ısı de qolǧa alynyp edı. Almatydan şyqqan bız äuelı Semei jerı – Alaş avtonomiiasynyŋ astanasy bolǧan tarihi Alaş qalasynda, Abai atamyz tūrǧan Jidebaida bolyp qaittyq. Odan keiıngı kezekte Astana qalasyndaǧy Ūlttyq muzeide, ALJİR muzeiınde tüsırılımder ūiymdastyrdyq. Ärmen qarai jospar boiynşa Älihan Bökeihan, Älımhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev tärızdı Alaş arystarynyŋ ırı ökılderı şyqqan Qaraǧandy oblysynda tüsırılımdık jūmys jürgızudı közdegen edık. Özge ölkelerdıŋ bärı hatymyzǧa dereu jauap berıp, tarihi oryndaryn quana-quana körsetıp, sūhbattarǧa ölketanuşy men tarihşylaryn ūsynyp jatsa, Qaraǧandy oblysyndaǧy jaǧdai basqaşa qalyptasty. Bız mūny orystanyp ketken äkımşılıktık jüienıŋ saldary dep ūqtyq. Äbışev Äbışūlyn mensınbei me?
Qaraǧandy oblysy äkımşılıgı bızdıŋ jazǧan hatymyzǧa jauap ta bermedı. Naqtyraq aitqanda, hat oblys äkımınıŋ orynbasary Jandos Äbışevtıŋ atyna joldanǧan bolatyn. Işkı saiasat Mädeniet basqarmasyna sıltep, Mädeniet basqarmasynan tıptı habar bolmady. Qaraǧandy oblysy äkımşılıgı Elbasynyŋ "Ruhani jaŋǧyru" baǧdarlamasyna qanşalaqty nemqūraily qaraityndyǧy osydan-aq aŋǧaryla tüskendei. Öitkenı, osy "Ruhani jaŋǧyru" boiynşa jūmyspen oblysqa bara jatqanymyzdy taiǧa taŋba basqandai etıp jazyp edık hatta. Orysşyl äkımşılıkke "Alaş Ordanyŋ" 100 jyldyǧy da maŋyzdy emes eken. Eŋ qūryǧanda, sūhbat beretın ölketanuşylar men tarihşylardy äzırlep beruge de jarymady ǧoi. Jergılıktı ūltşyl azamattar bolmasa, jaǧdaiymyzdyŋ tıptı qandai bolary beimälım edı. Degenmen, oblystaǧy Jezqaǧzan qalasy jäne Qarqaraly audany äkımşılıkterı öz taraptarynan bızge qoldau körsettı. Būl oblys basşylyǧynyŋ nūsqauynsyz-aq, jergılıktı azamattardyŋ azamattyǧy negızınde jüzege asqan şarua-tūǧyn.
Qoiandy järmeŋkesınıŋ müşkıl hälı
Keler jyly Qoiandy järmeŋkesıne tura 170 jyl bolmaqşy. Eger Qaraǧandy oblysynda ūltqa janaşyr şeneunıkter otyrsa, järmeŋkenıŋ qirandy qoimasyn qalpyna keltıruge qazırden bastap küş salǧan bolar edı. Sauda-sattyqtyŋ, keruenderdıŋ, sal-serılerdıŋ, şabandozdardyŋ, küresıp jatqan baluandardyŋ, järmeŋkege kelgen ırı tūlǧalardyŋ müsınderı men maketterın jasap, ülken keşen jasap qoisa, turizm tūrǧysynan da, eldıŋ tarihi jadyn oiatuǧa da paidaly emes pe? Osyndaǧy tūrmysy tömen tityqtaǧan el-jūrtqa da tabys közı bolar edı.
Qoiandy järmeŋkesınıŋ jalǧyz belgısındei bolyp sol kezdegı qoimanyŋ dualdary ǧana saqtalǧan. 1990 jyldary temır-testek tergen jūrt qūima temırlı auyr qaqpalaryn qoldy etken. 1848 jyly aşylǧan mausymdyq sauda järmeŋkesı 1930 jylǧa deiın ömır sürgen. Qyzyldar mal men janǧa qyrǧyn salǧanǧa deiın Qoiandynyŋ däurenı sürıp tūrady. Taldy özenınıŋ boiy myŋǧyrǧan mal bolypty. Taldydan ärı üş özen bar. Bärınıŋ saǧasy malǧa simai sıresıp tūrady desedı. Mūnda sauda-sattyqtan bölek, küres, än-küi, aitys t.b. öner salalary boiynşa ırı şaralar bolyp tūrdy. Qazaqtyŋ nebır äigılı sal-serılerı, baluandary osynda öner körsetken. Sonymen bırge, mūnda saiasi-äleumettık mäseleler de qaralyp otyrǧan. Mysaly, 1905 jyly Qarqaraly petisiiasy tura osy jerde qabyldanǧan. Qoiandydaǧy ölketanuşy Serık Näbianovtyŋ aituynşa, "Beseudıŋ haty" da osy Qoiandyda äzırlengen. Osyndai tereŋ tarihy bar orynnyŋ jaǧdaiy tym müşkıl.
Qoiandy auylynyŋ äkımşılıgı, auruhanasy ornalasqan üidıŋ jaǧdaiy mäz emes. Aŋǧal-saŋǧal, terezelerı synǧan syqpytsyz eskı üide qor bolǧan qairan tu men gerb dersız. Äkımşılıktıŋ ışındegı bölmesı de alaqandai. Auyl tūrmysy öte tömen desedı. Azyn-aulaq malmen kün köretın jūrt. Qirandy üiler de köp. Mūnda 60-qa juyq otbasy tūrady. Būl auylda ūialy bailanys ta ūstamaidy. Oblys äkımşılıgınıŋ qarapaiym halyqpen arasy alşaq ekenı baiqalyp qalǧandai. İä, būl jer bır kezde keremet örkendegen ölke bolypty...
Qarqaraly muzeiındegı qūndy jädıgerler sanatynda Qoiandy järmeŋkesınde qoldanylǧan aqşa saqtaityn temır sandyqtar (seifter) bar. Muzeide
Qoiandy järmeŋkesı ornyna tabylǧan ūsaq jädıgerler, aq patşa zamanynda qolanysta bolǧan orys aqşasy oryn tapqan.
Qarqaraly muzeiınıŋ ǧimaraty 1870 jyly uezdık patşalyq keŋse retınde salynǧan. Jergılıktı halyq «Aq keŋse» dep ataǧan. Osy ǧimaratta 1918 jyly alǧaşqy Sovdep ornalasqan. Körnektı memleket qairatkerlerı: N.Nūrmaqov, M.Tatimov, A.Asylbekov, U.Jänıbekov qyzmet atqarǧan. 1934 jyly memleket qairatkerı S.M.Kirov kelıp, partaktivpen jinalys ötkızgen. Muzei qorynda 8300-ge tarta jädıgerler bar. Muzeide tüpnysqalyq qūndy jädıgerler öte köp. Bıraq oblystan jetkılıktı qarjylandyru bolmaǧan sebeptı, ekspozisiialyq-dekorasiialyq jaǧy köŋıl könşıtpeidı. Muzei direktory Däulet Jäkennıŋ aituynşa, Qarqaraly eŋ alǧaş orys-kazaktardyŋ bekınıs qalaşyǧy retınde boi köterıp, 5 000 tatar qonystanǧan eken. Būl tatar moldalardyŋ qazaq dalasyna missionerlık jūmyspen kelgenı belgılı-tūǧyn. Olar özderı ǧana kelmei, otbasylarymen, tuǧan-tuystarymen bırge üdıre köşıp kelgen. "Aq keŋse" ainalasynda tek kazaktardyŋ äskeri kazarmasy men tatarlardyŋ üilerı tūrǧan. Ainalasyndaǧy aimaqtarda şaşyrai qonystanǧan qazaqtar üi jylytu maqsatynda aǧaş kesıp alu üşın keŋsege kelıp rūqsat sūraidy eken. Rūqsat oŋailyqpen berılmeidı. "Aq keŋsenıŋ" aldynda qos zeŋbırek tūrady. Ol zeŋbırekter künıne bır ret atylyp tūrypty. Maqsat - jergılıktı halyqtyŋ qūtyn qaşyryp, üreiın alu, ünemı qorqynyşta ūstau. Nenı ǧana körmegen qairan qazaq....
Baitūrsynūlynyŋ mektebı
"Soqtyqpaly, soqpaqty" auyl arasyndaǧy joldary jöndeu körmegen Qarqaralyda tūmsa tabiǧat, tarihi oryndar köp-aq. Sūlulyqqa sūqtanyp, tarihi oryndardy tamaşalauǧa oidym joldar kädımgıdei kedergı dersız.
Qarqaraly audanyna qarasty Aqterek auylynda Ahmet Baitūrsynūly atamyz därıs berıp, ūstazdyq etken mektepte qas qaraiyp qalǧanda jettık. Bügınde būl üidıŋ bır bölıgınde balabaqşa, bır bölıgınde kıtaphana, bır bölıgınde emhana ornalasqan. Aqterek auylynda nebärı 40 otbasy tūrady eken. Mūnda da ūialy telefon bailanysy joq. Bıraq üi telefony, sol arqyly internetı de bar eken. Oǧan da şükır. Auyldaǧy orta mektepke Ahmet atamyzdyŋ esımı berılgen eken. Aqterekten qaitarda aduyndy jelmen qar ūiytqyp jauyp, Qarqaralyǧa Arqanyŋ qysyn şamaly bolsa da sezıngendei bolyp oraldyq.
Dıni aǧymdardyŋ jaǧdaiy jaqsy
Arqany änmen qyrǧan Mädi Bäpiūlynyŋ ziratyna baryp täu ettık. Ol qala şetındegı zirattan oryn tepken eken. Tura sol zirattardyŋ qasynan Qarqaralyda ekınşı meşıt salynyp jatyr eken. Al muzeidıŋ jūpyny hälı köŋıldı küptı etedı. Joldardyŋ jaǧdaiy da tıptı auyr. Qoiandy järmeŋkesı tärızdı qazaqtyŋ tarihi oryndarynyŋ jaǧdaiy mynau. Söite tūra ekınşı meşıt salynbaqşy. Būl batpan qūiryqtyŋ artynda kım tūr? Qūnanbai meşıtınde bügınde Sätbaev qalasynan kelgen bır molda imam eken. Sätbaev qalasy bügınde dıni-ekstremistık aǧymdardyŋ köptıgımen aty şyqqan qala. Ondaǧy äleumettık-materialdyq jaǧdai, terıs aǧym ökılderıne arnalǧan türmelerdıŋ sonda ornalasuy osyǧan aparǧan eken. Al endı sol Sätbaev qalasynan kelgen imannyŋ senımınıŋ dūrys-būrystyǧyn kım tekserıp jatyr deisız. Kölık jürgızuşı aǧamyzdy äŋgımege tarttyq. Bar-joǧy 40 myŋ teŋge alady eken. Onyŋ 20 myŋ teŋgesın nesiege beredı. Sonda 20 myŋǧa qalai kün körmek? Äbden qinalyp ketken aǧamyz tıptı uahabisterdıŋ qataryna qosyluǧa peiıldı bolypty. «Dıni aǧymǧa kırseŋ, bızden bölek ket» dep kempırı qarsy bolypty. Sebebı, dıni aǧymǧa kırgender osy künı kädımgıdei jaǧdaiyn jasap alǧanyn tamsana äŋgıme ettı. Bıraq arasynda Siriiaǧa tötesınen jol tartqandary da bar ekenın aityp qaldy. Qysqasy, Qaraǧandy oblysy äkımşılıgıŋ qarapaiym halyqtan auyldarynyŋ ırgesın aulaq salǧanyn aŋǧaru qiyn emes körındı.
Arman Äubäkır,
Almaty – Semei – Astana –
Qaraǧandy – Jezqazǧan – Qarqaraly – Almaty
