«مەن دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءبارىن ارالادىم. سول ارالاعان قالالارىمنىڭ ىشىندە سارايشىق قالاسى – باعدات سىندى دۇنيە جۇزىندەگى ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى. باعداتتاعىداي مۇندا دا قايىقتاردان جاسالعان كوپىر كوردىم. قالادا حاننىڭ سارايى، ءتورت مەشىت، وتە كوپ قوناقۇي بار ەكەن. بىراق مەن ولاردى كورىپ تاڭعالعان جوقپىن، مەنىڭ تاڭعالعانىم، جەر شارىن شارلاپ جۇرگەندە كورمەگەن ءبىر قىزىقتى سارايشىقتان كوردىم، مىنا جاقسىلىق ادام بالاسىنىڭ بارىنە بىتسە، باقىت. مۇندا سۋ ءاربىر ۇيگە ءوزى بارادى ەكەن». يبن باتتۋتا، ەجەلگى اراب عالىمى جانە ساياحاتشىسى، 1334 جىل
(«ومىرلىك ساياحات» اتتى كىتابىنان)
تاريحي ەسكەرتكىشتەر – وسى دالانىڭ جانە وسى دالانى ەجەلدەن مەكەن ەتكەن ۇلتتىڭ ۇلتتىق كودىنىڭ ءبىر پاراسى. ماسەلە – سول ۇلتتىق كودتىڭ ماڭىزدى پاراسىن سويلەتە ءبىلۋدە. تاريحي دەرەكتەر مەن زاتتىق شەجىرەلەر نە دەپ ءسويلەپ تۇرعانىنا تەرەڭدەي نازار اۋدارۋدىڭ ماڭىزى ارتتى. جانە وعان توقتالىپ، اينالدىرا قاراپ، ءتىلىن ۇعىنۋ، سىرىنا ءۇڭىلىپ، جۇمباعىن تابۋ مىندەتى ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا توتەسىنەن قويىلدى.
باسقا دەرەكتەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، كونە ءداۋىردىڭ ءسانى بولعان سارايشىق قالاسىنىڭ كوشە-كوشەسىن كورمەگە اينالدىرىپ جىبەرۋگە بولاتىن ەدى. وعان، ارينە، ەڭ باستى كەدەرگى بولعان جاعداي – ءبىزدىڭ كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعاندىعىمىز. كەڭەس وداعىنىڭ وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ىرگەسى ءبىر قازاق ەلىنىڭ تاريحي دەرەكتەرىنە دەگەن كوزقاراسى كەزىندە سارايشىقتى توناپ، حالقىن قىرىپ كەتكەن باياعى يۆان گروزنىيدىڭ كوزقاراسىمەن قارايلاس بولدى. حالىقتى قىرماسا دا، تاريحي ەسكەرتكىشتەردى جاسانىپ كەلگەن جاۋعا بەرىپ قويماسا دا، جەل مەن جاڭبىردىڭ، قار مەن داۋىلدىڭ جانە ءارى-بەرى ءوتىپ جاتقانداردىڭ توناۋىنا تاستاي سالدى. راس، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى زەرتتەۋلەر ءجۇرگىزىلدى. ءا.مارعۇلان عۇلاما باستاعان زەرتتەۋشىلەر كوپ نارسەنى قولعا ۇستاپ قالدى. بىراق ودان دا كوپ نارسە توناۋعا ءتۇستى، ءبىراز بولىگىن جايىقتىڭ سۋى اعىزىپ الىپ كەتتى. بۇل – وسى قالانىڭ تاريحي تراگەدياسى.
ەندى وتكەن كۇندەردىڭ ولقىلىعىن تولتىرۋدىڭ قامى جاسالىپ جاتىر. سارايشىق قالاسى «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەر گەوگرافياسىنا» ەنگىزىلدى. «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەر گەوگرافياسى» ۇلتتىق جوباسى قازاقستانداعى كيەلى جەرلەر تۋرالى جاڭا دەرەكتەر جيناقتاپ، جۇيەلەپ، كەڭ كولەمدە، كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ماقساتىن كوزدەيدى.
سارايشىقتىڭ سول تىزىمگە ەنگەنىنىڭ ءوزى – ۇلكەن جەتىستىك. الايدا سارايشىق بۇل كۇندەرى جۇمباعى كوپ قالاعا اينالدى. دەگەنمەن كەزىندە قولعا ۇستاپ قالعان دەرەكتىك زاتتارىنىڭ ءوزى تالاي نارسەنى اڭعارتارى انىق. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، 7 حانعا ماڭگىلىك مەكەن بولۋىنىڭ وزىندە تەرەڭ سىر جاتىر. وسىنىڭ ءوزى قازاق تاريحىنىڭ ەڭ ايتۋلى بەتتەرى بولۋعا سۇرانىپ تۇر دەر ەدىم. 7 حان جاتقان جەردە سانى بەلگىسىز باتىرلار مەن بيلەر جاتىر دەپ پايىمداۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىنىڭ ءوزى ءدال وسى مەكەننىڭ قاسيەت سىڭگەن ۇلكەن كيەلى ورتالىق بولۋىنا سىلتەمە جاساپ تۇر.
وسىنىڭ ءوزى سول 7 حاننىڭ جانە ونىڭ توڭىرەگىندە جاتقان باتىرلار مەن بيلەردىڭ ءدال بۇگىنگى تاڭدا دا وسى جەردە رۋحتىق كۇش بىرىكتىرىپ جاتقاندىعىن ايتىپ تۇرعانداي. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ قازىرگى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءىزىن جالعاستىراتىن بولاشاق زەرتتەۋشىلەردى دايارلاۋ مىندەتىنە سىلتەمە جاساپ تۇر. قازىرگى مەكتەپ وقۋشىلارى كۋليكوۆ شايقاسىن جاقسى ءبىلۋى مۇمكىن، بىراق سارايشىقتا نە بولعانىن جەرگىلىكتى جەردىڭ بالالارى بولماسا، قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندەگى بالالار بىلە بەرمەيتىنى انىق.
تاريحتىڭ ءوز جەرىمىزدە وتكەن وسىنداي ايتۋلى وقيعالارىن بىلمەگەندىكتەن، ءبىزدىڭ جاستارىمىز ءۇشىن نەگىزگى تاريحي وقيعالاردىڭ بارلىعى ەۋروپادا نەمەسە گرەكيا مەن ەگيپەتتە وتكەن سياقتى كورىنەدى. جانە ادامزاتتىق وقيعالاردى سولار ۇيىمداستىرىپ، ادامزاتتىق مادەنيەتتى دە تەك سولار جاساعانداي ۇعىممەن وسەدى. ءبىزدىڭ دالانىڭ بەتى دە سان الۋان وقيعالار مەن نەبىر داريا اقىلگويلەرگە، نەبىر باتىرلىق جورىقتار مەن كۇرەستەرگە تولى بولعانىن تولىققاندى ءالى ءبىلىپ بولعان جوق. وسىلاردى تەرەڭدەپ ءبىلدىرتۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىنە كوڭىل ءبولۋ كەرەك سياقتى.
سارايشىقتىڭ سارعايعان بەتتەرى ءالى دە كوپ نارسەگە ۇسىناقتىلىقپەن قاراۋدى قاجەت ەتەدى. ءبارىن ايتپاي-اق، وسى قالادان 1999 جىلعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان تاڭعاجايىپ ىدىستى الايىقشى. سول ىدىستىڭ سالماعىنىڭ ءبىر پاراق قاعازدان دا جەڭىلىرەك ەكەندىگىنىڭ ءوزى ادامدى تاڭعالدىرماي ما؟ سول عاسىردا جاسالعان بۇل ىدىستىڭ ماتەريالى قانداي ەكەن؟ عىلىمعا بەيىمى بار جاستارعا وسى تاقىرىپتى ۇسىنسا، بالكىم ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعى ويانىپ، زەرتتەپ كەتەر مە ەدى؟ ال وسى ىدىسقا ۋ قۇيسا، ونىڭ دەرەۋ ءتۇسىن وزگەرتەتىندىگى دەگەن عاجاپ قوي! مۇنداي ىدىستىڭ تابىلۋى سارايشىق قالاسى تۋرالى قانداي اقپاراتتار بەرىپ تۇر دەيتىن بولساق: بىرىنشىدەن: حانداردىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ نەمەسە ىشتەن ءبۇلدىرۋدى كوزدەپ ءجۇرگەن سىرتقى جاۋلاردىڭ كوپ بولعاندىعى.
سىرتقى جاۋ قانداي جاعدايدا كوپ بولادى؟ گۇلدەنگەن جەردىڭ، دامىعان ەلدىڭ جاۋى كوپ بولادى. بۇل ىدىس سول كەزدەگى قورعانىس ساياساتىندا كەرەمەت جەتىستىكتەردىڭ بولعاندىعى تۋرالى اقپارات بەرىپ تۇر; ەكىنشىدەن: وسىنداي ىدىس ويلاپ تابۋ كىمنىڭ يدەياسى؟ بۇل قاي حاننىڭ تۇسىندا جاسالعان ىدىس؟ دەمەك سول حان وتە باتىل، يدەياشىل، جاڭاشىل تۇلعا; ۇشىنشىدەن: مۇنداي ىدىستى جاساۋ ءبىر ادامنىڭ ەمەس، بىرنەشە عالىمداردىڭ تابىسى بولۋى مۇمكىن. دەمەك وسى جەردە عىلىمنىڭ دامۋىنا جاعداي جاسالدى دەگەن ءسوز; تورتىنشىدەن: ءدال وسىنداي ىدىستىڭ ەگيپەتتە دە تابىلعانىنا نازار اۋدارىپ كوردىك پە؟ بەسىنشىدەن: ءدال وسى ىدىستىڭ بەيبارىس سۇلتاننىڭ مىسىردا بيلىك قۇرۋىمەن بايلانىسى بار بولۋىنا بۇعان دەيىن تاريحشىلار نازار اۋداردى ما ەكەن؟ تاعى دا نازار اۋدارىپ كورەلىك. تاريحي دەرەك بىلاي دەيدى. «مىسىردا مەملەكەت باسىنا ماملۇك (قىپشاق) اۋلەتىنىڭ كەلۋىمەن التىن وردامەن بايلانىستىڭ نىعايۋىنا وراي تاريحي ادەبيەت جەدەل قارقىنمەن دامىدى. تۇركى اۋلەتتەرى، حالىقتارىنىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق مالىمەتتەرىن تولىق قامتيتىن ەنتسيكلوپەديالار پايدا بولدى.
مىسىردا سۇلتان بەيبارىستىڭ ءومىر-دەرەگىنە ارناپ جازعان حاتشىسى ابد-از-ءزاحيردىڭ تاريحي ەڭبەگى دۇنيەگە كەلدى. بۇل ەڭبەكتە التىن وردامەن قارىم-قاتىناستار تۋرالى ءمالىمەتتەر، سونىمەن بىرگە قىرىمنان ۆولگاعا دەيىنگى ارالىقتاعى قىسقاشا «جولسىلتەمە»، قىرىمنىڭ تۇرعىلىقتى حالقى تۋرالى ءدىني، ەتنوگرافييالىق مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى.
«بەيبارىس تەك تالانتتى قولباسشى عانا ەمەس، سونداي-اق كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە تانىلدى. ول سول كەزدىڭ ءوزىندە كوپتەگەن الىس-جاقىن مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى. سۇلتان از-زاھير بەيبارىس سول ءداۋىردىڭ وزىق ۇلگىسىمەن كوپتەگەن ءزاۋلىم عيماراتتار، كورنەكتى مەشىتتەر، بيىك قورعاندار مەن قامالدار سالدىردى.
ولاردىڭ بىرقاتارى ساقتالعان. ول سۇلتاندىق بيلىككە قول جەتكىزگەن كەزدە قىپشاق جەرلەرى موڭعول حانى بەركە قۇلاعۋ بيلەپ وتىرعان التىن وردانىڭ يەلىگىندە ەدى. بەيبارىس ءبىرىنشى كەزەكتە ولارعا دوستىق پيعىلداعى حات ءجىبەردى. 1262 جىلى سۇلتان ەكى ەل اراسىندا دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن ءوز ەلشىسىن جىبەردى. مۇنان كەيىن اسكەري، ساۋدا، ءدىني، ءمادەني بايلانىستار ورناتتى» (https://kk.wikipedia.org/wiki). بەركەدەن كەيىن «موڭكە تەمىر بيلىككە كەلىسىمەن شىڭعىس يمپەرياسىنان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، التىن وردانى تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدىردى. ...بەركە حان سالعان سارا جولدى جالعاپ، مىسىر سۇلتانى بەيبارىسپەن بايلانىسىن كۇشەيتتى. مۇسىلماندارعا قىرعيداي تيگەن قۇلاعۋعا قارسى كۇش بىرىكتىردى. («سارايشىقتا جەرلەنگەن 7 حان كىم؟». https://aikyn.kz/2017/05/06/12441.html. 6 مامىر، 2017 ج.). ال ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ «ەرەكشە ەرلىگى، اسقان اقىلىمەن قۇلدىقتان حاندىققا دەيىن كوتەرىلگەن. ەگيپەتتەي الىپ ەلدى 17 جىل بويى بيلەپ، موڭعول جاۋلاۋشىلارىنان، كرەست جورىعىن باستاۋشىلاردان جالپى اراب الەمىن ساقتاپ قالعان ءبىزدىڭ ۇلى بابامىز بەيبارىستىڭ بالا كەزىندە تۇتقىنعا وسى اتىراۋ بويىنان اكەتىلگەنى، ءوزىنىڭ سۇيەگى وسىنداعى بەرىش تايپاسىنان ەكەنىن كوپتەگەن تاريحشىلار كەزىندە جازىپ قالدىرعان» دەپ جازدى. تاريحي جازبالاردا نەبىر دەرەكتەر بولادى. بىلاي قاراعاندا ارقايسىسى ءار عاسىردا شاشىلىپ جاتقان، ءبىر-بىرىنە قاتىسى جوق سياقتى كورىنەدى. ەگەر دە سول دەرەكتەردى ءبىر-بىرىنە ۇيلەستىرسە، ءتىپتى سولاردىڭ ىشىندە ءبىرى ءبىرىنىڭ جالعاسى نەمەسە تۋىسى بولىپ شىعاتىن جاعدايلار كەزدەسەدى.
سالماعى ءبىر پاراق قاعازدان دا جەڭىل، ۋ قۇيساڭ، ءتۇسىن ءوزگەرتەتىن ىدىستىڭ بىرەۋىنىڭ سارايشىقتان، تاعى بىرەۋىنىڭ ەگيپەتتەن تابىلۋى كەزدەيسوق نارسە دەۋگە كەلمەيدى. بەركە حان-بەيبارىس بايلانىسى سارايشىق-مىسىر بايلانىسىنىڭ كورىنىسى. ولاي بولسا، الگى ىدىستىڭ قانداي بايلانىستار ارقىلى كەلگەنىنىڭ توركىنى كورىنىپ تۇرعان سياقتى. مەنىڭ ويىمشا، ەكەۋىنىڭ شىققان تەگى ءبىر. ونىڭ وتانى – وسى سارايشىق ءوڭىرى بولۋى مۇمكىن. عالامدىق تاريحتا تالاي بولجامدار شىندىققا نەگىز بولعان جاعدايلار از ەمەس. «1262 جىلى سۇلتان ەكى ەل اراسىندا دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن ءوز ەلشىسىن جىبەردى. مۇنان كەيىن اسكەري، ساۋدا، ءدىني، مادەني بايلانىستار ورناتتى» دەگەن دەرەكتىڭ ءوزى مىسىر مەن سارايشىقتىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ تاريحي دەرەگى بولسا، عىلىمي بايلانىس تا سونىڭ ىشىندە ەكەنىنە داۋ بار ما. ەكى مەملەكەتتەگى ەكى ىدىستىڭ ءبىر-بىرىمەن وسىنداي بايلانىستا بولۋى بەيبارىستىڭ پاتشالىق قۇرعان قىزمەتىنىڭ ءبىر پاراسى دەگەن بولجام ايتقىم كەلەدى. بەيبارىس سۇلتان تاريحي دەرەكتەر بويىنشا 1260-1277 جىلدار ارالىعىندا مىسىردا بيلىك قۇرعان.
سارايشىق قالاسىنىڭ ىرگەتاسى وسى قالا تاريحىن ءتۇپ-تامىرىنا دەيىن بىلەتىن مولداش بەردىمۇراتوۆتىڭ ايتۋىندا بىلاي كەلتىرىلەدى: «1229 جىلى شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى باتۋ سارايشىقتىڭ ۇستىمەن ءوتىپ، قاجىتارحان قالاسىن جاۋلاپ العان. قاجىتارحان – وسى كۇنگى استراحان قالاسى. باتۋ كەيىن ەدىل بويىنداعى تابيعاتى تاماشا جەردەن ءۇلكەن قالا سالدىرعان. سول كەزدە مۇنى جەرگىلىكتى حالىق ساراي-باتۋ، ياعني باتۋدىڭ سالدىرعان سارايى دەپ اتاعان. كەيىن باتۋ ەۋروپانى جاۋلاپ، ورىس كنيازدەرىن وزىنە تولىقتاي باعىندىرعان كەزدە، ونى تىلەۋلەستەرى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ، 12 قانات التىندالعان اعاش ءۇي سىيلاپتى. سول كۇننەن باستاپ ساراي-باتۋ التىن وردا دەپ اتالىپ كەتكەن. موڭعولدار وعان «ساراي» دەپ ات بەرگەن دە، سونىڭ جانىنان سالدىرعان كىشكەنە قالانى «ساراي-جۋك» دەپ اتايدى. «جۋك» — موڭعول تىلىندە «جۋىق» دەگەن ءسوز». كەزىندە الكەي مارعۇلان دا سارايشىق قالاسىنىڭ ءحىى عاسىردا ومىرگە كەلگەندىگىن ناقتىلاپ تۇرىپ ايتىپ كەتكەن ەكەن. دەمەك ۋاقىتتارى بويىنشا سارايشىقتىڭ گۇلدەنۋ ءداۋىرى مەن بەيبارىس بيلىك ەتكەن مىسىر پاتشالىعىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتى دا ءدال كەلىپ تۇر. قازاق جەرىندەگى ەڭ العاشقى مەشىتتىڭ سارايشىقتا سالىنۋى جانە وسىنداي مەشىتتەردىڭ بەيبارىس بيلىك قۇرعان زاماندا مىسىر ەلىنىڭ ءار قالاسىندا ءبىر-ءبىر مەشىتتەن سالىنۋىن دا وسى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى بايلانىستاردىڭ كورىنىستەرى رەتىندە قاراستىرۋعا ابدەن بولادى. موڭكە حاننان بۇرىن سارايشىقتى باسقارعان بەركە حان مۇسىلماندىقتى قاتتى ۇستانعان جانە قازاق جەرىندەگى ەڭ العاشقى مەشىتتى سول سارايشىقتا سالدىرعان ادام ەكەن. «ورداداعى بارلىق قالالاردا مەشىتتەر مەن مۇنارالار، مەدرەسەلەر مەن كەرۋەن-سارايلار تۇرعىزىلىپ جاتتى. بەيبارىس سۇلتاننىڭ بەركەگە جازعان العاشقى حاتى حيجرانىڭ 659 نەمەسە 660 جىلى (1260/1261 جىلدارى) جازىلعان بولسا كەرەك. دəل سول جىلدارى مىسىرعا كەلە باستاعان جوشىلىقتاردى بەيبارىس جىلى قارسى العان. ولارعا ات-كيىمىن بەرىپ، كايردە ارنايى سوعىلعان ۇيلەرگە ورنالاستىرعان. ءتىپتى سۇلتان كەيبىرىن ءوز ساربازدارىنا ءəمىر ەتىپ تاعايىنداعان. ...سۇلتان يسلام ەلدەرى اراسىندا بەدەلى اسپانداعان بەركەمەن بايلانىس ورناتۋعا اسىققان ەدى. Əلبەتتە نەگە اسىقپاسقا؟! جوشىلىقتاردىڭ əسكەر ساپىن قۇراۋشىلاردىڭ نەگىزى قىپشاقتار بولاتىن. ال مəملۇكتەر – قۇلدىققا تۇسكەن قىپشاقتار. ءتىلى مەن مəدەنيەتى، قان جاعىنان جاقىندىق مəملۇكتەر مەن وردالىقتاردىڭ اراسىندا وداق قۇرۋدا باستى ءرول اتقاردى» (https://kk.wikipedia. التىن وردانىڭ ەكىنشى ءامىرشىسى – بەركە حان). جوشى ۇلىسىنا مىسىردىڭ العاشقى ەلشىسى 1262 جىلى كەلگەن ەكەن. بەيبارىس سۇلتاننىڭ مىسىر جەرىندە مەشىتتەر سالدىرۋىنا وسى بەركە حاننىڭ ىقپالى بولعانى انىق. ولاي بولسا، قاعازدان جۇقا ءبىر عانا ىدىستىڭ ءوزى سارايشىق پەن مىسىر ەلىنىڭ اراسىندا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى سول كەزگە لايىقتى، سول كەزگە ءتان وزىندىك عىلىمي بايلانىستاردىڭ، عىلىمي اقپارات الماسۋدىڭ بولعانىن دالەلدەپ تۇر ەمەس پە. ءدال سونداي ىدىس بۇگىنگى تاڭدا جاسالسا، تاعام قۇرامىنىڭ قانشالىقتى ەكولوگيالىق تازا ەكەندىگىن ءۇي جاعدايىندا انىقتاپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەر مە ەدى، الدە قايتەر ەدى؟ شەتەلدەن كەلىپ جاتاتىن نەبىر ءتۇرى ادەمى، تاماشا ىدىستارعا قۇيىلعان، بىراق ساپاسى كۇمان تۋدىراتىن سۋسىنداردان جاستار اراسىندا اللەرگيالىق اۋرۋلار كوبەيدى.
نەگىزى تاريحتى زەرتتەۋ بىزگە نە ءۇشىن كەرەك دەسەك، ول تەك وتكەنگە تامسانۋ ءۇشىن نەمەسە «بىزدە مىناداي بار، مىناداي بار» دەۋ ءۇشىن عانا ەمەس، تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن دە ماڭىزى زور. تاعامنىڭ قۇرامىنا ىدىستىڭ رەاكتسيا بەرۋى قازىرگى زامان ءۇشىن اسا قاجەت. تەك قانا وسى ىدىستىڭ قۇرامىن انىقتاۋ بويىنشا ەگيپەت عالىمدارىمەن بىرىگىپ ارنايى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋگە بولار ەدى.
سارايشىققا قاتىستى تاعى ءبىر ماسەلە بار. ول قازاق ەلىنىڭ استانالار تاريحىنا بايلانىستى. ءبىز ادەتتە استانامىزدى 3 رەت كوشىردىك دەيمىز. 4 رەت كوشىردىك دەسەك شە؟ ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەڭ العاشقى استانامىزدىڭ بولعاندىعى تۋرالى تاريحي دەرەك بار ەمەس پە؟ تاريحي دەرەكتەردەگى «1511 جىلى قاسىم حان سارايشىقتى قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ العاشقى استاناسى دەپ جاريالاعاندىعىن» بىلەمىز. ياعني رەسمي تۇردە جاريالانعان. بۇگىنگى ءبىز ەجەلگى قازاق حاندىعىنىڭ ورنىندا ونى جەكە مەملەكەت رەتىندە ساقتاپ قالعان مۇراگەرمىز! الدە ولاي ەمەس پە؟ 1999 جىلى سارايشىق قالاسىنىڭ تاريحىنا ارنالعان «حان وردالى سارايشىق» مۇراجاي قورىعى اشىلدى. مۇندا، اسىرەسە، «حاندار پانتەونى» ەرەكشە كوز تارتادى. ونىڭ اۆتورى – سول كەزدەگى وبلىس اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ. بيىكتىگى 17 مەتر ەتىپ سالىنعان 8 قابىرعالى پانتەوننىڭ وسى قابىرعالارىنا سارايشىقتا جەرلەنگەن جەتى حانعا ارناپ قۇلپىتاستار قويىلعان. بۇل قۇلپىتاستارعا حانداردىڭ اتتارى مەن حاندىق قۇرعان مەزگىلدەرى جازىلعان. بۇل حاندار: 1. موڭكە-تەمىر (1266-1282 جج), 2. توقتاعۋ (توقتى) (1291-1312 جج), 3. جانىبەك (1343-1353 جج), 4. ءامىر-وقاس (1440-1447 جج), 5. قاسىم حان (1511-1518 جج), 6. شيح ماماي (1542-1549 جج), 7. ءجۇسىپ (1549-1554 جج). «بۇل جەرگە كەزىندە ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز تولىقتاي مويىنداعان 12 اۋليە جەرلەنگەن» (http://abai.kz/post/49944). ولار نەگە وسى جەرگە جەرلەنگەن؟ ويتكەنى بۇل – استانا! ەكونوميكالىق تا، تاريحي دا، رۋحاني دا، اۋليەلىك تە تۇرعىدان العانداعى قازاق ەلىنىڭ ەڭ ەجەلگى استاناسى. قاسىم حاننىڭ تۇسىندا ونىڭ حاندىعىنا قاراعان حالىق سانى، مولداش بەردىمۇراتوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 1 ميلليونعا جەتكەن، اسكەر سانى 100 مىڭنان استام بولعان ەكەن. قالانىڭ ۇزىندىعى 10 كم، ەنى 8 كم بولعان دەيدى. ياعني قازاق ەلىنىڭ رەسمي تۇردە جاريالانعان استانالار تاريحىن سارايشىقتان باستاساق شە؟ سارايشىق قالاسىنان تابىلعان ايەل ادامنىڭ قابىرىنەن قۇران تابىلعانى – كەرەمەت دەرەك ەكەنىنە ءبىز اسا ءمان بەرمەي ءجۇرمىز. بۇل – سول داۋىردەگى كونە قازاق جەرىندە ءبىلىم الۋعا قانداي دەڭگەيدە ماڭىز بەرىلگەندىگىن پاش ەتەتىن ايعاق. بۇل سول كەزدىڭ وزىندە سارايشىقتا، ياعني قازاق حاندىعىندا ايەل ادامداردىڭ دا ءبىلىمدى بولۋىنىڭ قوعامدىق قاجەتتىلىك بولعاندىعىن كورسەتەدى. جانە قازاق قوعامىنداعى دەموكراتيالىق قاعيداتتاردىڭ ومىرگە كەلۋ كەزەڭدەرىنەن زەرتتەۋشىلەرگە انىق اقپارات بەرىپ تۇر. بۇل – سارايشىق قالاسىندا بىلىمگە سونشالىقتى جوعارى دارەجەدە ءمان بەرىلگەندىگىنىڭ حابارشىسى. الەمدىك وركەنيەتتى ەلدەردەگى مۇراجايلاردى ارالاپ ءجۇرىپ، وسىنى قالاي ساقتاپ كەلگەن دەپ تاڭعالامىز. ارينە، ولارعا بۇل دەرەكتەردى ەشكىم انا-ا-اۋ عاسىردان اكەلىپ بەرگەن جوق. ولار سونشالىقتى ۇسىناقتىلىقپەن زەرتتەپ، تاۋىپ العان سىنىق شەگەسىن دە تاريحي وقيعاعا اپارىپ بايلاپ، بىزگە ۇلكەيتىپ كورسەتەدى. ولاي ەتىپ كورسەتە الۋ ءبىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەر ەدى. زەرتتەۋشىلىككە جاستاردى تارتۋ ارقىلى جاڭا يدەيالار كەشەنىن تۇزە الار ەدىك.
وڭايگۇل تۇرجان،
Egemen.kz
