«Men dúnıe júziniń bárin araladym. Sol aralaǵan qalalarymnyń ishinde Saraıshyq qalasy – Baǵdat syndy dúnıe júzindegi iri qalalardyń biri. Baǵdattaǵydaı munda da qaıyqtardan jasalǵan kópir kórdim. Qalada hannyń saraıy, tórt meshit, óte kóp qonaqúı bar eken. Biraq men olardy kórip tańǵalǵan joqpyn, meniń tańǵalǵanym, Jer sharyn sharlap júrgende kórmegen bir qyzyqty Saraıshyqtan kórdim, myna jaqsylyq adam balasynyń bárine bitse, baqyt. Munda sý árbir úıge ózi barady eken». Ibn Battýta, Ejelgi arab ǵalymy jáne saıahatshysy, 1334 jyl
(«Ómirlik saıahat» atty kitabynan)
Tarıhı eskertkishter – osy dalanyń jáne osy dalany ejelden meken etken ulttyń ulttyq kodynyń bir parasy. Másele – sol ulttyq kodtyń mańyzdy parasyn sóılete bilýde. Tarıhı derekter men zattyq shejireler ne dep sóılep turǵanyna tereńdeı nazar aýdarýdyń mańyzy artty. Jáne oǵan toqtalyp, aınaldyra qarap, tilin uǵyný, syryna úńilip, jumbaǵyn tabý mindeti Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda tótesinen qoıyldy.
Basqa derekterdi aıtpaǵannyń ózinde, kóne dáýirdiń sáni bolǵan Saraıshyq qalasynyń kóshe-kóshesin kórmege aınaldyryp jiberýge bolatyn edi. Oǵan, árıne, eń basty kedergi bolǵan jaǵdaı – bizdiń Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵandyǵymyz. Keńes Odaǵynyń odaqtas respýblıkalardyń, onyń ishinde irgesi bir Qazaq eliniń tarıhı derekterine degen kózqarasy kezinde Saraıshyqty tonap, halqyn qyryp ketken baıaǵy Ivan Groznyıdyń kózqarasymen qaraılas boldy. Halyqty qyrmasa da, tarıhı eskertkishterdi jasanyp kelgen jaýǵa berip qoımasa da, jel men jańbyrdyń, qar men daýyldyń jáne ári-beri ótip jatqandardyń tonaýyna tastaı saldy. Ras, belgili bir deńgeıdegi zertteýler júrgizildi. Á.Marǵulan ǵulama bastaǵan zertteýshiler kóp nárseni qolǵa ustap qaldy. Biraq odan da kóp nárse tonaýǵa tústi, biraz bóligin Jaıyqtyń sýy aǵyzyp alyp ketti. Bul – osy qalanyń tarıhı tragedııasy.
Endi ótken kúnderdiń olqylyǵyn toltyrýdyń qamy jasalyp jatyr. Saraıshyq qalasy «Qazaqstannyń kıeli jerler geografııasyna» engizildi. «Qazaqstannyń kıeli jerler geografııasy» ulttyq jobasy Qazaqstandaǵy kıeli jerler týraly jańa derekter jınaqtap, júıelep, keń kólemde, keshendi túrde zertteý júrgizý maqsatyn kózdeıdi.
Saraıshyqtyń sol tizimge engeniniń ózi – úlken jetistik. Alaıda Saraıshyq bul kúnderi jumbaǵy kóp qalaǵa aınaldy. Degenmen kezinde qolǵa ustap qalǵan derektik zattarynyń ózi talaı nárseni ańǵartary anyq. Basqasyn aıtpaǵannyń ózinde, 7 hanǵa máńgilik meken bolýynyń ózinde tereń syr jatyr. Osynyń ózi qazaq tarıhynyń eń aıtýly betteri bolýǵa suranyp tur der edim. 7 han jatqan jerde sany belgisiz batyrlar men bıler jatyr dep paıymdaýymyzǵa múmkindik beredi. Osynyń ózi dál osy mekenniń qasıet sińgen úlken kıeli ortalyq bolýyna silteme jasap tur.
Osynyń ózi sol 7 hannyń jáne onyń tóńireginde jatqan batyrlar men bılerdiń dál búgingi tańda da osy jerde rýhtyq kúsh biriktirip jatqandyǵyn aıtyp turǵandaı. Osynyń ózi onyń qazirgi zertteýshileriniń izin jalǵastyratyn bolashaq zertteýshilerdi daıarlaý mindetine silteme jasap tur. Qazirgi mektep oqýshylary Kýlıkov shaıqasyn jaqsy bilýi múmkin, biraq Saraıshyqta ne bolǵanyn jergilikti jerdiń balalary bolmasa, Qazaqstannyń barlyq óńirindegi balalar bile bermeıtini anyq.
Tarıhtyń óz jerimizde ótken osyndaı aıtýly oqıǵalaryn bilmegendikten, bizdiń jastarymyz úshin negizgi tarıhı oqıǵalardyń barlyǵy Eýropada nemese Grekııa men Egıpette ótken sııaqty kórinedi. Jáne adamzattyq oqıǵalardy solar uıymdastyryp, adamzattyq mádenıetti de tek solar jasaǵandaı uǵymmen ósedi. Bizdiń dalanyń beti de san alýan oqıǵalar men nebir darııa aqylgóılerge, nebir batyrlyq joryqtar men kúresterge toly bolǵanyn tolyqqandy áli bilip bolǵan joq. Osylardy tereńdep bildirtýdiń ádis-tásilderine kóńil bólý kerek sııaqty.
Saraıshyqtyń sarǵaıǵan betteri áli de kóp nársege usynaqtylyqpen qaraýdy qajet etedi. Bárin aıtpaı-aq, osy qaladan 1999 jylǵy qazba jumystary kezinde tabylǵan tańǵajaıyp ydysty alaıyqshy. Sol ydystyń salmaǵynyń bir paraq qaǵazdan da jeńilirek ekendiginiń ózi adamdy tańǵaldyrmaı ma? Sol ǵasyrda jasalǵan bul ydystyń materıaly qandaı eken? Ǵylymǵa beıimi bar jastarǵa osy taqyrypty usynsa, bálkim olardyń qyzyǵýshylyǵy oıanyp, zerttep keter me edi? Al osy ydysqa ý quısa, onyń dereý túsin ózgertetindigi degen ǵajap qoı! Mundaı ydystyń tabylýy Saraıshyq qalasy týraly qandaı aqparattar berip tur deıtin bolsaq: birinshiden: handardyń arasyndaǵy básekelestiktiń nemese ishten búldirýdi kózdep júrgen syrtqy jaýlardyń kóp bolǵandyǵy.
Syrtqy jaý qandaı jaǵdaıda kóp bolady? Gúldengen jerdiń, damyǵan eldiń jaýy kóp bolady. Bul ydys sol kezdegi qorǵanys saıasatynda keremet jetistikterdiń bolǵandyǵy týraly aqparat berip tur; ekinshiden: osyndaı ydys oılap tabý kimniń ıdeıasy? Bul qaı hannyń tusynda jasalǵan ydys? Demek sol han óte batyl, ıdeıashyl, jańashyl tulǵa; úshinshiden: mundaı ydysty jasaý bir adamnyń emes, birneshe ǵalymdardyń tabysy bolýy múmkin. Demek osy jerde ǵylymnyń damýyna jaǵdaı jasaldy degen sóz; tórtinshiden: dál osyndaı ydystyń Egıpette de tabylǵanyna nazar aýdaryp kórdik pe? besinshiden: dál osy ydystyń Beıbarys sultannyń Mysyrda bılik qurýymen baılanysy bar bolýyna buǵan deıin tarıhshylar nazar aýdardy ma eken? Taǵy da nazar aýdaryp kórelik. Tarıhı derek bylaı deıdi. «Mysyrda memleket basyna mámlúk (qypshaq) áýletiniń kelýimen Altyn Ordamen baılanystyń nyǵaıýyna oraı tarıhı ádebıet jedel qarqynmen damydy. Túrki áýletteri, halyqtarynyń tarıhı-geografııalyq málimetterin tolyq qamtıtyn enıklopedııalar paıda boldy.
Mysyrda sultan Beıbarystyń ómir-deregine arnap jazǵan hatshysy Abd-az-Zahırdiń tarıhı eńbegi dúnıege keldi. Bul eńbekte Altyn Ordamen qarym-qatynastar týraly málimetter, sonymen birge Qyrymnan Volgaǵa deıingi aralyqtaǵy qysqasha «jolsilteme», Qyrymnyń turǵylyqty halqy týraly dinı, etnografııalyq málimetter keltiriledi.
«Beıbarys tek talantty qolbasshy ǵana emes, sondaı-aq kóregen saıasatker retinde tanyldy. Ol sol kezdiń ózinde kóptegen alys-jaqyn memlekettermen qarym-qatynas ornatty. Sultan az-Zahır Beıbarys sol dáýirdiń ozyq úlgisimen kóptegen záýlim ǵımarattar, kórnekti meshitter, bıik qorǵandar men qamaldar saldyrdy.
Olardyń birqatary saqtalǵan. Ol sultandyq bılikke qol jetkizgen kezde qypshaq jerleri mońǵol hany Berke Qulaǵý bılep otyrǵan Altyn Ordanyń ıeliginde edi. Beıbarys birinshi kezekte olarǵa dostyq pıǵyldaǵy hat jiberdi. 1262 jyly sultan eki el arasynda dostyq qarym-qatynas ornatý úshin óz elshisin jiberdi. Munan keıin áskerı, saýda, dinı, mádenı baılanystar ornatty» (https://kk.wikipedia.org/wiki). Berkeden keıin «Móńke Temir bılikke kelisimen Shyńǵys ımperııasynan irgesin aýlaq salyp, Altyn Ordany táýelsiz memleketke aınaldyrdy. ...Berke han salǵan sara joldy jalǵap, Mysyr sultany Beıbaryspen baılanysyn kúsheıtti. Musylmandarǵa qyrǵıdaı tıgen Qulaǵýǵa qarsy kúsh biriktirdi. («Saraıshyqta jerlengen 7 han kim?». https://aikyn.kz/2017/05/06/12441.html. 6 mamyr, 2017 j.). Al Elbasymyz N.Á.Nazarbaev «Erekshe erligi, asqan aqylymen quldyqtan handyqqa deıin kóterilgen. Egıpetteı alyp eldi 17 jyl boıy bılep, mońǵol jaýlaýshylarynan, krest joryǵyn bastaýshylardan jalpy arab álemin saqtap qalǵan bizdiń uly babamyz Beıbarystyń bala kezinde tutqynǵa osy Atyraý boıynan áketilgeni, óziniń súıegi osyndaǵy Berish taıpasynan ekenin kóptegen tarıhshylar kezinde jazyp qaldyrǵan» dep jazdy. Tarıhı jazbalarda nebir derekter bolady. Bylaı qaraǵanda árqaısysy ár ǵasyrda shashylyp jatqan, bir-birine qatysy joq sııaqty kórinedi. Eger de sol derekterdi bir-birine úılestirse, tipti solardyń ishinde biri biriniń jalǵasy nemese týysy bolyp shyǵatyn jaǵdaılar kezdesedi.
Salmaǵy bir paraq qaǵazdan da jeńil, ý quısań, túsin ózgertetin ydystyń bireýiniń Saraıshyqtan, taǵy bireýiniń Egıpetten tabylýy kezdeısoq nárse deýge kelmeıdi. Berke han-Beıbarys baılanysy Saraıshyq-Mysyr baılanysynyń kórinisi. Olaı bolsa, álgi ydystyń qandaı baılanystar arqyly kelgeniniń tórkini kórinip turǵan sııaqty. Meniń oıymsha, ekeýiniń shyqqan tegi bir. Onyń otany – osy Saraıshyq óńiri bolýy múmkin. Ǵalamdyq tarıhta talaı boljamdar shyndyqqa negiz bolǵan jaǵdaılar az emes. «1262 jyly sultan eki el arasynda dostyq qarym-qatynas ornatý úshin óz elshisin jiberdi. Munan keıin áskerı, saýda, dinı, mádenı baılanystar ornatty» degen derektiń ózi Mysyr men Saraıshyqtyń arasyndaǵy baılanystyń tarıhı deregi bolsa, ǵylymı baılanys ta sonyń ishinde ekenine daý bar ma. Eki memlekettegi eki ydystyń bir-birimen osyndaı baılanysta bolýy Beıbarystyń patshalyq qurǵan qyzmetiniń bir parasy degen boljam aıtqym keledi. Beıbarys sultan tarıhı derekter boıynsha 1260-1277 jyldar aralyǵynda Mysyrda bılik qurǵan.
Saraıshyq qalasynyń irgetasy osy qala tarıhyn túp-tamyryna deıin biletin Moldash Berdimuratovtyń aıtýynda bylaı keltiriledi: «1229 jyly Shyńǵys hannyń nemeresi Batý Saraıshyqtyń ústimen ótip, Qajytarhan qalasyn jaýlap alǵan. Qajytarhan – osy kúngi Astrahan qalasy. Batý keıin Edil boıyndaǵy tabıǵaty tamasha jerden úlken qala saldyrǵan. Sol kezde muny jergilikti halyq Saraı-Batý, ıaǵnı Batýdyń saldyrǵan saraıy dep ataǵan. Keıin Batý Eýropany jaýlap, orys knıazderin ózine tolyqtaı baǵyndyrǵan kezde, ony tileýlesteri jeńisimen quttyqtap, 12 qanat altyndalǵan aǵash úı syılapty. Sol kúnnen bastap Saraı-Batý Altyn Orda dep atalyp ketken. Mońǵoldar oǵan «Saraı» dep at bergen de, sonyń janynan saldyrǵan kishkene qalany «Saraı-Jýk» dep ataıdy. «Jýk» — mońǵol tilinde «jýyq» degen sóz». Kezinde Álkeı Marǵulan da Saraıshyq qalasynyń HII ǵasyrda ómirge kelgendigin naqtylap turyp aıtyp ketken eken. Demek ýaqyttary boıynsha Saraıshyqtyń gúldený dáýiri men Beıbarys bılik etken Mysyr patshalyǵynyń ómir súrý ýaqyty da dál kelip tur. Qazaq jerindegi eń alǵashqy meshittiń Saraıshyqta salynýy jáne osyndaı meshitterdiń Beıbarys bılik qurǵan zamanda Mysyr eliniń ár qalasynda bir-bir meshitten salynýyn da osy eki eldiń arasyndaǵy baılanystardyń kórinisteri retinde qarastyrýǵa ábden bolady. Móńke hannan buryn Saraıshyqty basqarǵan Berke han musylmandyqty qatty ustanǵan jáne qazaq jerindegi eń alǵashqy meshitti sol Saraıshyqta saldyrǵan adam eken. «Ordadaǵy barlyq qalalarda meshitter men munaralar, medreseler men kerýen-saraılar turǵyzylyp jatty. Beıbarys sultannyń Berkege jazǵan alǵashqy haty hıjranyń 659 nemese 660 jyly (1260/1261 jyldary) jazylǵan bolsa kerek. Dəl sol jyldary Mysyrǵa kele bastaǵan joshylyqtardy Beıbarys jyly qarsy alǵan. Olarǵa at-kıimin berip, Kaırde arnaıy soǵylǵan úılerge ornalastyrǵan. Tipti sultan keıbirin óz sarbazdaryna əmir etip taǵaıyndaǵan. ...Sultan ıslam elderi arasynda bedeli aspandaǵan Berkemen baılanys ornatýǵa asyqqan edi. Əlbette nege asyqpasqa?! Joshylyqtardyń əsker sapyn quraýshylardyń negizi qypshaqtar bolatyn. Al məmlúkter – quldyqqa túsken qypshaqtar. Tili men mədenıeti, qan jaǵynan jaqyndyq məmlúkter men ordalyqtardyń arasynda odaq qurýda basty ról atqardy» (https://kk.wikipedia. Altyn Ordanyń ekinshi ámirshisi – Berke han). Joshy ulysyna Mysyrdyń alǵashqy elshisi 1262 jyly kelgen eken. Beıbarys sultannyń Mysyr jerinde meshitter saldyrýyna osy Berke hannyń yqpaly bolǵany anyq. Olaı bolsa, qaǵazdan juqa bir ǵana ydystyń ózi Saraıshyq pen Mysyr eliniń arasynda halyqaralyq deńgeıdegi sol kezge laıyqty, sol kezge tán ózindik ǵylymı baılanystardyń, ǵylymı aqparat almasýdyń bolǵanyn dáleldep tur emes pe. Dál sondaı ydys búgingi tańda jasalsa, taǵam quramynyń qanshalyqty ekologııalyq taza ekendigin úı jaǵdaıynda anyqtap otyrýǵa múmkindik berer me edi, álde qaıter edi? Shetelden kelip jatatyn nebir túri ádemi, tamasha ydystarǵa quıylǵan, biraq sapasy kúmán týdyratyn sýsyndardan jastar arasynda allergııalyq aýrýlar kóbeıdi.
Negizi tarıhty zertteý bizge ne úshin kerek desek, ol tek ótkenge tamsaný úshin nemese «bizde mynadaı bar, mynadaı bar» deý úshin ǵana emes, tájirıbe almasý úshin de mańyzy zor. Taǵamnyń quramyna ydystyń reakııa berýi qazirgi zaman úshin asa qajet. Tek qana osy ydystyń quramyn anyqtaý boıynsha Egıpet ǵalymdarymen birigip arnaıy halyqaralyq konferenııa ótkizýge bolar edi.
Saraıshyqqa qatysty taǵy bir másele bar. Ol qazaq eliniń astanalar tarıhyna baılanysty. Biz ádette astanamyzdy 3 ret kóshirdik deımiz. 4 ret kóshirdik desek she? Bizdiń qolymyzda eń alǵashqy astanamyzdyń bolǵandyǵy týraly tarıhı derek bar emes pe? Tarıhı derekterdegi «1511 jyly Qasym han Saraıshyqty Qazaq handyǵynyń eń alǵashqy astanasy dep jarııalaǵandyǵyn» bilemiz. Iaǵnı resmı túrde jarııalanǵan. Búgingi biz ejelgi Qazaq handyǵynyń ornynda ony jeke memleket retinde saqtap qalǵan muragermiz! Álde olaı emes pe? 1999 jyly Saraıshyq qalasynyń tarıhyna arnalǵan «Han Ordaly Saraıshyq» murajaı qoryǵy ashyldy. Munda, ásirese, «Handar panteony» erekshe kóz tartady. Onyń avtory – sol kezdegi oblys ákimi Imanǵalı Tasmaǵambetov. Bıiktigi 17 metr etip salynǵan 8 qabyrǵaly panteonnyń osy qabyrǵalaryna Saraıshyqta jerlengen jeti hanǵa arnap qulpytastar qoıylǵan. Bul qulpytastarǵa handardyń attary men handyq qurǵan mezgilderi jazylǵan. Bul handar: 1. Móńke-Temir (1266-1282 jj), 2. Toqtaǵý (Toqty) (1291-1312 jj), 3. Jánibek (1343-1353 jj), 4. Ámir-Oqas (1440-1447 jj), 5. Qasym han (1511-1518 jj), 6. Shıh Mamaı (1542-1549 jj), 7. Júsip (1549-1554 jj). «Bul jerge kezinde Uly júz, Orta júz, Kishi júz tolyqtaı moıyndaǵan 12 áýlıe jerlengen» (http://abai.kz/post/49944). Olar nege osy jerge jerlengen? Óıtkeni bul – astana! Ekonomıkalyq ta, tarıhı da, rýhanı da, áýlıelik te turǵydan alǵandaǵy Qazaq eliniń eń ejelgi astanasy. Qasym hannyń tusynda onyń handyǵyna qaraǵan halyq sany, Moldash Berdimuratovtyń derekteri boıynsha, 1 mıllıonǵa jetken, ásker sany 100 myńnan astam bolǵan eken. Qalanyń uzyndyǵy 10 km, eni 8 km bolǵan deıdi. Iaǵnı Qazaq eliniń resmı túrde jarııalanǵan astanalar tarıhyn Saraıshyqtan bastasaq she? Saraıshyq qalasynan tabylǵan áıel adamnyń qabirinen quran tabylǵany – keremet derek ekenine biz asa mán bermeı júrmiz. Bul – sol dáýirdegi kóne qazaq jerinde bilim alýǵa qandaı deńgeıde mańyz berilgendigin pash etetin aıǵaq. Bul sol kezdiń ózinde Saraıshyqta, ıaǵnı Qazaq handyǵynda áıel adamdardyń da bilimdi bolýynyń qoǵamdyq qajettilik bolǵandyǵyn kórsetedi. Jáne qazaq qoǵamyndaǵy demokratııalyq qaǵıdattardyń ómirge kelý kezeńderinen zertteýshilerge anyq aqparat berip tur. Bul – Saraıshyq qalasynda bilimge sonshalyqty joǵary dárejede mán berilgendiginiń habarshysy. Álemdik órkenıetti elderdegi murajaılardy aralap júrip, osyny qalaı saqtap kelgen dep tańǵalamyz. Árıne, olarǵa bul derekterdi eshkim ana-a-aý ǵasyrdan ákelip bergen joq. Olar sonshalyqty usynaqtylyqpen zerttep, taýyp alǵan synyq shegesin de tarıhı oqıǵaǵa aparyp baılap, bizge úlkeıtip kórsetedi. Olaı etip kórsete alý bizdiń de qolymyzdan keler edi. Zertteýshilikke jastardy tartý arqyly jańa ıdeıalar keshenin túze alar edik.
Ońaıgúl TURJAN,
Egemen.kz
