«Men dünie jüzınıŋ bärın araladym. Sol aralaǧan qalalarymnyŋ ışınde Saraişyq qalasy – Baǧdat syndy dünie jüzındegı ırı qalalardyŋ bırı. Baǧdattaǧydai mūnda da qaiyqtardan jasalǧan köpır kördım. Qalada hannyŋ saraiy, tört meşıt, öte köp qonaqüi bar eken. Bıraq men olardy körıp taŋǧalǧan joqpyn, menıŋ taŋǧalǧanym, Jer şaryn şarlap jürgende körmegen bır qyzyqty Saraişyqtan kördım, myna jaqsylyq adam balasynyŋ bärıne bıtse, baqyt. Mūnda su ärbır üige özı barady eken». İbn Battuta, Ejelgı arab ǧalymy jäne saiahatşysy, 1334 jyl
(«Ömırlık saiahat» atty kıtabynan)
Tarihi eskertkışter – osy dalanyŋ jäne osy dalany ejelden meken etken ūlttyŋ ūlttyq kodynyŋ bır parasy. Mäsele – sol ūlttyq kodtyŋ maŋyzdy parasyn söilete bılude. Tarihi derekter men zattyq şejıreler ne dep söilep tūrǧanyna tereŋdei nazar audarudyŋ maŋyzy artty. Jäne oǧan toqtalyp, ainaldyra qarap, tılın ūǧynu, syryna üŋılıp, jūmbaǧyn tabu mındetı Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda tötesınen qoiyldy.
Basqa derekterdı aitpaǧannyŋ özınde, köne däuırdıŋ sänı bolǧan Saraişyq qalasynyŋ köşe-köşesın körmege ainaldyryp jıberuge bolatyn edı. Oǧan, ärine, eŋ basty kedergı bolǧan jaǧdai – bızdıŋ Keŋes Odaǧynyŋ qūramynda bolǧandyǧymyz. Keŋes Odaǧynyŋ odaqtas respublikalardyŋ, onyŋ ışınde ırgesı bır Qazaq elınıŋ tarihi derekterıne degen közqarasy kezınde Saraişyqty tonap, halqyn qyryp ketken baiaǧy İvan Groznyidyŋ közqarasymen qarailas boldy. Halyqty qyrmasa da, tarihi eskertkışterdı jasanyp kelgen jauǧa berıp qoimasa da, jel men jaŋbyrdyŋ, qar men dauyldyŋ jäne ärı-berı ötıp jatqandardyŋ tonauyna tastai saldy. Ras, belgılı bır deŋgeidegı zertteuler jürgızıldı. Ä.Marǧūlan ǧūlama bastaǧan zertteuşıler köp närsenı qolǧa ūstap qaldy. Bıraq odan da köp närse tonauǧa tüstı, bıraz bölıgın Jaiyqtyŋ suy aǧyzyp alyp kettı. Būl – osy qalanyŋ tarihi tragediiasy.
Endı ötken künderdıŋ olqylyǧyn toltyrudyŋ qamy jasalyp jatyr. Saraişyq qalasy «Qazaqstannyŋ kielı jerler geografiiasyna» engızıldı. «Qazaqstannyŋ kielı jerler geografiiasy» ūlttyq jobasy Qazaqstandaǧy kielı jerler turaly jaŋa derekter jinaqtap, jüielep, keŋ kölemde, keşendı türde zertteu jürgızu maqsatyn közdeidı.
Saraişyqtyŋ sol tızımge engenınıŋ özı – ülken jetıstık. Alaida Saraişyq būl künderı jūmbaǧy köp qalaǧa ainaldy. Degenmen kezınde qolǧa ūstap qalǧan derektık zattarynyŋ özı talai närsenı aŋǧartary anyq. Basqasyn aitpaǧannyŋ özınde, 7 hanǧa mäŋgılık meken boluynyŋ özınde tereŋ syr jatyr. Osynyŋ özı qazaq tarihynyŋ eŋ aituly betterı boluǧa sūranyp tūr der edım. 7 han jatqan jerde sany belgısız batyrlar men biler jatyr dep paiymdauymyzǧa mümkındık beredı. Osynyŋ özı däl osy mekennıŋ qasiet sıŋgen ülken kielı ortalyq boluyna sılteme jasap tūr.
Osynyŋ özı sol 7 hannyŋ jäne onyŋ töŋıregınde jatqan batyrlar men bilerdıŋ däl bügıngı taŋda da osy jerde ruhtyq küş bırıktırıp jatqandyǧyn aityp tūrǧandai. Osynyŋ özı onyŋ qazırgı zertteuşılerınıŋ ızın jalǧastyratyn bolaşaq zertteuşılerdı daiarlau mındetıne sılteme jasap tūr. Qazırgı mektep oquşylary Kulikov şaiqasyn jaqsy bıluı mümkın, bıraq Saraişyqta ne bolǧanyn jergılıktı jerdıŋ balalary bolmasa, Qazaqstannyŋ barlyq öŋırındegı balalar bıle bermeitını anyq.
Tarihtyŋ öz jerımızde ötken osyndai aituly oqiǧalaryn bılmegendıkten, bızdıŋ jastarymyz üşın negızgı tarihi oqiǧalardyŋ barlyǧy Europada nemese Grekiia men Egipette ötken siiaqty körınedı. Jäne adamzattyq oqiǧalardy solar ūiymdastyryp, adamzattyq mädeniettı de tek solar jasaǧandai ūǧymmen ösedı. Bızdıŋ dalanyŋ betı de san aluan oqiǧalar men nebır dariia aqylgöilerge, nebır batyrlyq joryqtar men küresterge toly bolǧanyn tolyqqandy älı bılıp bolǧan joq. Osylardy tereŋdep bıldırtudıŋ ädıs-täsılderıne köŋıl bölu kerek siiaqty.
Saraişyqtyŋ sarǧaiǧan betterı älı de köp närsege ūsynaqtylyqpen qaraudy qajet etedı. Bärın aitpai-aq, osy qaladan 1999 jylǧy qazba jūmystary kezınde tabylǧan taŋǧajaiyp ydysty alaiyqşy. Sol ydystyŋ salmaǧynyŋ bır paraq qaǧazdan da jeŋılırek ekendıgınıŋ özı adamdy taŋǧaldyrmai ma? Sol ǧasyrda jasalǧan būl ydystyŋ materialy qandai eken? Ǧylymǧa beiımı bar jastarǧa osy taqyrypty ūsynsa, bälkım olardyŋ qyzyǧuşylyǧy oianyp, zerttep keter me edı? Al osy ydysqa u qūisa, onyŋ dereu tüsın özgertetındıgı degen ǧajap qoi! Mūndai ydystyŋ tabyluy Saraişyq qalasy turaly qandai aqparattar berıp tūr deitın bolsaq: bırınşıden: handardyŋ arasyndaǧy bäsekelestıktıŋ nemese ışten büldırudı közdep jürgen syrtqy jaulardyŋ köp bolǧandyǧy.
Syrtqy jau qandai jaǧdaida köp bolady? Güldengen jerdıŋ, damyǧan eldıŋ jauy köp bolady. Būl ydys sol kezdegı qorǧanys saiasatynda keremet jetıstıkterdıŋ bolǧandyǧy turaly aqparat berıp tūr; ekınşıden: osyndai ydys oilap tabu kımnıŋ ideiasy? Būl qai hannyŋ tūsynda jasalǧan ydys? Demek sol han öte batyl, ideiaşyl, jaŋaşyl tūlǧa; üşınşıden: mūndai ydysty jasau bır adamnyŋ emes, bırneşe ǧalymdardyŋ tabysy boluy mümkın. Demek osy jerde ǧylymnyŋ damuyna jaǧdai jasaldy degen söz; törtınşıden: däl osyndai ydystyŋ Egipette de tabylǧanyna nazar audaryp kördık pe? besınşıden: däl osy ydystyŋ Beibarys sūltannyŋ Mysyrda bilık qūruymen bailanysy bar boluyna būǧan deiın tarihşylar nazar audardy ma eken? Taǧy da nazar audaryp körelık. Tarihi derek bylai deidı. «Mysyrda memleket basyna mämlük (qypşaq) äuletınıŋ keluımen Altyn Ordamen bailanystyŋ nyǧaiuyna orai tarihi ädebiet jedel qarqynmen damydy. Türkı äuletterı, halyqtarynyŋ tarihi-geografiialyq mälımetterın tolyq qamtityn ensiklopediialar paida boldy.
Mysyrda sūltan Beibarystyŋ ömır-deregıne arnap jazǧan hatşysy Abd-az-Zahirdıŋ tarihi eŋbegı düniege keldı. Būl eŋbekte Altyn Ordamen qarym-qatynastar turaly mälımetter, sonymen bırge Qyrymnan Volgaǧa deiıngı aralyqtaǧy qysqaşa «jolsılteme», Qyrymnyŋ tūrǧylyqty halqy turaly dıni, etnografiialyq mälımetter keltırıledı.
«Beibarys tek talantty qolbasşy ǧana emes, sondai-aq köregen saiasatker retınde tanyldy. Ol sol kezdıŋ özınde köptegen alys-jaqyn memlekettermen qarym-qatynas ornatty. Sūltan az-Zahir Beibarys sol däuırdıŋ ozyq ülgısımen köptegen zäulım ǧimarattar, körnektı meşıtter, biık qorǧandar men qamaldar saldyrdy.
Olardyŋ bırqatary saqtalǧan. Ol sūltandyq bilıkke qol jetkızgen kezde qypşaq jerlerı moŋǧol hany Berke Qūlaǧu bilep otyrǧan Altyn Ordanyŋ ielıgınde edı. Beibarys bırınşı kezekte olarǧa dostyq piǧyldaǧy hat jıberdı. 1262 jyly sūltan ekı el arasynda dostyq qarym-qatynas ornatu üşın öz elşısın jıberdı. Mūnan keiın äskeri, sauda, dıni, mädeni bailanystar ornatty» (https://kk.wikipedia.org/wiki). Berkeden keiın «Möŋke Temır bilıkke kelısımen Şyŋǧys imperiiasynan ırgesın aulaq salyp, Altyn Ordany täuelsız memleketke ainaldyrdy. ...Berke han salǧan sara joldy jalǧap, Mysyr sūltany Beibaryspen bailanysyn küşeittı. Mūsylmandarǧa qyrǧidai tigen Qūlaǧuǧa qarsy küş bırıktırdı. («Saraişyqta jerlengen 7 han kım?». https://aikyn.kz/2017/05/06/12441.html. 6 mamyr, 2017 j.). Al Elbasymyz N.Ä.Nazarbaev «Erekşe erlıgı, asqan aqylymen qūldyqtan handyqqa deiın köterılgen. Egipettei alyp eldı 17 jyl boiy bilep, moŋǧol jaulauşylarynan, krest joryǧyn bastauşylardan jalpy arab älemın saqtap qalǧan bızdıŋ ūly babamyz Beibarystyŋ bala kezınde tūtqynǧa osy Atyrau boiynan äketılgenı, özınıŋ süiegı osyndaǧy Berış taipasynan ekenın köptegen tarihşylar kezınde jazyp qaldyrǧan» dep jazdy. Tarihi jazbalarda nebır derekter bolady. Bylai qaraǧanda ärqaisysy är ǧasyrda şaşylyp jatqan, bır-bırıne qatysy joq siiaqty körınedı. Eger de sol derekterdı bır-bırıne üilestırse, tıptı solardyŋ ışınde bırı bırınıŋ jalǧasy nemese tuysy bolyp şyǧatyn jaǧdailar kezdesedı.
Salmaǧy bır paraq qaǧazdan da jeŋıl, u qūisaŋ, tüsın özgertetın ydystyŋ bıreuınıŋ Saraişyqtan, taǧy bıreuınıŋ Egipetten tabyluy kezdeisoq närse deuge kelmeidı. Berke han-Beibarys bailanysy Saraişyq-Mysyr bailanysynyŋ körınısı. Olai bolsa, älgı ydystyŋ qandai bailanystar arqyly kelgenınıŋ törkını körınıp tūrǧan siiaqty. Menıŋ oiymşa, ekeuınıŋ şyqqan tegı bır. Onyŋ otany – osy Saraişyq öŋırı boluy mümkın. Ǧalamdyq tarihta talai boljamdar şyndyqqa negız bolǧan jaǧdailar az emes. «1262 jyly sūltan ekı el arasynda dostyq qarym-qatynas ornatu üşın öz elşısın jıberdı. Mūnan keiın äskeri, sauda, dıni, mädeni bailanystar ornatty» degen derektıŋ özı Mysyr men Saraişyqtyŋ arasyndaǧy bailanystyŋ tarihi deregı bolsa, ǧylymi bailanys ta sonyŋ ışınde ekenıne dau bar ma. Ekı memlekettegı ekı ydystyŋ bır-bırımen osyndai bailanysta boluy Beibarystyŋ patşalyq qūrǧan qyzmetınıŋ bır parasy degen boljam aitqym keledı. Beibarys sūltan tarihi derekter boiynşa 1260-1277 jyldar aralyǧynda Mysyrda bilık qūrǧan.
Saraişyq qalasynyŋ ırgetasy osy qala tarihyn tüp-tamyryna deiın bıletın Moldaş Berdımūratovtyŋ aituynda bylai keltırıledı: «1229 jyly Şyŋǧys hannyŋ nemeresı Batu Saraişyqtyŋ üstımen ötıp, Qajytarhan qalasyn jaulap alǧan. Qajytarhan – osy küngı Astrahan qalasy. Batu keiın Edıl boiyndaǧy tabiǧaty tamaşa jerden ülken qala saldyrǧan. Sol kezde mūny jergılıktı halyq Sarai-Batu, iaǧni Batudyŋ saldyrǧan saraiy dep ataǧan. Keiın Batu Europany jaulap, orys kniazderın özıne tolyqtai baǧyndyrǧan kezde, ony tıleulesterı jeŋısımen qūttyqtap, 12 qanat altyndalǧan aǧaş üi syilapty. Sol künnen bastap Sarai-Batu Altyn Orda dep atalyp ketken. Moŋǧoldar oǧan «Sarai» dep at bergen de, sonyŋ janynan saldyrǧan kışkene qalany «Sarai-Juk» dep ataidy. «Juk» — moŋǧol tılınde «juyq» degen söz». Kezınde Älkei Marǧūlan da Saraişyq qalasynyŋ HII ǧasyrda ömırge kelgendıgın naqtylap tūryp aityp ketken eken. Demek uaqyttary boiynşa Saraişyqtyŋ güldenu däuırı men Beibarys bilık etken Mysyr patşalyǧynyŋ ömır süru uaqyty da däl kelıp tūr. Qazaq jerındegı eŋ alǧaşqy meşıttıŋ Saraişyqta salynuy jäne osyndai meşıtterdıŋ Beibarys bilık qūrǧan zamanda Mysyr elınıŋ är qalasynda bır-bır meşıtten salynuyn da osy ekı eldıŋ arasyndaǧy bailanystardyŋ körınısterı retınde qarastyruǧa äbden bolady. Möŋke hannan būryn Saraişyqty basqarǧan Berke han mūsylmandyqty qatty ūstanǧan jäne qazaq jerındegı eŋ alǧaşqy meşıttı sol Saraişyqta saldyrǧan adam eken. «Ordadaǧy barlyq qalalarda meşıtter men mūnaralar, medreseler men keruen-sarailar tūrǧyzylyp jatty. Beibarys sūltannyŋ Berkege jazǧan alǧaşqy haty hijranyŋ 659 nemese 660 jyly (1260/1261 jyldary) jazylǧan bolsa kerek. Dəl sol jyldary Mysyrǧa kele bastaǧan joşylyqtardy Beibarys jyly qarsy alǧan. Olarǧa at-kiımın berıp, Kairde arnaiy soǧylǧan üilerge ornalastyrǧan. Tıptı sūltan keibırın öz sarbazdaryna əmır etıp taǧaiyndaǧan. ...Sūltan islam elderı arasynda bedelı aspandaǧan Berkemen bailanys ornatuǧa asyqqan edı. Əlbette nege asyqpasqa?! Joşylyqtardyŋ əsker sapyn qūrauşylardyŋ negızı qypşaqtar bolatyn. Al məmlükter – qūldyqqa tüsken qypşaqtar. Tılı men mədenietı, qan jaǧynan jaqyndyq məmlükter men ordalyqtardyŋ arasynda odaq qūruda basty röl atqardy» (https://kk.wikipedia. Altyn Ordanyŋ ekınşı ämırşısı – Berke han). Joşy ūlysyna Mysyrdyŋ alǧaşqy elşısı 1262 jyly kelgen eken. Beibarys sūltannyŋ Mysyr jerınde meşıtter saldyruyna osy Berke hannyŋ yqpaly bolǧany anyq. Olai bolsa, qaǧazdan jūqa bır ǧana ydystyŋ özı Saraişyq pen Mysyr elınıŋ arasynda halyqaralyq deŋgeidegı sol kezge laiyqty, sol kezge tän özındık ǧylymi bailanystardyŋ, ǧylymi aqparat almasudyŋ bolǧanyn däleldep tūr emes pe. Däl sondai ydys bügıngı taŋda jasalsa, taǧam qūramynyŋ qanşalyqty ekologiialyq taza ekendıgın üi jaǧdaiynda anyqtap otyruǧa mümkındık berer me edı, älde qaiter edı? Şetelden kelıp jatatyn nebır türı ädemı, tamaşa ydystarǧa qūiylǧan, bıraq sapasy kümän tudyratyn susyndardan jastar arasynda allergiialyq aurular köbeidı.
Negızı tarihty zertteu bızge ne üşın kerek desek, ol tek ötkenge tamsanu üşın nemese «bızde mynadai bar, mynadai bar» deu üşın ǧana emes, täjıribe almasu üşın de maŋyzy zor. Taǧamnyŋ qūramyna ydystyŋ reaksiia beruı qazırgı zaman üşın asa qajet. Tek qana osy ydystyŋ qūramyn anyqtau boiynşa Egipet ǧalymdarymen bırıgıp arnaiy halyqaralyq konferensiia ötkızuge bolar edı.
Saraişyqqa qatysty taǧy bır mäsele bar. Ol qazaq elınıŋ astanalar tarihyna bailanysty. Bız ädette astanamyzdy 3 ret köşırdık deimız. 4 ret köşırdık desek şe? Bızdıŋ qolymyzda eŋ alǧaşqy astanamyzdyŋ bolǧandyǧy turaly tarihi derek bar emes pe? Tarihi derekterdegı «1511 jyly Qasym han Saraişyqty Qazaq handyǧynyŋ eŋ alǧaşqy astanasy dep jariialaǧandyǧyn» bılemız. Iаǧni resmi türde jariialanǧan. Bügıngı bız ejelgı Qazaq handyǧynyŋ ornynda ony jeke memleket retınde saqtap qalǧan mūragermız! Älde olai emes pe? 1999 jyly Saraişyq qalasynyŋ tarihyna arnalǧan «Han Ordaly Saraişyq» mūrajai qoryǧy aşyldy. Mūnda, äsırese, «Handar panteony» erekşe köz tartady. Onyŋ avtory – sol kezdegı oblys äkımı İmanǧali Tasmaǧambetov. Biıktıgı 17 metr etıp salynǧan 8 qabyrǧaly panteonnyŋ osy qabyrǧalaryna Saraişyqta jerlengen jetı hanǧa arnap qūlpytastar qoiylǧan. Būl qūlpytastarǧa handardyŋ attary men handyq qūrǧan mezgılderı jazylǧan. Būl handar: 1. Möŋke-Temır (1266-1282 jj), 2. Toqtaǧu (Toqty) (1291-1312 jj), 3. Jänıbek (1343-1353 jj), 4. Ämır-Oqas (1440-1447 jj), 5. Qasym han (1511-1518 jj), 6. Şih Mamai (1542-1549 jj), 7. Jüsıp (1549-1554 jj). «Būl jerge kezınde Ūly jüz, Orta jüz, Kışı jüz tolyqtai moiyndaǧan 12 äulie jerlengen» (http://abai.kz/post/49944). Olar nege osy jerge jerlengen? Öitkenı būl – astana! Ekonomikalyq ta, tarihi da, ruhani da, äulielık te tūrǧydan alǧandaǧy Qazaq elınıŋ eŋ ejelgı astanasy. Qasym hannyŋ tūsynda onyŋ handyǧyna qaraǧan halyq sany, Moldaş Berdımūratovtyŋ derekterı boiynşa, 1 millionǧa jetken, äsker sany 100 myŋnan astam bolǧan eken. Qalanyŋ ūzyndyǧy 10 km, enı 8 km bolǧan deidı. Iаǧni Qazaq elınıŋ resmi türde jariialanǧan astanalar tarihyn Saraişyqtan bastasaq şe? Saraişyq qalasynan tabylǧan äiel adamnyŋ qabırınen qūran tabylǧany – keremet derek ekenıne bız asa män bermei jürmız. Būl – sol däuırdegı köne qazaq jerınde bılım aluǧa qandai deŋgeide maŋyz berılgendıgın paş etetın aiǧaq. Būl sol kezdıŋ özınde Saraişyqta, iaǧni Qazaq handyǧynda äiel adamdardyŋ da bılımdı boluynyŋ qoǧamdyq qajettılık bolǧandyǧyn körsetedı. Jäne qazaq qoǧamyndaǧy demokratiialyq qaǧidattardyŋ ömırge kelu kezeŋderınen zertteuşılerge anyq aqparat berıp tūr. Būl – Saraişyq qalasynda bılımge sonşalyqty joǧary därejede män berılgendıgınıŋ habarşysy. Älemdık örkeniettı elderdegı mūrajailardy aralap jürıp, osyny qalai saqtap kelgen dep taŋǧalamyz. Ärine, olarǧa būl derekterdı eşkım ana-a-au ǧasyrdan äkelıp bergen joq. Olar sonşalyqty ūsynaqtylyqpen zerttep, tauyp alǧan synyq şegesın de tarihi oqiǧaǧa aparyp bailap, bızge ülkeitıp körsetedı. Olai etıp körsete alu bızdıŋ de qolymyzdan keler edı. Zertteuşılıkke jastardy tartu arqyly jaŋa ideialar keşenın tüze alar edık.
Oŋaigül TŪRJAN,
Egemen.kz
