قازاق تىلىندەگى سۇراققا قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرۋ كەرەك! - نىعماتۋلين.
بۇدان 20 جىل بۇرىنعى ءتىلدىڭ جايىن جازعان ماقالامىز ءالى كۇنگە كۇشىندە ەكەن؟!.
كەشە ماجىلىستە تاعى ءبىر مەملەكەتتىك تىلدە سويلەي المايتىن مينيسترگە كۋا بولدىق. ول ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستاردىڭ سۋ جاڭا ءمينيسترى سەرىكعالي امانعاليۇلى برەكەشوۆ.
كاسپي تەڭىزىن لاستانۋدان قورعاۋعا قاتىستى زاڭ جوباسىن تالقىلاۋدا الدىن الا جازىلعان دەپۋتاتتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى مينيسترگە سۇراقتارىن قويىپ جاتتى. باسىم بولىگى سۇراقتى قازاقشا قويدى. ال مينيستر بولسا، العاشقى قازاقشا سۇراققا “رۇقسات بولسا ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرەيىن” دەپ الدى دا، كەيىنگىلەردەن رۇقسات تا سۇراماي رەسەي تىلىندە سۋدىراتىپ جاۋاپ بەرىپ تۇرا بەردى مىنبەدە. پارلامەنتتە، قازاق پارلامەنتى مىنبەسىندە ەمەس، رەسەي دۋماسىندا تۇرعانداي مەملەكەتتىك ءتىلدى تاپتاپ، ورىسشا زۋىلداتا بەردى…
جازىلعان سۇراق قويۋشىلاردىڭ ىشىندە بۇل ءمينيستردىڭ ەسىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى سالاتىن بىرەۋ بار ما ەكەن، بولماسا توتەننەن ءوزىمىز كىرىسەيىك دەپ زورعا شىداپ وتىرعانبىز. مەملەكەتتىك تىلدە سۇراق قويعان دەپۋتاتتاردىڭ ەشقايسىسى دا وزگە تىلدە جاۋاپ بەرىپ جاتقان مينيسترگە قارسىلىق تانىتپاي جاتقاندا، جاناربەك ءاشىمجانوۆ جارادى. ول سۇراق قويعان سوڭ الدىن الا مينيسترگە: “سىزدەن ءوتىنىش، مەملەكەتتىك تىلدە قويىلعان سۇراققا مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرسەڭىز؟”-دەگەندە عانا يىعىمىزدان اۋىر جۇك تۇسكەندەي بولدى.
نەگىزى ء“وتىنىش” دەمەي، “تالاپ ەتەمىن” دەۋ كەرەك ەدى دەپۋتات. حالىق سايلاعان دەپۋتاتتىڭ تاعايىندالعان مينيستردەن حالىق تىلەگىن تالاپ ەتۋگە حاقىسى بار. تالاپ بولعاسىن ونى ورىنداۋعا تىرىسادى، ال ءوتىنىشتى ءوزى بىلەدى. ءوزى دە سولاي بولدى…
ءبىزدىڭ ءمينيسترىمىز قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرە المايتىنىن قازاق تىلىندە قينالىپ تۇرىپ ايتتى: “مەملەكەتتىك تىلدە ءوزىمنىڭ ويىمدى جەتكىزۋگە… ول قازاق ءتىلىن بىلمەگەندىك ەمەس، مەن ءوزىمنىڭ ويىمدى جەتكىزۋگە ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز”-دەدى سۋ جاڭا مينيستر مويىنىنا سۋ كەتىپ.
باياعىدان بەرى سابىر ساقتاپ شىداپ وتىرعان ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلين مىنبەدەگى مينيسترگە بۇرىلا قادالىپ:
ء“سىز ەندى ءبىرىنشى رەت كەلىپ تۇرسىز بىزگە. دەپۋتاتتىڭ قويعان سۇراعى كۇردەلى ماسەلە. ءسىز پارلامەنتكە كەلىپ وتىرسىز! بۇل مەملەكەتتىك ءتىل! قازاق تىلىندە قويىلعان سۇراققا قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك. شەتەلدە وقىدىڭىز. اعىلشىنشا تىلدەردى بىلەسىز. تۋعان ەلدە جۇرگەندە، بىلدەي مينيسترلىك جۇمىستا جۇرگەندە قازاق تىلىندە سويلەۋ كەرەك! كەلىستىك پە؟-دەدى.
-تۇسىنىكتى! مىندەتتى تۇردە!-دەدى مينيستر. ءسويتىپ، تالاي ءمينيستردى ءتاۋباسىنا كەلتىرگەن ءماجىلىس توراعاسى جاڭا ءمينيستردىىڭ دە ۋادەسىن الدى.
وتكەندە جازعانىمداي، بيىل 3 اقپاندا «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن انىقتايتىن ۋاقىت جەتتى» اتتى «اق جول» فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىن جاريالايتىن جالپى وتىرىستا ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى اسەت ەرعاليەۆ تە دەپۋتاتتاردىڭ قازاقشا سۇراقتارىنا ورىسشا جاۋاپ بەرىپ جاتقاندا، دەپۋتات بەرىك دۇيسەمبيەۆ ەسكەرتۋ جاساپ، مەن سول كەزدەگى دەپۋتاتتىق ساۋالىما قوسىپ سىناپ، اقجولدىقتاردىڭ اتتانىمەن زورعا توقتاتقان ەدىك...
ءبىزدىڭ ۇكىمەت مۇشەلەرى پارلامەنتكە كەلە جاتقاندا قاي ەلدىڭ پارلامەنتىنە كەلە جاتقاندارىن بىلە مە ەكەن؟
جازدا پارلامەنت ماجىلىسىندە وتكەن دەنساۋلىق سالاسىن تسيفرلاندىرۋ جايلى جيىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى ج.بۇركىتباەۆقا سۇراق قويعاندا ايتىپ ەدىم: “مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرۋىڭىزدى تالاپ ەتەمىن. ويتكەنى، وسىندا جاسالعان ونشاقتى باياندامانىڭ ەشقايسىسى دا قازاقشا بولعان جوق. سىزدەردىڭ مينيسترلىكتىڭ اتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى. كەلە جاتقاندا ادرەسكە قاراعان شىعارسىزدار، كەلىپ وتىرعان پارلامەنت – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى. ”-دەپ.
وسى بىزدە ۇكىمەتكە، مينيسترلىكتەرگە قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتاردى تاڭداپ الاتىن سەكىلدى. شەتتەرىنەن شەتەل تىلىندە سويلەيدى، وزدەرىنىڭ انا تىلىندە سويلەۋگە ساۋاتتارى جەتپەيدى.
مەنىڭ وسىدان تۋرا 20 جىل بۇرىنعى وقيعاعا بايلانىستى ون جىل بۇرىن جازىلعان
“مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەگەندەر قالاي مينيستر بولادى؟..”-دەگەن ماقالام بار.
“قازاق ءۇنى” سايتىنداعى “ەڭ كوپ وقىلعاندار” ايدارىندا تۇر - 351 مىڭنان استام ادام وقىپ، 300-دەي پىكىر جازىلعان.
وندا بىلاي جازىلعان:
“ون بەس جىلدا ايۋ دا قازاقشا ۇيرەنىپ الار ەدى...”-دەدى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
«الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا» عىلىمىنىڭ زاڭى بويىنشا ءتىلدى ۇيرەنسەم دەگەن كەز كەلگەن، ءتىپتى ناعىز توپاس ادام، ءوزى سول ورتادا ءومىر سۇرمەسە دە، 3 جىلدىڭ ىشىندە ۇيرەنىپ الۋعا شاماسى جەتەدى.بۇل عىلىمي دالەلدەنگەن زاڭدىلىق.»-دەيدى ساياساتتانۋشى دوس كوشىم.
ال سوندا 2001 جىلى ءوزىمىزدىڭ ءوز انا ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەيتىن جانە بىلگىسى كەلمەي :«ەسلي ۆى منە نە پومەنيايتە موي موزگي، منە كازاحسكي يازىك نە ۆىۋچيت!» دەپ اناۋ-مىناۋ ەمەس، پارلامەنتتىڭ الدىندا مالىمدەيتىن مينيستر ەرلان
ىدىرىسوۆتاردى قايتەمىز؟ وندا ولار ەكى ەسە “توپاس” بولعانى ما؟ وسىنداي „توپاس” مينيسترلەرگە، ءبىزدىڭ پارلامەنت: „قازاق تىلىنە ميىڭ جەتپەسە، قالاي قازاق ءمينيسترى بولاسىڭ، ورنىڭدى بوسات!؟” دەپ ايتا العان جوق. ويتكەنى، پارلامەنتتە دە ءوز انا ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەيتىن توپاستار مەن مەملەكەتتىك ءتىلى تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ كەتۋىنە قارسى تاسبايلار از ەمەس… مىسال كەرەك پە، جەتەدى...”-دەگەن ەدىم.
سول “مەملەكەتتىك تىلگە ميىم جەتپەيدى” دەگەن ىدىرىسوۆ سودان بەرى ەكى رەت مينيستر بولدى. ەكىنشى رەت ۇلىبريتانيادا ەلشى قازىر. مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ەشكىم سۇرامايتىن جەردە…
سول ماقالامىزدى ودان ءارى وقيىق، قىزىق مالىمەت بار ەكەن:
“بىلتىر، 2010 جىلى قازاقستان ۇكىمەتى 2020 جىلى عانا، ياعني ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعانىنا 31 جىل، تاۋەلسىزدىگىمىزگە 30 جىلداي تولعان سوڭ عانا قازاق تىلىندە سويلەيمىز دەپ مالىمدەدى!.. ال ەڭ توپاس ادامنىڭ وزىنە ءتىل ۇيرەنۋگە 3 جىل جەتەدى ەكەن… سوندا ءبىز ون ەسە توپاسپىز با؟.. سوندىقتان دا مەن بىلتىر ۇكىمەت وسى مالىمدەمەنى جاساعاندا: „قوجاناسىر ەسەگىن دە 30 جىلدان سوڭ سويلەتەمىن دەپ ەدى، ءبىز سول قوجەكەڭنىڭ كەيىپكەرىنەن دە كەيىن بولىپپىز عوي… بۇل ەقىۇ-عا توراعا، 50 ەلگە ەنىپ كەلە جاتقان ەلدىڭ ازاماتتارىن قورلاۋ ەمەس پە؟”- دەپ جازدىم… ال جالپى الەمدە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەۋگە قۇقى بار مەملەكەت بولا ما؟!. ءبىز بايعۇستاردان باسقا...”-دەپ جازىپپىن… وسىدان ون جىل بۇرىن!،.
سول 2001 جىلعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايىن جازعان ماقالا ءالى سول كۇيى كۇشىندە ەكەن! ەشنارسە وزگەرمەپتى!
ال قازىر 2020 جىلدان دا اسىپ كەتتى - 2021 جىل! تاۋەلسىزدىككە 30 جىل! قازاق ۇكىمەتى ەندى قاشان قازاقشا سويلەمەك؟!.
الدە، انا تىلىندە سويلەۋگە ساۋاتتارى جەتپەيتىن كىلەڭ توپاستاردى بايقاۋ ارقىلى جيناپ الۋ جالعاسا بەرە مە؟
مىسالى، ءبىر ۇمىتتەنەرلىگى مينيستر برەكەشوۆ كەزىندەگى “مەملەكەتتىك تىلگە ميىم جەتپەيدى” دەگەن مينيستر ىدىرىسوۆ سەكىلدى “قازاقشا سويلەمەيمىن” دەپ تۇرعان جوق. نەگە قازاقشا جاۋاپ بەرە المايتىنىن قازاقشا قينالسا دا ءتۇسىندىرىپ تۇر. داۋىسىنىڭ بوياۋى دا قازاقى. تەك بۇرىن-سوڭدى بۇل ازاماتتان مينيستر بولعانشا، پارلامەنتكە كەلگەنشە ەشكىم قازاق تىلىندە سويلەۋدى تالاپ ەتپەگەن. ويتكەنى، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوق بىزدە.
ايتپاقشى، بۇل مينيستر پارلامەنتتىڭ جالپى وتىرىسىنا ءبىرىنشى رەت قاتىسقانمەن، بۇنىڭ الدىندا ءماجىلىستىڭ ەكولوگيا كوميتەتىنە كەلدى عوي…. مينيستر بولىپ تاعايىندالاردا دەپۋتاتتاردىڭ كەلىسىمىن الۋعا. سوندا ەكولوگيا كوميتەتىندە وعان ءبىر اۋىز قازاقشا سۇراق قويدى ما ەكەن ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز…
بۇل جوعارىدا وسىدان ون جىل بۇرىن جازىلعان ماقالامدا كەلتىرگەندەي، “ويتكەنى، پارلامەنتتە دە ءوز انا ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەيتىن، مەملەكەتتىك ءتىلى تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ كەتۋىنە قارسىلار از ەمەس” بولىپ تۇر عوي ءالى كۇنگە وكىنىشكە وراي…
بىراق دەپۋتاتتار ءمينيستردى تاعايىنداردا قازاقشا تالاپ ەتكەنمەن، ۇكىمەت بىزدە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەيتىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوقتىعىن العا تارتىپ، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابى، 2-تارماعىنا سۇيەنەدى.
سوندىقتان دا مەن وتكەن اپتادا ادەتتەگىدەي كەزەكتى رەت ءبىر ۆيتسە-مينيستر ورىس تىلىندە سويلەگەندە: “مەن پارلامەنتتە تۇرىكشە سويلەسەم قالاي بولادى؟”-دەپ جازعانىم.
قازىر ۇكىمەتتىڭ قازاقشا سويلەمەگەنىنە “وزدەرىڭ تاعايىنداۋعا كەلىسىم بەردىڭدەر” دەپ پارلامەنتتى كىنالاپ جاتقاندار دا بار.
ولاردىڭ سوزدەرىنىڭ دە جانى بار. ءتىپتى ولاردىڭ ىشىندە 2019 جىلى ۇلتتىق كەڭەستىڭ ءبىرىنشى وتىرىسىندا مەن
قازاقستان پرەزيدەنتى ق.توقاەۆتىڭ الدىندا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابى، 2-تارماعىن الىپ تاستاپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەيتىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ كەرەكتىگى تۋرالى باياندامامدا ايتقانىمدا ماعان قارسى “قازاق ءتىلىنىڭ قامقورشىسى بولىپ قاپتى” دەپ قارسى شىققاندار دا ءجۇر… ەندى وزدەرىنىڭ ەسەبىنە تۋرا كەلگەسىن قازاق تىلىنە “قامقور بولا قالىپتى”.
ال مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ تۇجىرىمداماسى جوباسى پرەمەر-مينيستر ا.ءماميننىڭ تارتپاسىندا جاتقانىنا ءبىر جىلدان اسىپ كەتتى… جوعالىپ كەتكەن بۇل زاڭ جوباسىنا ىزدەۋ سالىپ “اق جول” فراكتسياسى ۇكىمەت باسشىسىنا ەكى رەت دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2018 جىلى : “پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ جۇمىسى تەك مەملەكەتتىك تىلدە عانا جۇرگىزىلۋى ءتيىس!”-دەپ ناقتى تاپسىرما بەردى.
قازاقستان پرەزيدەنتى ق. توقاەۆ 2020 جىلى جازدا:
“مەملەكەتتىك قىزمەتكە، ونىڭ ىشىندە، حالىقپەن تىعىز جۇمىس ىستەيتىن لاۋازىمعا تاعايىنداۋ كەزىندە كاسىبي بىلىكتىلىگىنە قوسا، قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ازاماتتارعا باسىمدىق بەرۋ كەرەك. پارلامەنتتە نەمەسە ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىندا مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ، پىكىر الماسا المايتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ۇعىمى، ەڭ الدىمەن، قازاق ازاماتتارىنىڭ اراسىندا - اناحرونيزمگە اينالۋعا ءتيىس”-دەپ اتاپ ايتتى.
سوندا ەلباسى مەن پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرمالارى قايدا قالدى؟!،
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2019 جىلعى قازاقستان حالقىنا العاشقى جولداۋىندا «قازاق ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالۋى كەرەك»، دەپ اتاپ كورسەتتى.
قازاق ءتىلى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى بولماق تۇگىلى ءوزىمىزدىڭ ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ تىلىنە اينالا الماي جاتقان جوق پا ەكى پرەزيدەنت تاپسىرسا دا؟!.
بىراق، تاۋەلسىزدىك العان ون بەس وداقتاس ەلدەردىڭ ىشىندە 30 جىلدان بەرى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداي الماي كەلە جاتقان جالعىز ەلدەن نە سۇرايسىڭ؟
تالاي جازعانىمىزداي، «اق جول» پارتياسى فراكتسياسى 2012 جىلدان بەرى كوتەرىپ كەلە جاتقان، بىلتىر «قازاق ءۇنى» ۇلتتىق پورتالىندا قازاقستان پرەزيدەنتىنە جازىلعان اشىق حاتتاعى ءبىر ايدا 126 مىڭ ادام تالاپ ەتىپ، قول قويعان مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانباي جاعداي وسىلاي كۇننەن-كۇنگە قيىنداي بەرەدى!؟.
ەندى 50 جىل وتسە دە، كورگەن كۇنىمىز وسى بولادى.
قازىبەك يسا،
قر پارلامەنتى ءماجىلىسى دەپۋتاتى
