QAZAQ TILINDEGI SŪRAQQA QAZAQ TILINDE JAUAP BERU KEREK! - Nyǧmatulin.
Būdan 20 jyl būrynǧy tıldıŋ jaiyn jazǧan maqalamyz älı künge küşınde eken?!.
Keşe Mäjılıste taǧy bır memlekettık tılde söilei almaityn ministrge kuä boldyq. Ol Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstardyŋ su jaŋa ministrı Serıkǧali Amanǧaliūly Brekeşov.
Kaspii teŋızın lastanudan qorǧauǧa qatysty zaŋ jobasyn talqylauda aldyn ala jazylǧan deputattar bırınen soŋ bırı ministrge sūraqtaryn qoiyp jatty. Basym bölıgı sūraqty qazaqşa qoidy. Al ministr bolsa, alǧaşqy qazaqşa sūraqqa “Rūqsat bolsa orys tılınde jauap bereiın” dep aldy da, keiıngılerden rūqsat ta sūramai Resei tılınde sudyratyp jauap berıp tūra berdı mınbede. Parlamentte, Qazaq Parlamentı mınbesınde emes, Resei Dumasynda tūrǧandai memlekettık tıldı taptap, orysşa zuyldata berdı…
Jazylǧan sūraq qoiuşylardyŋ ışınde būl ministrdıŋ esıne memlekettık tıldı salatyn bıreu bar ma eken, bolmasa tötennen özımız kırıseiık dep zorǧa şydap otyrǧanbyz. Memlekettık tılde sūraq qoiǧan deputattardyŋ eşqaisysy da özge tılde jauap berıp jatqan ministrge qarsylyq tanytpai jatqanda, Janarbek Äşımjanov jarady. Ol sūraq qoiǧan soŋ aldyn ala ministrge: “Sızden ötınış, memlekettık tılde qoiylǧan sūraqqa memlekettık tılde jauap berseŋız?”-degende ǧana iyǧymyzdan auyr jük tüskendei boldy.
Negızı “ötınış” demei, “talap etemın” deu kerek edı deputat. Halyq sailaǧan deputattyŋ taǧaiyndalǧan ministrden halyq tılegın talap etuge haqysy bar. Talap bolǧasyn ony oryndauǧa tyrysady, al ötınıştı özı bıledı. Özı de solai boldy…
Bızdıŋ ministrımız qazaq tılınde jauap bere almaitynyn qazaq tılınde qinalyp tūryp aitty: “Memlekettık tılde özımnıŋ oiymdy jetkızuge… Ol qazaq tılın bılmegendık emes, men özımnıŋ oiymdy jetkızuge orys tılınde jauap beruge rūqsat etıŋız”-dedı su jaŋa ministr moiynyna su ketıp.
Baiaǧydan berı sabyr saqtap şydap otyrǧan Mäjılıs töraǧasy Nūrlan Nyǧmatulin mınbedegı ministrge būryla qadalyp:
“Sız endı bırınşı ret kelıp tūrsyz bızge. Deputattyŋ qoiǧan sūraǧy kürdelı mäsele. Sız parlamentke kelıp otyrsyz! Būl memlekettık tıl! Qazaq tılınde qoiylǧan sūraqqa qazaq tılınde jauap berıluı kerek. Şetelde oqydyŋyz. Aǧylşynşa tılderdı bılesız. Tuǧan elde jürgende, bıldei ministrlık jūmysta jürgende qazaq tılınde söileu kerek! Kelıstık pe?-dedı.-Tüsınıktı! Mındettı türde!-dedı ministr. Söitıp, talai ministrdı täubasyna keltırgen Mäjılıs töraǧasy jaŋa ministrdııŋ de uädesın aldy. Ötkende jazǧanymdai, biyl 3 aqpanda «Memlekettık tıldıŋ märtebesın anyqtaityn uaqyt jettı» atty «Aq jol» fraksiiasynyŋ deputattyq saualyn jariialaityn jalpy otyrysta Ūlttyq ekonomika ministrı Äset Erǧaliev te deputattardyŋ qazaqşa sūraqtaryna orysşa jauap berıp jatqanda, deputat Berık Düisembiev eskertu jasap, men sol kezdegı deputattyq saualyma qosyp synap, aqjoldyqtardyŋ attanymen zorǧa toqtatqan edık... Bızdıŋ Ükımet müşelerı Parlamentke kele jatqanda qai eldıŋ Parlamentıne kele jatqandaryn bıle me eken? Jazda Parlament Mäjılısınde ötken densaulyq salasyn sifrlandyru jaily jiynda Densaulyq saqtau vise-ministrı J.Bürkıtbaevqa sūraq qoiǧanda aityp edım: “Memlekettık tılde jauap beruıŋızdı talap etemın. Öitkenı, osynda jasalǧan onşaqty baiandamanyŋ eşqaisysy da qazaqşa bolǧan joq. Sızderdıŋ ministrlıktıŋ aty – Qazaqstan Respublikasynyŋ Densaulyq saqtau ministrlıgı. Kele jatqanda adreske qaraǧan şyǧarsyzdar, kelıp otyrǧan Parlament – Qazaqstan Respublikasynyŋ Parlamentı. ”-dep. Osy bızde ükımetke, ministrlıkterge qazaq tılın bılmeitın qazaqtardy taŋdap alatyn sekıldı. Şetterınen şetel tılınde söileidı, özderınıŋ ana tılınde söileuge sauattary jetpeidı. Menıŋ osydan tura 20 jyl būrynǧy oqiǧaǧa bailanysty on jyl būryn jazylǧan “MEMLEKETTIK TILGE MİY JETPEGENDER QALAI MİNİSTR BOLADY?..”-degen maqalam bar. “Qazaq ünı” saityndaǧy “Eŋ köp oqylǧandar” aidarynda tūr - 351 myŋnan astam adam oqyp, 300-dei pıkır jazylǧan. Onda bylai jazylǧan:
“On bes jylda aiu da qazaqşa üirenıp alar edı...”-dedı Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev.«Äleumettık lingvistika» ǧylymynyŋ zaŋy boiynşa tıldı üirensem degen kez kelgen, tıptı naǧyz topas adam, özı sol ortada ömır sürmese de, 3 jyldyŋ ışınde üirenıp aluǧa şamasy jetedı.Būl ǧylymi däleldengen zaŋdylyq.»-deidı saiasattanuşy Dos Köşım. Al sonda 2001 jyly özımızdıŋ öz ana tılı men memlekettık tılın bılmeitın jäne bılgısı kelmei :«Esli vy mne ne pomeniaite moi mozgi, mne kazahskii iazyk ne vyuchit!» dep anau-mynau emes, parlamenttıŋ aldynda mälımdeitın ministr Erlan Ydyrysovtardy qaitemız? Onda olar ekı ese “topas” bolǧany ma? Osyndai „topas” ministrlerge, bızdıŋ parlament: „qazaq tılıne miyŋ jetpese, qalai qazaq ministrı bolasyŋ, ornyŋdy bosat!?” dep aita alǧan joq. Öitkenı, parlamentte de öz ana tılı men memlekettık tılın bılmeitın topastar men memlekettık tılı turaly zaŋ qabyldanyp ketuıne qarsy Tasbailar az emes… Mysal kerek pe, jetedı...”-degen edım. Sol “memlekettık tılge miym jetpeidı” degen Ydyrysov sodan berı ekı ret ministr boldy. Ekınşı ret Ūlybritaniiada elşı qazır. Memleketınıŋ memlekettık tılın eşkım sūramaityn jerde… Sol maqalamyzdy odan ärı oqiyq, qyzyq mälımet bar eken: “Byltyr, 2010 jyly Qazaqstan Ükımetı 2020 jyly ǧana, iaǧni Tıl turaly zaŋ qabyldanǧanyna 31 jyl, Täuelsızdıgımızge 30 jyldai tolǧan soŋ ǧana qazaq tılınde söileimız dep mälımdedı!.. Al eŋ topas adamnyŋ özıne tıl üirenuge 3 jyl jetedı eken… Sonda bız on ese topaspyz ba?.. Sondyqtan da men byltyr ükımet osy mälımdemenı jasaǧanda: „Qojanasyr esegın de 30 jyldan soŋ söiletemın dep edı, bız sol Qojekeŋnıŋ keiıpkerınen de keiın bolyppyz ǧoi… Būl EQYŪ-ǧa töraǧa, 50 elge enıp kele jatqan eldıŋ azamattaryn qorlau emes pe?”- dep jazdym… Al jalpy älemde memlekettık qyzmetkerlerı memlekettık tıldı bılmeuge qūqy bar memleket bola ma?!. Bız baiǧūstardan basqa...”-dep jazyppyn… Osydan on jyl būryn!,. Sol 2001 jylǧy memlekettık tıldıŋ jaǧdaiyn jazǧan maqala älı sol küiı küşınde eken! Eşnärse özgermeptı! Al qazır 2020 jyldan da asyp kettı - 2021 jyl! Täuelsızdıkke 30 jyl! Qazaq ükımetı endı qaşan qazaqşa söilemek?!. Älde, ana tılınde söileuge sauattary jetpeitın kıleŋ topastardy baiqau arqyly jinap alu jalǧasa bere me? Mysaly, bır ümıttenerlıgı ministr Brekeşov kezındegı “memlekettık tılge miym jetpeidı” degen ministr Ydyrysov sekıldı “qazaqşa söilemeimın” dep tūrǧan joq. Nege qazaqşa jauap bere almaitynyn qazaqşa qinalsa da tüsındırıp tūr. Dauysynyŋ boiauy da qazaqy. Tek būryn-soŋdy būl azamattan ministr bolǧanşa, parlamentke kelgenşe eşkım qazaq tılınde söileudı talap etpegen. Öitkenı, Memlekettık tıl turaly zaŋ joq bızde. Aitpaqşy, būl ministr parlamenttıŋ jalpy otyrysyna bırınşı ret qatysqanmen, būnyŋ aldynda Mäjılıstıŋ ekologiia komitetıne keldı ǧoi…. Ministr bolyp taǧaiyndalarda deputattardyŋ kelısımın aluǧa. Sonda ekologiia komitetınde oǧan bır auyz qazaqşa sūraq qoidy ma eken bızdıŋ ärıptesterımız… Būl joǧaryda osydan on jyl būryn jazylǧan maqalamda keltırgendei, “Öitkenı, parlamentte de öz ana tılı men memlekettık tılın bılmeitın, memlekettık tılı turaly zaŋ qabyldanyp ketuıne qarsylar az emes” bolyp tūr ǧoi älı künge ökınışke orai… Bıraq deputattar ministrdı taǧaiyndarda qazaqşa talap etkenmen, ükımet bızde memlekettık qyzmetkerlerge memlekettık tıldı mındetteitın Memlekettık tıl turaly zaŋ joqtyǧyn alǧa tartyp, Konstitusiianyŋ 7-baby, 2-tarmaǧyna süienedı. Sondyqtan da men ötken aptada ädettegıdei kezektı ret bır vise-ministr orys tılınde söilegende: “MEN PARLAMENTTE TÜRIKŞE SÖILESEM QALAI BOLADY?”-dep jazǧanym. Qazır ükımettıŋ qazaqşa söilemegenıne “özderıŋ taǧaiyndauǧa kelısım berdıŋder” dep parlamenttı kınälap jatqandar da bar. Olardyŋ sözderınıŋ de jany bar. Tıptı olardyŋ ışınde 2019 jyly Ūlttyq keŋestıŋ bırınşı otyrysynda men Qazaqstan Prezidentı Q.Toqaevtyŋ aldynda Konstitusiianyŋ 7-baby, 2-tarmaǧyn alyp tastap, memlekettık tıldı mındetteitın Memlekettık tıl turaly zaŋ qabyldau kerektıgı turaly baiandamamda aitqanymda maǧan qarsy “qazaq tılınıŋ qamqorşysy bolyp qapty” dep qarsy şyqqandar da jür… Endı özderınıŋ esebıne tura kelgesın qazaq tılıne “qamqor bola qalypty”. Al Memlekettık tıl turaly zaŋ Tūjyrymdamasy jobasy Premer-Ministr A.Maminnıŋ tartpasynda jatqanyna bır jyldan asyp kettı… Joǧalyp ketken būl zaŋ jobasyna ızdeu salyp “Aq jol” fraksiiasy Ükımet basşysyna ekı ret deputattyq saual joldady. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev 2018 jyly : “Parlament pen Ükımettıŋ jūmysy tek memlekettık tılde ǧana jürgızıluı tiıs!”-dep naqty tapsyrma berdı. Qazaqstan Prezidentı Q. Toqaev 2020 jyly jazda:
“Memlekettık qyzmetke, onyŋ ışınde, halyqpen tyǧyz jūmys ısteitın lauazymǧa taǧaiyndau kezınde käsıbi bılıktılıgıne qosa, qazaq tılın jaqsy bıletın azamattarǧa basymdyq beru kerek. Parlamentte nemese baspasöz mäslihattarynda memlekettık tılde söilep, pıkır almasa almaityn memlekettık qyzmetker ūǧymy, eŋ aldymen, qazaq azamattarynyŋ arasynda - anahronizmge ainaluǧa tiıs”-dep atap aitty.Sonda Elbasy men Prezidenttıŋ tapsyrmalary qaida qaldy?!, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev 2019 jylǧy Qazaqstan halqyna alǧaşqy Joldauynda «Qazaq tılı – ūltaralyq qatynas tılıne ainaluy kerek», dep atap körsettı. Qazaq tılı Ūltaralyq qatynas tılı bolmaq tügılı özımızdıŋ ükımet pen parlamenttıŋ tılıne ainala almai jatqan joq pa ekı prezident tapsyrsa da?!. Bıraq, Täuelsızdık alǧan on bes odaqtas elderdıŋ ışınde 30 jyldan berı Memlekettık tıl turaly zaŋ qabyldai almai kele jatqan jalǧyz elden ne sūraisyŋ? Talai jazǧanymyzdai, «Aq jol» partiiasy fraksiiasy 2012 jyldan berı köterıp kele jatqan, byltyr «Qazaq ünı» ūlttyq portalynda Qazaqstan Prezidentıne jazylǧan Aşyq hattaǧy bır aida 126 myŋ adam talap etıp, qol qoiǧan Memlekettık tıl turaly zaŋ qabyldanbai jaǧdai osylai künnen-künge qiyndai beredı!?. Endı 50 jyl ötse de, körgen künımız osy bolady.
Qazybek İSA,
QR Parlamentı Mäjılısı deputaty
Ūqsas jaŋalyqtar
