İMPROVİZATOR JYRŞY

8524
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2019/08/qaldash.jpg
(Özbekstandyq jyrşy Qaldaş Sädırovpen sūhbat. Barlap zertteu. 2005 jyl) Almatyǧa aldymen Qaldaş Sädırov keldı. Ol Özbekstannyŋ Būhara uälaiatyndaǧy Kenimeh aimaǧynan 2005 jylǧy şıldenıŋ aiaq şenınde jetıp, sol aidyŋ 27–31 jūldyzy aralyǧynda qalada öner körsettı. Qaldaş jyrşy 1937 jyly 15 şıldede Syr boiynda düniege kelgen. Jetı jasynan jyr aitqan. Ol Özbekstanǧa qonys audaryp, osy öŋırdegı qazaqtar arasynda qalyptasyp, damyp, örkendegen köne epikalyq dästürdı meŋgergen, jyrşylyq önerdı jalǧastyruşy soŋǧy buyn ökılderdıŋ bırı. Jyrǧa qosa eskı änderdı aityp, ūmyt bola bastaǧan köne küilerdı şeber tartatyn önerpaz. Özbek, qaraqalpaq qosyqtaryn da jetık bıledı. Bızge jolyqqan jyldary Özbekstan respublikasy Navoi oblysynyŋ Üşqūdyq audanyna qarasty Şalqar auylynda (stansiia 290) kışı balasy Nūrjannyŋ qolynda tūratyn. Tuǧanynan zaǧip kısı. Jazba derekte «1937 jyly Şafirkende tuǧan» degen mälımet kezdestı. Şafirkan – Özbekstannyŋ Būhar oblysyna qarasty qala. Jeke sūhbat kezınde Qaldaş ondai mälımet aitqan joq. Jyrşy qasyna erıp kelgen serıgı, küieu balasy Törebai Särsenbaevpen bırge belgılı qoǧam qairatkerı, ekonomist ǧalym Qaharman Babaǧūlovqa qarasty «Döit» qonaq üi-meimanhanasyna toqtady. Joldan demın alǧannan keiın jyrşyǧa qonaqasy berıldı. Erteŋıne tüske deiın Qaharman Babaǧūlovtyŋ qyzmetjaiynda jyrşy şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan «Qazaq eposy jäne epikalyq jyrşylyq» atty baspasöz mäslihaty ötkızıldı. Mäslihat Qaldaşty BAQ arqyly jūrtşylyqqa tanystyrudy, onyŋ jaŋa jaǧdaiǧa boi üiretıp, qalanyŋ tynys-tırşılıgıne beiımdele beruın maqsat tūtty. Aitylǧan meiramhananyŋ toihana zalynda keşqūrym men taŋsärı aralyǧynda alqada jyr aitu (Qūrǧa jyrlau) räsımı ötkızıldı. Oǧan ekı jüzge juyq adam jinaldy. QR Ǧylym Akademiiasy M. O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ zalynda bolǧan «Jolǧa tüs, jyrau, jorǧalap» atty jyr keşınde Özbekstanda tūratyn qazaqtar arasynda saqtalǧan köne jyr nūsqalary, maqam-saz ülgılerı, eskı än-küiler oryndaldy. Qaldaş QR Ūlttyq kıtaphanasy, Öner bölımı qyzmetkerlerınıŋ ūiymdastyruymen «Känekei, tılım, söileşı» atty sūhbat-konsert berdı. Onda qazaq epikalyq jyrşylyq önerınıŋ dästür aiasynda ömır süru, saqtalu jäne damu mäselelerı jönınde äŋgıme örbıdı, eskı jyr ülgılerı aitylyp, soŋynda tyŋdauşylar öz oilaryn ortaǧa salyp, pıkır alysty. Būl şaralar jönınde respublikalyq telearnalar siujet körsetıp, arnaiy radiohabar jasalyp, merzımdı baspasöz betterınde maqala-habar jariialandy. Jyrşynyŋ aituynan 28 şıldenıŋ keşınde qonaq üide, 30 şıldede Talǧar qalasyndaǧy Asan Äljanovtyŋ şaŋyraǧynda «Qambarbek» jyry üntaspa men beinetaspaǧa qatar jazyp alyndy, 31 şıldede ol elıne qaitty. Jyrşynyŋ zaiyby dünie salyp, topqa tüsudı azaityp, şarşaŋqyrap jürgen kezı eken. Baiaǧy syrly dauysy qarlyǧa bastaǧan. Jas uaqytynda jazylǧan, özımız ūiyp tyŋdaǧan, dombyrany türıkmenderşe qūbyltyp tartatyn erekşelıgı de solǧyn tartypty. Älsın-älsın negızgı dybystırekten (tonalnost) auytqyp ketıp otyrdy. Söitse de onyŋ basqaǧa ūqsamaityn oryndau erekşelıgı, äsırese jyrşylarda öte sirek kezdesetın dombyra tartu şeberlıgı, sol qolynyŋ pernedegı sausaqbasu (applikatura) qalpyn erekşe atap aitqan jön. Jyrşy omyrylmaly dombyrasyn oŋ būrauǧa keltırıp solaqai tartady, pernenı asty-üstınen qatar alyp basady. Sausaqbasu retınıŋ mūndai özındık sipaty Qaldaşqa deiın eşbır jyrşy men dombyraşyda kezdesken emes. Qaldaş barmaǧyna küi ainalǧan däulesker dombyraşy. Özınıŋ aituynşa, zamanynda alpysqa tarta küi tartypty. Bügınde sonyŋ denı ūmytylyp, repertuarynda onǧa tarta küi qalypty (tyŋdarmanmen jüzdesken künderı solardyŋ köbı bırte-bırte esıne tüskenın baiqadyq). Meimanhanada ötken bırınşı küngı az aiadaǧy bas qosuda «jūrt jinalǧanşa» dep köbıne küi tartyp, terme-tolǧaudy ara-arasynda aitty jäne solardy oryndau üstınde küi men maqam-saz yrǧaǧynan bır de jaŋylmastan arasyna qara söz qosyp otyrdy. Mäselen, «Köpten berı köŋıl küiım bolmai, dombyra ūstamaǧasyn qoldyŋ jatyrqap jatqanyn qaraŋyz. Äitpese, bızde öleŋ-küige kelgende ırkılu degen bolmaidy, josylyp kete beredı», nemese «Dep jatyr ǧoi maǧan, ekınşı kassetany aityp jatyr ǧoi» degen tärızdı qystyrma sözderdı tartyp otyrǧan küidıŋ arasyna erkın qosa beredı. Jyr tolǧap, arasynda tynys alǧanda «Bılmeimın, oida joqta qūlaqty naşarlatyp aldym» dep, öz jaiynan habar berıp qoiady. Negızı quaqy, äzıl-qaljyŋdy süietını jäne ony öz ornymen, jolymen synalap aita bıletını aŋǧaryldy. Qaldaş boiqyzdyrmaǧa Sämet Äbdıhalyqūlynyŋ «Aǧaǧa sälem» deitın özıne jazylǧan arnaudy aitty, Jaldybaidyŋ «Qyrmyzynyŋ ılmesı», Jamanqaranyŋ balqy Küzembai bolysqa şyǧarǧan «Bır qara» küiın tartty. Soŋǧy küidıŋ aŋyzyn tüsındırıp oryndap şyqty. Sodan soŋ «Qaharman şyraǧymnyŋ yqylasyna, aǧa dep qol qusyryp kütıp jatqan qyzmetıne» dep Qūran aiattaryn oqyp, bata berdı. Jinalǧan top onyŋ iyǧyna şapan jauyp, basyna taqiia kigızdı. Sälden soŋ toǧaşy jıgıtterdıŋ bırınen tyŋdauşy jūrttyŋ jinalyp qalǧany jaiynda habar alysymen, tyqyrşi bastady da, dereu dombyrasynyŋ bauyryn kösıp qaǧyp jıberıp, söz bastady. Qazaq saltymen amandasyp alǧannan keiın: – Sızderge saǧynyşty sälemdı Qaldaş aǧalaryŋ şyn jürekten aitqaly otyr. Būl Qaldaş aǧaŋnyŋ tarihy, – dedı, – anadan osylai közden äz bolyp tuyldy. Äkesınıŋ äkesı Baiǧabyl bai bolyp ötken. Ruy şömekei Bekettıŋ bes balasynyŋ bırı Bozǧūl. Äkemnıŋ aty Ahmet, tölqūjatqa Sädırov bolyp jazylǧan, jylqyşy edı. Qazaqstanda tuyp, Özbekstanǧa tūz-dämımız şaşyldy. Äkemız frontta joq bolyp kettı, sol boiynşa qaraly hat keldı. Sosyn aǧamyz ben şeşemızdıŋ tärbiesınde östık. Naǧaşy jūrtym qaratamyr Dostan ūsta qara düken ūstaǧan temırşı, sodan şaşylǧan ūrpaqpyz. Onyŋ balasy Qojaqai, odan Tıleubergen. Qūdaidyŋ qūdıretımen jetı jasymda bırtürlı ekpın paida bolyp, jüregım qanasyna syimai tolyp ketetın boldy. Sodan bıssımıllä dep dombyra ūstap, osylai qysymdap tartyp ketkenmın. On jasymda bır kökpar toida öleŋ aittym. Aǧam «Qaldaş, myna atalaryŋa tört-bes auyz öleŋ aityp berşı» degende zaulata jönelıppın. Sonda şaldar közderıne jas alyp, «Oh, myna Qaldaşqa Qūdai baqyt berıptı ǧoi. Bırtürlı bır daryn kele jatyr eken ǧoi Qaldaşjanǧa» dep, arqamnan qaǧyp dem salyp, bata berıptı. Sodan jiyrma jas şamasynda halqyma dastan aitatyn bolyp tanyldym. Özımmen bırge tuǧan üş aǧam bar edı, onyŋ ekeuın jöneltıp, özım jäne qaryndasym qaldy. Soŋyra jeŋgelerıŋe de Qūdai ısı bolyp, dünieden ozyp kettı. Odan segız perzent süidım. Solardyŋ quanyşy köŋılge dem berıp, sızdermen didarlasyp jatqanym osy ǧoi, şükırım. Jyrşy osylai dep sözın aiaqtap, dombyra tarta bastady. Tartyp otyryp arasynda äŋgımesın aita berdı. Sözden de, dombyra pernesınen da jaŋylmady. Terme aityp, küi tartar aldynda şyǧarma mazmūnyn qysqa ǧana tarihtap ötedı. Jyr aitqan kezınde alaqanymen auzyn qalqalap otyrady. Mūnysy özbektıŋ tabaqşamen, qazaqtyŋ zerenmen rezonator esebınde dybys qaǧuyn eske salady. Qūlaǧynyŋ tosaŋsyp qalǧany bolmasa öte sezımtal, kez kelgen jaǧdaidy (situasiiany) qalt jıbermeidı. Dauysy negızgı dybystırekten auytqyp ketıp otyratynyn mın körıp, ıştei qorynatyn siiaqty, ara-arasynda dombyra pernesın ılgerı-keiın jyljytyp qoiady. Dombyrany barynşa bezıldetıp, maida tartady. Söz aiaǧyn qaiyrǧanda jyr soŋyna jymdastyryp «Aihai-hoi», «Pah-pah», «Oh-oh» dep odaǧai sözdermen özın-özı qamşylai kötermelep otyrady. Bır uaqyt özbekşe än salyp, aspapty dutarşa qūbyltty. Qaldaş qabyrǧaly jyrşylar onşa bara bermeitın maida-şüide än-öleŋderdı de ırkılmei aita beredı. Mysaly, ol «Kümıs qūman» änın oryndady. Onysy toi-tomalaqty köp adaqtaǧannan boluy mümkın. Ūzaq jyr salasyna tüsıp jaǧymdy-jaǧymsyz obrazdardy, jotaly, tartysty jaǧdailardy surettegen kezde dauysyn qūbyltyp, näşın, bet beinesın özgertıp ym-işara jasap jyrdy äserlendırıp tolyqtyra tüsetın ädetı baiqaldy. Dombyra intermediiasynan soŋ jyrşy «Tuyp-ösken jerım Qarmaqşy, äkemız bır şarualarmen Būharǧa ötıp ketken. Endı eskınıŋ sözımen, qazaqtyŋ qoŋyr änımen Tūrmaǧambet aqynnan bır auyz aityp bereiın» dei kelıp, kete-şömekei dästürıne tüstı. Sondaǧy aitqan termesı men salǧan änı: Tūrmaǧambettıŋ termesı; balqy Bazardan «Könek Jalǧasbaidyŋ halqymen baqūldasuy»; andaǧūl Dairabaidyŋ qoŋyr änı (aŋyzymen aitty); balqy Bazarümbettıŋ teleu Nūrmahanǧa jazǧany, Bazar jyraudyŋ Pışännıŋ Törebaiyna aitqan köŋılqosy. Jalpy jyrşylyq önerdıŋ bır şarty köpşılıktıŋ qalauy boiynşa jyrlau ǧoi. Qaldaş balqy Bazar tolǧaularyna köşkennen keiın tyŋdauşy qauym arasynan aqyn Temırşe Sarybaevtyŋ: – Aǧa, balqy Bazar jyraudyŋ Törebai bige aitqan köŋılqosyn bılesız be? – degen saualyna «Ai, şabaz, osylai qalap-sūrap otyrsa, ışı-bauyryn qaltyratpai aityp beremın ǧoi» – dep, kädımgıdei riza köŋılmen Bazar jyrynyŋ tarihyn aityp alyp, köŋılqostyŋ özıne tüstı. Söz aiaǧyna batyrlar jyryndaǧydai «Endı sony tyŋdaiyq», «Sol küidı (ändı) tyŋdap körelık» dep, sözden aspa tastap otyrady. Būdan keiın «Kışkentai ermekke sızderge eskınıŋ qoŋyr öleŋın tyŋdataiyn» dep, töleŋgıt Batyrbai jyraudyŋ «toǧyz buynmen qaitaratyn» änın aitty. Odan ärı özınıŋ zaǧiptyǧyna orai şyǧarǧan bäiıtı, baldyzdaryna küiınıp aitqan sözı, özbek änı «Ajap-ajap», halyq änı «Kümıs qūman», «On ekı qatyn alǧanda» deitın äzıl öleŋ, şamaly uaqyt aralatyp Tūrmaǧambet pen Mailyqojanyŋ termelerı aityldy. Qaldaş jyrşy az aiadaǧy tyŋdauşy jūrtpen jüzdesken bırınşı künı dombyra qūlaǧyn qaita-qaita küilei berdı. Arasynda «Myna dombyraǧa ne bolǧan, osynyŋ bır jerı tie me, älde menıŋ miym aşyǧan ba?!» dep qoiady. Şamasy, belgılı bır köŋıl küige tüsuıne qūlaqtyŋ tosaŋdyǧy kedergı keltıretın tärızdı. Sol joly «Qara jorǧa» men Jaldybaidyŋ «Qyrmyzynyŋ ılmesın» tarta kelıp: «Būl özı jiyrma jastyŋ o jaq, bū jaǧynda, aitqyş-tartqyştardyŋ ışınde otyryp üirengen dünieler ǧoi. Būlardy tartqan adam dombyradan säl sekem alsa, köŋılı ortaiyp otyrady. Onyŋ üstıne qolym da şyǧyŋqyrap ketıptı» dep nazalandy. Erteŋıne ötken baspasöz mäslihatynda jyrşy özın bırşama qunaq ūstady. Sırä, jolsoqty qalyptan arylǧan, ärı keşegı qūrǧa jyrlauy da köŋılıne dem bergen sekıldı. Baspasöz konferensiiasynda folklortanuşy ǧalym Tynysbek Qoŋyratbai: – Jyrşylyq dästür otyryqşylyqqa erte bet būrǧan halyqtarda joiylyp, öşuge ainaldy. Äitse de qazaqta jelısı bırjola üzıle qoiǧan joq. Qaraqalpaq aimaǧy men Syr boiynda jyrşylyq öner boiynşa ūqsastyq köp. Qaldaştyŋ repertuarynan, jyr sazynan osy erekşelıkter baiqalady, – degen pıkır aitty. Jyrşynyŋ özı būl tūjyrymdy negızınen qostaǧandai qalyp tanytyp, Syr boiynda jasaǧan Balqaşbai, Aqdos, Äbdıräsıl, Quandyqtardy körgen ülgı-örnegı retınde atady. Solarmen bırge jürıp, jyr järmeŋkelerıne qatysyp, şyǧarmaşylyq alys-berıste bolǧanyn aŋǧartty. Osy jiynda ol repertuarynyŋ jaiynan habar berdı. «Ülken qariialarymyz süiıp tyŋdaǧan aqtöbelık Nūrpeiıs Baiǧaninnyŋ «Törehan», «Narqyz paluan», «Batyrlar jyry» kıtabynan «Qyrymbai batyr» degen qissany, İsa Baizaqovtyŋ kıtabynan «Qūralai sūlu», Tūrmaǧambettıŋ «Nazym» kıtabynan «Raua banu», Äbzäli Egızbaevtyŋ «Dat» qissasyn aitamyz. Barlyǧy onşaqty, – dedı. – Jas uaqytymyzda tört-beseuın qatar aita beretın edık. Qazır jasymyz ūlǧaiyp ketkesın oǧan şamamyz jete bermeidı. Sosyn terme oryndap tūramyz». Jyrşy joǧarydaǧy batyrlyq-qaharmandyq jyr men dastannyŋ bärın «qissa» dep ataidy jäne olar jaryq körgen jinaqtardy tüstep aitty. Būdan soŋǧy jiyndarda da osylai ettı. Sırä, būl äuelde jyrdy kıtaptan jattaǧanyn bıldırse kerek. Odan ärı jyrşy bızdıŋ sūraǧymyzǧa jauap berdı. – Öleŋdı qalai jattadyŋyz? – Maǧan jyr jattatqan Qūdai bergen talant qoi. Otyz bes jasyma kelgenşe bıreu bır bet qaǧaz oqyp berse magnitofon siiaqty bırme-bır jattap ala qoiatynmyn. Qazır alpystyŋ jeteuıne keldım (olai bolsa 1938 jyly tuǧan bolady. – B. J.). Būl künde bıreu bes-alty märte qaitalap oqysa da miǧa qonbaidy. Äuelgı baǧytymyzda aitylǧan söz tap almas siiaqty qūlaqta qalyp, köŋılge jad bolatyn. Äne, sol siiaqty qaryndastarym, balalar, aǧalarymyz oqyp berdı. Jyr sabaqtarynyŋ köbısın kıtaptan jinap alǧanbyz. Qalǧan baǧdaryn jyrşylardan estimız, radio-televizordan tyŋdaimyz. Sosyn kem jerın tüzeimız. Zerektıktıŋ tüp sebebı önerdı tyŋdau men jattampazdyqta ǧoi. – Sızge öner qondy ma, älde? – Menıŋ öz tūqymymda jyrşylyq bolmaǧan. Naǧaşy jūrtym ūstalyq qylǧan. Seidılda degen aǧamyz ǧana şamalap jyr aitatyn. Dombyrasynyŋ qūlaǧyn būzyp qoia beretınmın. Bır künı aǧamyz maǧan qarap «Ai, Qaldaş, osy sen menen ozbaqşy bolyp jürsıŋ-au? Kel, öner salystyraiyqşy» dedı. Ol onşaqty küi tartty, men solardy qaita tarttym. Bes-alty öleŋ aityp edı, ony da qaitaladym. Sonda Säkeŋ «Ai, Qaldaşjan, talabyŋ oŋ bolsyn. Önerdıŋ bärı senıkı, nanyŋ osydan būiyrsyn» dep batasyn berdı. Tūqymymyzda öner qonǧan sol marqūm aǧamyz ekeumız ǧana edık. – Üi-ışıŋızdı nemen, qalai asyradyŋyz? – Men jyrşy bolyp qoralap qoi, kelelep tüie ūstaǧan kısı emespın. Nesıbemız halyqtyŋ üstınde bolǧasyn bırıne bırı jalǧasyp keledı. – Önerıŋız balaŋyzdyŋ bırıne qondy ma, şäkırtterıŋız bar ma? – Önerım ūrpaǧyma qonbady. Al bızdıŋ auyldaǧy äu deitın jastardyŋ jalpy tızımı bolǧanymen, önerımdı ūstaǧan, jalǧastyrǧan eşkım joq. Jyrşy baspasöz mäslihatynan soŋ tüstenıp, bıraz tynyǧyp alǧannan keiın keşke qarai qūrǧa tüstı. Jyrlatu qarasy ekı jüzdei közı qaraqty, jyrdy tüsınetın adamdy jinady. Būl yŋǧaidy talai topqa tüsıp jürgen känıgı jyrşy bırden sezıp, qomdanyŋqyrap otyrdy. Aldymen än, terme aityp, arasynda küi tartty. Topqa salǧan şyǧarmalarynyŋ denı negızınen bırınşı künı oryndaǧandary. Demek, jyrşy keşe qūrǧa aldyn-ala äzırlık jasaǧan. Būl joly aitqandarynyŋ ışınde termenıŋ basy köbırek şyqty (Qūrda aitqandary: «Dairabaidyŋ qoŋyr änı», özbek änı «Ajap-ajap», «Badam taudyŋ üstınde bır qyz kördım», «Aman iary deseŋşı», Bazarümbettıŋ «Nūrmahanǧa jazǧany», «Külmyrza paluannyŋ hikaiasy», Tūrmaǧambet «Jamanǧa jaqsy adam aqyl aitar», Qūralbaidyŋ «Qaldaşqa jazǧany», «Üş jyraudyŋ bır sapary», Şoraiaqtyŋ Omary «Aş babyn sözdıŋ, dür Omar», özınıŋ jürek termesı «Söz söile, tılım», Qūda balasynyŋ jazǧany, Äbdımūrattyŋ «Qaldaşqa jazǧany», Bazar jyrau «Könek Jalǧasbaidyŋ elımen baqūldasuy», «Jalǧasbaidyŋ elge sälemı», Hamet Sadyqtyŋ «Qaraqalpaq qosyǧy», «Qara jorǧa» küiı (Maqpal – Segız aŋyzyna orai), Jaldybai «Qyrmyzynyŋ ılmesı», Jamanqaranyŋ küiı «Bır qara»). Būǧan qaraǧanda termenı jyrşylyq önerde batyrlyq jyrdyŋ qosary, syŋar (dubl) janry dep bıletın ǧylym baby şyndyqqa saiatyn tärızdı. Jinalǧan qauymdy änmen, küimen, termemen duyldatyp, jelpındırıp alǧannan keiın jyrşy bügıngı keştıŋ negızgı maqsaty «Qambarbek batyr» eposyn aituǧa kırıstı. Kırıser aldynda ädetınşe bır lebız aitty jäne oiyn jūrttyŋ köŋılın aulap, şeber jetkızdı: – Köpşılık, sızderden bır ötınış. Terme, jaqsy lūǧatty söz tyŋdap otyrmyz, ışınde küldırgısı de bar. Qaharmannyŋ jaqsylyq merekesıne şaqyrǧan qūrmetıne ekı kün aitsa da jyrşy şarşamaidy. Qūdai bır şabyt baǧytyn berse, jyrau jürıp kete beredı ǧoi, – dei kelıp, mändı bır kıdırıs jasady. – «Käne, mynau, «könenıŋ saryndy sözımen bır dastan tyŋdaǧymyz keledı» deidı. Soǧan rūqsat berseŋızder. Arasynda zerıkseŋızder, äŋgıme iä söz jalǧap otyrarmyz. Sol dastandy qazır bır jarym saǧat tyŋdau üşın bastap jıbersek dep otyrmyz». Sosyn «Eu» dep bır köterıp alyp, jyrǧa tüstı. Jaŋaǧy özı aitqan uaqyt şamasynda aiaqtap, kürmeitın kezde «Ai, Qaldaş aǧaŋ Qambarbektı qaqsatyp aityp otyr, / Köpşılıgım, tyŋdap otyr qūlaq salyp. / Osyndai Nazym menen öttı Qambar, / Bılımdı, aqyly köpter, būl sözdı aŋǧar. / Äuelı aitqan, ekınşı tyŋdaǧandar, / Jetsın-ou mūratyna bärşe jandar. / A-a-a-a-a, bärşe jandar...» dep soŋyna söz qosyp baryp toqtady. Sosyn şarşadym dep, jūrttan tynyǧuǧa mäulet sūrady. Ortadaǧy toǧaşy köpşılık älı de jyrǧa susap otyrǧanyn bıldırgennen keiın jūrttyŋ qalauymen mynadai än, terme oryndady: «On ekı qatyn alyp kördım» (äzıl öleŋ), Ämet Taryqtyŋ «Qaraqalpaq qosyǧy», özbek halqynyŋ äzıl änı. Osymen qūrǧa jyrlau tamam boldy. Qaldaş jyrşynyŋ kelgenıne törtınşı kün tolǧanda Almatynyŋ ırgesınde, Talǧar qalasynda tūratyn şömekei Asan Äljanov jyrşyǧa arnaiy qonaqasy berıp, kiız üi tıgıp, qazaqy ortada, tabiǧi jaǧdaida jyrlatty. Būl joly da bırınşı küngıdei jiyrmanyŋ üstınde adam jinaldy, bärı de jyr tyŋdap ösken qauymnan. Toǧaşy olardy tanystyryp bolǧan soŋ jyrşydan būǧan deiın aitqandaryn qaitalamai, tyŋ dünieler oryndauyn sūraǧanda Qaldaş mūny bälsınbei qūp aldy. Osy otyrysta ol aldymen Batys Qazaqstan öŋırındegı Mūhit mektebıne jatatyn änşılerdıŋ, sonyŋ ışınde Ǧarifolla Qūrmanǧalievtıŋ repertuarynan bırneşe än aitty. Jyrşy atalmyş mektepke tän än salu erekşelıkterın saqtauǧa tyrysqan joq, özınıŋ oryndau maşyǧynda qūbyltty. Ädettegıdei oryndaityn şyǧarmasyn äŋgımelep, keŋınen tanystyryp otyrudy ūmytpady. Keibır ändı bastai berıp, ūmytyp qalǧandyqtan doǧaruǧa mäjbür boldy. Ekınşı jaǧynan Syrdyŋ lekıldegen keŋ tynysty maqamyn tyŋdap üirengen auditoriianyŋ batystyŋ kökke tık şanşylyp salatyn örşıl änderınıŋ tabiǧatyn jyǧa tanymaǧandaryn da jıtı köŋılımen sezgen tärızdı. Ondai änderdı bar boiauymen, näşımen aituǧa ülken kısılerdıŋ dauys kölemı men quaty jete bermeitını bar ǧoi. Ne kerek, jyrşy odan ärı özınıŋ töl dästürıne oralyp, keibır sauatty tyŋdauşylardyŋ bılgır jetekteuınıŋ arqasynda būryn aitqan, keiın jadynan şyǧyp ketken köp dünielerın qaita tapqandai bolyp otyrdy. Osy joly jyrşy bırneşe köne küidıŋ basyn qaiyrdy. Al «Köŋılaşar», «Bozıngen» siiaqty belgılı küilerdı tartqan kezde olardy bastan aiaq improvizasiiaǧa qūrǧanyn baiqadyq. Sondai könenıŋ közı Jaldybaidyŋ «Terısqaqpaiyn» sol otyrǧanda üş qaitara tartty, üşeuı köptegen ortaq tūstaryna qaramastan, tūtas alǧanda üş türlı bolyp şyqty. Tyŋdauşylardyŋ sūrauymen qaita tartylǧan «Bır qara», «Qara jorǧa» küilerı de variasiialandy. «Būl qalai?» dep jūrt qairan qalǧanda, jyrşynyŋ özı älgı tüiındı «Qara üide ädemı şyǧady. Otyrǧan otyryspaŋa da bailanysty. Jaily otyrsaŋ ädemı şyǧady. Şoqaŋdap otyrsaŋ şyqpai qalady» dep tarqatty. Būdan jyrşy tabiǧaty improvizasiiaǧa beiım ekenın jäne jyr oryndalatyn orynǧa män beretının baiqauǧa bolady. Sondai-aq osy joly, kiız üide jyrşy özınıŋ käduılgı üirenşıktı qalpynda otyryp öner körsetkenı aŋǧaryldy. Dombyrany taqymyna qysyp bezıldettı. Mūny özı «Amortizasiia – dombyra dybysy jai-qatty bolyp ekı türlı qalypta ädemı şyǧuy üşın qoldanylatyn ädıs» dep tüsındırıp öttı. Bylaişa aitqanda, jyrşy taqymdy fortepianodaǧy pedal ornyna paidalanady. Qaldaştan jazyp alynǧan terme-tolǧaulardy keiın qaiyra tyŋdaǧan kezde olardyŋ Syr boiyna keŋ taraǧan, kıtapqa engen nūsqalardan edäuır özgeşe ekenın baǧamdadyq. Syrda künı bügınge deiın älgı nūsqalardyŋ bır sözın de özgertpei, qaz-qalpynda aitu jyrşyǧa qataŋ talap retınde qoiylady. Al Qaldaş qajet dep tapqan jerın özınşe alyp-qosa beredı. Onyŋ bır sebebı boiyndaǧy aqyndyq ūşqynda jatqan bolar dep qaldyq. Bıraq ony özı alǧa salyp, nasihattai bermeidı. Mūnysy sırä, äuel basta tek özgertpei aituşy retınde qalyptasyp, özın osy önerdıŋ ǧana ökılımın dep sezınuınen bolsa kerek. Kezınde topty jarysta jülde bermegenı, ūzaqqa sılteitın üdemelı önerpaz bolǧany ärkez baiqalyp otyrdy. Äsırese aldynda tosylyŋqyrap, mūzǧa taiǧan taǧasyz attai tüitkıldenıp otyryp, soŋyna qarai, äsırese taŋ atar mezgılde müldem özgerıp sala beretını boiyndaǧy tabiǧi darynnyŋ moldyǧyn aŋǧartty. Bıraq ūzaqqa sılteuge jasynyŋ egdelıgı, aqauly densaulyǧy mümkındık bermedı. Qaldaştyŋ Talǧardaǧy mäjılıste aitqan terme, tolǧau, köŋılqostary men tartqan küilerı bırınşı küngı jäne qūrǧa tüsıp aitqandarynan da molyraq boldy. Olar mynandai 29 pozisiiaǧa tüzıldı: 1. Jaldybai «Terısqaqpai», 2. Halyq änı «Aq kerbez», 3. «Seidıldanyŋ qoştasu sözı», 4. «Aqtolǧai» änı (qyz ben jıgıttıŋ jauaptasyp aitqan änı), 5. «Jıgıttıŋ änı», 6. «Üş jıgıttıŋ hikaiasy» («Dünienıŋ äuelı dos, aqyry dūşpan»), 7. Bazarümbettıŋ «Ainūr qyzǧa bergen batasy» jäne «Qyzdyŋ jauaby», 8. Ainūr qyzdyŋ «Bazarümbettıŋ qazasyna köŋılqosy», 9. «Ainūrdyŋ ata men äje turaly termesı», 10. «Qaldaştyŋ köŋılqosy» (qaryndasy bolyp küieuınıŋ qazasyna şyǧarǧan), 11. «Bazarümbettıŋ naqyl sözı» («Maŋyrama» maqamymen), 12. Bazarümbettıŋ «Qaldaşqa jazǧan sälem-namasy», 13. Äbdımūrattyŋ «Qaldaşqa jazǧan sözı», 14. Sügır «Bozıngennıŋ bülkılı», 15. Jaldybai «Terısqaqpai» (ekınşı oryndaluy), 16. «Qyrmyzy qyzdyŋ ılmesı», 17. Bazar jyrau «Keruenşılerge aitqany», 18. «Mautanǧa jazǧany», 19. «Ataŋa nälet, it qatyn», 20. «Taspaidy dariia suy jel bolmasa», 21. «Tūrmaǧambettıŋ äzıl öleŋderı», 22. Atymtaidyŋ «Aitoty jeŋgesıne jazǧany», 23. «Jaŋyl qyzdyŋ şabyty» küiı, 24. Türkeş «Köŋılaşar», 25. Jamanǧara «Bır qara», 26. Halyq küiı «Qara jorǧa», 27. Özbek baqşysy Bırözımbek Bekmūradovtan estıgen «Maqtymqūlynyŋ qosyǧy», 28. Şoraiaqtyŋ Omary «Aş babyn sözdıŋ, dür Omar», 29. Ärtürlı taqyryptaǧy äzıl öleŋder. Osylaişa jūrttyŋ meiırın bır qandyryp, ärı özı de babyna kelgennen keiın jyrşy «Qambarbek» jyryn qaiyra jyrlauǧa oiysty. Aita keter jait, «Bır jyrdy qaita-qaita aitqyzyp, jazyp alyp ne keregı bar?» degen qalypta tüsınbestık tanytu aituşy tarapynan būǧan deiın de, būdan keiın de bolǧan joq. Ädettegıdei köptıŋ aŋǧaryn jazbai tanityn sūŋǧyla mınezımen alystan terbep, jaimalap äkelıp, bıraq qūrǧa jyrlaǧanda aitqan tırkeme sözınen basqaşalau etıp kırıspe söz aitty: – Azamattar, Asanjannyŋ üiındegı myna merekemızde köpşılıkpen bas qosyp otyrmyz. Mıne, qazır dastan kezegınde Noǧailynyŋ batyry «Qambarbek batyr» degen dastandy tyŋdaimyz. Jyrau Qaldaş bastap aityp tyŋdatady, – dei kelıp, dombyrasyn qaǧyp-qaǧyp jıberdı. Būl joly da jyrdy öz janynan qosqan jalǧaumen, bıraq ötkende aitqanynan özgeşerek etıp kürmedı: «Osyndai Nazym menen öttı Qambar / Jaqsylar, būl sözımdı qūlaqpen aŋǧar. / Bırınşı aitqan, ekınşı tyŋdaǧandar, / Jetsınşı mūratyna bärşe jandar, / E-e-e, a-a-a, a-a-a». «Mıne, azamattar, dastandy bıtırdık osylai» dep, jyrşy özı jaiynda üşınşı jaqtan söileitın ädetımen dombyrasyn taqymynan bosatyp, bır şetke qarai alyp qoidy. Sol jerde tyŋdauşynyŋ bırı: – Būl jyrdy äuelde kımnen üirendıŋız, qanşa uaqyttan berı aityp kelesız? – dep sūrady. – Men mūny eşkımnen alǧanym joq, kıtaptan üirendım. Bıraq salystyryp oqysa (kıtap sözı men öz sözın. – B. J.) auysyp, qalyp ta qoiatyn şyǧar. Menıŋ aitqanymdaǧy «ah-ah», «şah-şah» degender onda joq, – degen söz boldy jyrşynyŋ jauaby. Demek, jyrşy özınıŋ improvizasiiaǧa, variasiiaǧa baratynyn anyq tüsıngen, sondai-aq bır jyrdy qaitalap aitqyzyp, jazyp alu ädısınıŋ eksperimenttık törkının baǧamdap otyrǧany da baiqalady. Jyrşy tūlǧasyn tanyp-tanytuda, onyŋ ışınde eksperimenttık täsıl auqymynda jyrşy men zertteuşı arasynda jata-jastana, oŋaşa ötkızıler sūhbat-äŋgımelerdıŋ bererı köp. Bızdıŋ būl talabymyzdyŋ özı bır süre hikaiany qūrady. Talǧardaǧy mäjılıs-mäşraptyŋ erteŋıne ötken sol syr-sūhbatymyz keiın dybysjazu qūrylǧysynan qaz-qalpynda qaǧazǧa tüsırıldı. – Bır sözıŋızde «Törehan», «Narqyz», dastandaryn bılemın dedıŋız. Būl ekı şaǧarmany kımnen üirendıŋız? – Mūnyŋ egesı myna Atyrau, Aqtau, Aqtöbe jerınde ötken Nūrpeiıs Baiǧanin degen aqyn. Bızdıŋ qazaqta Jüsıpbek qoja degen bolǧan. Onyŋ jazǧanynyŋ bärı dastan. «Qobylandy», «Alpamys» keşegı «Qaraqasqa atty Qambardy» da Jüsıpbek qoja jazady. – Sız özıŋız bıletın dastandardy kımnen üirendıŋız? – Maǧan būl dastandardy özımnıŋ tuǧan aǧam Seidılda kıtaptan oqyp bergen. Toǧyz jasymnan on bes jas şamasyna deiın kündelıktı sabaq ötkendei oqyp berıp otyratyn. – Üirenu barysynda kündız tez jattaityn ba edıŋız, älde tünde tez jattala ma? – Men kündız tyŋdap, jadyma äbden sıŋıremın. Sodan keşke qarai sonau qyrdyŋ astyna baryp dombyramen qosylyp aitamyn. Odan qalǧan jerı bolsa aǧama, iä basqa bır balalarǧa qaita oqytyp alamyz. Söitıp jattaimyz. – Sız bılemın degen toǧyz dastannyŋ bärın de aǧaŋyz kıtaptan oqyp berdı me? – Joq, aǧanyŋ uaqytynda jattasam, tört-aq dastan jattaǧan şyǧarmyn. Olar Nūrpeiıs Baiǧaninnıŋ «Narqyz», «Törehan paluan», İsa Baizaqovtyŋ «Qūralai sūluy». Mūnan keiın jaǧalauǧa baryp «Dat», «Älım men Räziia» siiaqty dastandardy jattadym. Säkeŋnıŋ (Seidıldanyŋ. – B. J.) qyzdary Säule, Külmän, Qūttygül degen qaryndastarym talai närsenı oqyp berıp jattatty. – Atalmyş dastandardy bır aitqannan jattap aldyŋyz ba? – İä, aittym ǧoi, «jetı jasymnan bastap magnitofon siiaqty bır tyŋdaǧandy jattai beretın boldym» dep. Sol uaqytta sız bır paraq qaǧazdy oqyp ötseŋız, men bır piiala şai ışkennen keiın sony qaita aityp şyǧamyn. – Öleŋ-jyr qai uaqytta jaqsy jattalady? Quanyşty şaqtarda ma, älde köŋılıŋız qūlazyǧan kezde me? – Quanyşta jattalady ǧoi. Köŋılıŋde qaiǧy bolsa öleŋ qalady. Aǧalarym, jeŋgeŋ, iä balalar keiıtse sol künı eşteŋe ıstetpei qoiady. Köŋılım şattana bastasa jattap jattyǧamyn. – Qai jerlerdı aralap jyr aittyŋyz? – Täjıkstan degen jerdı kördım. Qorǧantöbede köptegen kısılerdıŋ toiynda boldym. Täjıkstannyŋ özınde üş jyldai jürdık. Parqar, Qūmsäŋgırdegı qazaqtarǧa qydyryp baratynbyz. Sosyn myna Qaraqalpaqstannyŋ Qyryqqyz, Beruni, Qyzylqala degen jerın köp araladym. Toiyna baramyz, toidyŋ qūrynda aqşa tastalady, tüsım jinalady. Jyraulardyŋ eŋbegın özıne beredı. Türıkmenstannyŋ Taşauyz degen jerıne bardym. – Keibır jyrşylar oramal-şarşy tastaǧanda maqtau öleŋ aitady ǧoi, ondaiǧa qalaisyz? – Mende qiial joly az bolǧandyqtan, ondai maqtau jürgıze almaimyn. – Dombyra tartuda qiialyŋyz bai eken. – Ä, mūnda ol qosylmasa, kemımeidı eşqaşan. – Qūrǧa jyrlaudyŋ mänı nede? – Toiǧa bırneşe jyrau keledı. Ärkım ärtürlı aituşyny qalaidy. Sodan soŋ ol ärkımnıŋ qalauy boiynşa jyrlaidy. Jaŋaǧy qalaǧan adam jyrauǧa qaramaǧyndaǧy adamdarmen qosyla aqşa salady. Ol kezdegı aqşalar qyzyl qaǧaz. Sodan jyraularǧa bölıp beredı, qalǧany toi egesıne berıledı. – Alpysqa tarta küi tartamyn dep edıŋız, sodan ūmytylyp qalǧany bar ma? – Ol küilerdıŋ köbısı ılgergı uaqytta bärı jadymyzda tūratyn. Qazır endı oiymyzda qalǧan on-on bes küiden artyq tartpaimyz. Qolymyz qyzsa, şabyt şaqyryp, küige küi qosyp tarta beremız özımızşe. Būryn tartyp jürgenderdı odan da şynyqtyryp tartamyz. Keşe «Qarajorǧa» Talǧarda ädemı tartyldy dep baǧalandy ǧoi. Qol şabyty jürse, solai ädemı şyǧady. Būl qoldyŋ özı şabyty jüretın jerde erekşe tartylyp, aitylyp ta ketedı. – Jyrdy aityp kele jatyp ūmytyp qalsaŋyz qalai qylasyz, qai jerınen bastap aitasyz, älde äŋgımelep jıberesız be? – Oilanyp baryp aitamyz da. Äŋgımelegesın onyŋ ızı tabylmaidy. Bır ärpı kelmei qalsa, sol öleŋ solaiymen qalyp kete beredı. Sondyqtan oilanyp aituǧa äreket jasau kerek. Ekı-üş şumaq qaitalap aitsaŋ, qalǧan jerı taǧy oiyŋa tüsedı. – Qazırgı halyqtyŋ yqylasy myqty ma, älde būrynǧy tyŋdauşylar yqylasty ma edı? – Būl jerdegı jastardyŋ yqylasyn bılmeimın ǧoi. Qazaqstanda köp adam öleŋ degenge tüsıne bermeidı. Özıŋdı bıletın, qoŋsy dūrys. Özımızdıŋ tyŋdauşy ülken kısıler, būryn körıp jürgen, aralasqan, tani bıletın, bır elden barǧan bolsa, sözımızdı tyŋdaitynyna äbden qanyqpyz ǧoi. – Topqa tüskende jyrdy özıŋız bastap aita beresız be, älde bır ülken kısıler joba berıp otyra ma? – Ärkımnıŋ köŋılındegısın aitamyz ǧoi. Är betaşardyŋ tal-tal öleŋı bar. Ärkımge öleŋ qūrap aitamyz. Soǧan salǧan bes-alty som pūlyn alamyz. Bızge aiauşylyq jasap köbısı aqşaǧa şegerıp beredı. – Solardyŋ bırınen üzındı aityp bere alasyz ba? – Oiyma tüspeidı. Tūtas aityp otyrǧanda bolmasa bırden oiǧa oralmaidy. Ol üşın öleŋ tūtas aitylu kerek. Bylaiynşa bölek ait degenge tappaimyn eşqaisysyn. Tūtas aitqanda tabamyn. – Sız toǧyz dastandy tolyq aittym deisız. Keiın qalai ūmytyp qaldyŋyz? – Qazır endı köŋıl küi bolmaǧasyn ūmytylady ǧoi. Ärı özım ūlǧaidym. Onyŋ üstıne keşegı kempırımnıŋ qaiǧysy, sodan batyl bolyp jatyr ǧoi köbısı. Üide otyryp halyqqa taspa jazamyn. Sony şopandar on myŋnan satyp alyp ketıp tūrady. Baldardyŋ yrzyǧy ǧoi, endı qaitemız? – Qūrda dastan jyrlap otyrǧanda halyq tyŋdamasa ne amal-aila qylasyz? – Tyŋdatuǧa tyrysamyz. Taqa tyŋdamasa, obaly özıne dep aqşa jinau üşın än-termelermen sekırtıp, ökırtıp, oinatyp şyǧamyz. Sodan üi egesı «Dastan qalauşy kettı ǧoi, terme aita berıŋız» – deidı. Äne, sondaidan öleŋ bölınıp, qiylyp qala berse ūmytylady. – Aityp jürgen dastandaryŋyzǧa oidan söz qosasyz ba? – Yŋǧaiyna qarai keide qosylady. Sözdıŋ bailamyna ekı-üş qatar öleŋ qosyp jıberemız. Älqissamen sözdıŋ ajary men kestesın, ärın keltırıp ūiqastyryp aitamyz. – Bır aitqanyŋyzdy kelesı jerde özgertesız be? – Joq, özgertpeimız. Bastapqy qosylǧany jaqsy, ūnamdy bolsa, sol qalpymen aityp kete beremız. – Jyr aitqanda qiqu salyp otyrasyz, ol ne üşın kerek? – Ol endı «hait» degen atanǧa mädet degen bır söz bar. Sol siiaqty aityp otyrǧan jyrşyǧa «hait» dese şauyp kele jatqan attai özınıŋ denesın şiratyp, küşın jinap, şabysyn tüzeidı. Būl jyrşylyqtyŋ da ekpını attyŋ şabysy qatarly bolady. Sonda tyŋdauşy egılıp, berılıp tyŋdaidy. Tünde tyŋdauşy qiqulap otyrǧanda, kökırekşenı kiıp otyryp, terım şaşyrap, Qambardyŋ bäz bır jerlerıp tögıp tūryp aittym ǧoi, baiqadyŋyz ba? Sonyŋ arasynda qiqulaǧan kezde adamǧa bır ekpın paida bolady. Josylyp kelıp aitsam, menı bır qaraqūs köterıp tūrǧandai. Baiaǧy tısımnıŋ tügel, küşımnıŋ bar kezındegı än qaitarularym bölek edı. Alla taǧalanyŋ järdemı, qaraqūstyŋ küşı dep köbıne sony aitamyz. Keibır jerde arqam tyrysyp jıbermei qalsa, qolym jürmeidı, ısım alǧa baspaǧandai bolady. Äne, sol siiaqty taqyletter ǧoi, şükırım. – Sız jyr aityp otyrǧanda bıreuler söilese, mynauyŋyz dūrys emes dese, jyrdy ūmytyp qalmaisyz ba? – Ol maǧan aitylyp jatqan söz bolmasa boldy ǧoi, ūmytpaimyn. Al kıtabyŋda dūrys emes dese «maqūl, jaŋylǧan şyǧarmyz» deimız. Al özınşe dūrys emes dep jatsa, «özıŋ aityp kör bızdei qylyp» dep talasyp köremız. – Sonda sız kıtapqa senesız ǧoi? – İä, bızdegı jyrşylyq sözdıŋ köbısı kıtaptan jattap, üirenu ǧoi. Qalǧan jerın halyqtan alamyz. – Ataqty aitqyştardan kımderdı körıp, tälım aldyŋyz? – Men jiyrma jas şamasynda ataqty aitqyştardan Balqaşbai Jüsıpovty kördım, kete Aqdos degen jyrau keldı. Ekeuı qatar jüretın edı. Sosyn Quandyq Bürlıbaevty kördım. Ol analardan edäuır jas edı. Sosyn endı Nauryzbek, Änuar jyrau degendermen Qaraqalpaqta qatar jürdık. Mūratbai, qarasaqal Ermekbai jyrau degen boldy. Solardyŋ ärqaisysynyŋ salǧan änınen bır ülgı-taǧylym alyp qala beremız ǧoi. – Jiyrma jasqa deiın kımderdı tyŋdadyŋyz? – Ol uaqytta da jyraular boldy. Seiılhan degen sarǧasqa ruynan şyqqan jıgıttı tyŋdadym. Qarakesek Qūrmanbai işannyŋ balasy Äbdılda degen boldy bızben qatar. Solardan än nūsqasyn aldyq. Äuelı solarşa salamyz, kerek jerınde şabytymyz kelse, özımız janymyzdan qosyp, damytyp kete beremız. Köbı oiyŋda qalady. Är jyraudyŋ maqamy keudeŋe soǧyp-soǧyp ketedı, keide plastinka qoiyp otyrǧandai qūlaqqa keledı. – Jyrdy aitqanda bırden qyzasyz ba, älde qyzynyp aitu üşın köp uaqyt kerek pe? – Joq, keuıl qoşy jaqsy bolsa, bırden qyzyp aita beremız. – Jetı jastan bastap jyr aittym dedıŋız. Ata-babaŋyzdyŋ aiany boldy ma? – Ata-baba aian beredı ǧoi. Menıŋ naǧaşy jūrtym temır düken ūstaǧan. Keide şarşap-şaldyǧyp jürsem arqamnan qaǧyp jıbergendei bolady Dostan ūsta, dükenşı Qojaqai degen naǧaşylarym. Öz naǧaşym, şeşemnıŋ äkesı Tıleubergen degen kısı perı bailaǧan. Sonda perını ūstap, şyrqyratyp azaptap tūrǧan kezde aitqan: «Ai, aǧa, menı qinamaŋyz. Menıŋ eşkımge ziianym timeidı. Bıraq qyzyŋnyŋ balasyna ziianymdy tigızemın», – degen. Sonda qyzynyŋ balasy bız bolamyz da, sondai-aq Sekeŋnıŋ Säule degen qyzynyŋ balasynyŋ bır qoly nyşandy bolyp tudy. – Oqyp bergen öleŋdı tüsıŋızde aityp şyǧatyn sätter bola ma? – Joq, ondai sezılmeidı. Menı jyrşylyq eşqandai tüsımde mazalamaidy. – Jyrşylyq öner sızge näpaqa boldy ǧoi. Önerdı nan tabu joly dep bıldıŋız be? – Jastau uaqytymdaǧyny bılmeimın. Ol kezde nan tauyp beretıp aǧamyz, şeşemız bar edı. Al endı sol kısıler düniiadan köşkesın, kempırımız ekeumız qalǧanda basyma köp närse tüstı. Sosyn «mynau kerek, anau kerek eken» dep köŋıl bölıp, ızdene bastadym. Maǧan on jasymnan bastap zeinetaqy şyǧarǧan. Balalar er jetkesın būiyrǧan nanyn tauyp jatyr. – Jeŋgeidı qalai aldyŋyz? Halyq arasynda «Özı ızdep kelıp tiıptı» degen söz bar ǧoi. – Izdep kelu emes qoi, aittyryp aldyq. Aittyrǧasyn qyz köŋıl qoiyp, özı yntaly bolyp keldı. Bıreuler «äzge tiıp ne qylasyŋ, erteŋ aştan ölesıŋ» deptı. «Sandalmaŋdar, ol nanyn tappasa, äiel alyp ne qylady?» dep qaiyryp tastapty jeŋgeŋ. – Bala-şaǧaŋyzdyŋ jaiyn aitsaŋyz? – Ülken balam Yqylas (1966), sodan soŋ Manas (1969), Quanyş (1970), Nūrlan (1984) degen ūldarym bar. Qyzdarym Rima (1976), Gülmira (1978), Ainūr (1997), kenjem Läzzat 1981 jyly tuǧan. – Jyr aityp otyrǧanda dombyra pernesınen jaŋylyp qalamyn dep otyrasyz ba, älde sözden jaŋyludan qorqasyz ba? – Joq, köbıne aldaǧy keletın öleŋge köŋıl bölıp otyramyz. Sonda dombyra özıŋmen bırge tüsıp, özınıŋ naqyşty ızın tauyp aitylyp otyrady. Jaŋylyp qala qoisam, şoşynyp otyramyn, äldeqalai bolady dep. – Aldyŋyzda neşe adam, kımder otyrǧanyn aŋǧara alasyz ba? – Sezımtaldyǧymyz būryn baiqalatyn edı. Qazır qūlaqtan qalǧaly köbıne baiqamai da qalamyn, qanşa adamnyŋ baryn. Tanityn kısıler bolmasa aŋǧarmaimyn. Būryn on jyldan keiın kelse de, dausynan ajyrata beretınmın. – Basyŋyzdan ötken jaittardy baiandaityn öleŋderdı özıŋız jazasyz ba, bıreu sız bolyp jazyp bere me? – Özım jazǧan bolyp tüiıletın öleŋder bar. Ony jazyp bergesın jattap, meŋgerıp aitamyz. – Qazır jyrşyny toiǧa şaqyru azaiyp bara jatyr, onyŋ sebebı nede? – Bügıngı jastar ansamblmen teŋselıp oinaidy, tost aitady, şarabyn ışedı. Menıŋ öz basymda halyqtyŋ toiyna şyǧu tap on jyldan berı qalyp tūr. Qazır jyraudy ızdei bermeidı, jyrşylyqpen ısı joq. «Qaldaş aǧanyŋ sözı özımızde bar» dep köbısı magnitofonnan tyŋdap jüre beredı. – Köp jyrdy ūmytyp qaluyŋyzdyŋ sebebı de jiı aitylmaǧannan şyǧar? – İä, solai. Qazır jyr degen magnitofon taspasyna jazylyp, är üide tūratyn boldy ǧoi. – Qazırgı aityp jürgen «Qambar batyr» siiaqty eposty da keiın ūmytyp qalmaisyz ba? – Olardyŋ jinaqtary qolymyzda bar. Keide magnitofonnan tyŋdap tūramyn. Qolymda kemı otyz taspa jazuly tūr. Oiymda barlary özımde jüre beredı.

Berık JÜSIPOV,  folklortanuşy

Pıkırler