Ǧūryptyq qana emes, saiasi-äleumettık institut retınde de as beru dästürı qazırgı kezde būrynǧy märtebesın saqtap qala aldy ma? Şyntuaitynda, otar¬lau saiasaty tärızdı türlı saiasi-äleumettık faktorlardyŋ tegeurındı äserıne bailanysty as beru HIH ǧasyrdyŋ soŋy men HH ǧasyrdyŋ bas kezınde-aq sūiyla bastaǧan-dy. Jasyratyny joq, qazırgı kezeŋdegı as beru dep atap jürgenımız būrynǧy ötken batyr babalar men atalardyŋ esımın ardaqtap, därıpteitın şara deŋgeiınde ǧana atqarylyp keledı. Iаǧni as beru degen atpen el-jūrtty şaqyryp, mal soiyp, at şaptyryp atap ötetın şara deŋgeiınde qaldy. Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, Qazaqstan Respublikasy Memlekettık ortalyq mūrajaiynyŋ basşysy Nūrsan Älımbaidyŋ jetekşılıgımen 2010-2014 jyldary jaryq körgen «Qazaqtyŋ etnografiialyq kategoriialar, ūǧymdar men ataularynyŋ dästürlı jüiesı» atty ärqaisysy 100 b.t. qūraityn bes tomdyq ǧylymi ensiklopediia – söz joq, atalmyş jäne basqa da san aluan tarihi-etnografiialyq kürdelı mäselelerdıŋ ǧylymi kürmeuın däiektı şeşken eŋbekterdıŋ bıregeiı. Rasynda da, derektık negızdemesınıŋ, sonyŋ ışınde, fotomaterialdary men türlı-tüstı suretterınıŋ moldyǧymen daralanatyn būl ensiklopediiadan oqyrman, tıptı, būrynnan etene tanys bolyp körınetın dästürlı qazaq sosiumynyŋ san aluan qyr-syryn jaŋaşa paryqtauǧa mümkındık alady. Tömende atalmyş ensiklopediiadaǧy D.Qatran men E.Smaǧūlovtyŋ as beruge arnalǧan maqalasy gazetke yqşamdalyp berılıp otyr.
Dästürlı ortada paiǧambar jasynan asqan, el-jūrtqa asa qadırlı adamnyŋ qaitys bolǧanyna bır jyl tolarda, keide tolǧan soŋ arnaiy as berıledı. As beru «topyraqty ölımge» bailanysty aza tūtu merzımınıŋ aiaqtalǧandyǧyn aiǧaqtaidy. Ol Nūrsan Älımbaidyŋ sözımen aitqanda, «aruaqty ozdyruǧa» (qazırgı tılmen aitsaq, şyǧaryp saluǧa) arnalǧan, tıptı, bükıl etnos deŋgeiınde ötkızıletın eŋ ülken şara retınde ūlttyq saltqa ainalǧan. Ǧalymnyŋ däiegınşe, as berudıŋ ejelden ornyqqan konsepsiiasynyŋ mänı – «aruaq riza bolmai, tırı baiymaidy» degen dästürlı qazaqy ortada metaforalyq söz oramyna ainalǧan ejelgı ūstanymdy jüzege asyru. Atap öter jait, as – tek halqyna eŋbegı sıŋgen ataqty adamdarǧa berıletın bolǧandyqtan, marqūmnyŋ jylyn beru salty özgeşeleu. Öitkenı, toi tondynıkı, as attynıkı degen mätel jete alǧannyŋ barlyǧy baruyna bolatynyn bıldırdı.
As beru – marqūmnyŋ jany häm ruhy turaly jäne o dünie turaly adamzat tarihynyŋ alǧy kezeŋderınde qalyptasqan ejelgı tüsınıkterıne bailanysty atqarylatyn josyn-joralǧylardyŋ bıregeiı.
Derekterge qaraǧanda ūly asqa tek qazaq rulary ǧana emes, körşıles qyrǧyz, türıkpen, qaraqalpaq, moŋǧol, t.b. halyqtardyŋ, Resei jəne Qytai aristokrattarynyŋ ökılderı de qatysqan. Mūndai auqymdy asta asa maŋyzdy ırgelı məseleler de şeşımın tauyp otyrdy. Mysaly, 1781 jylǧy Abylai hannyŋ asynda Sin elşılıgı ökılderınıŋ jəne qazaq sūltandardyŋ qatysuymen Uəli aq kiızge köterılıp, handyqqa sailandy. Sypatai batyrǧa balasy Noǧai myrza Merkıde as bergende oǧan qyrǧyz elınıŋ igı-jaqsylary batyrǧa degen riiasyz qūrmetınıŋ belgısı retınde mol tartu-taralǧymen, səigülık, jyrşy, baluandarymen kelgen eken. Tamdynyŋ Qūlqūdyq degen jerınde HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy şamasynda ötken Tūrabai degen bedeldı adamnyŋ asyna bükıl kışı jüz rularynan basqa, Būqar men Horezm bekzadalary jəne qaraqalpaq halqynyŋ belgılı bilerı men rubasylary qatysqan.
Astyŋ ötkızılu retı, onyŋ şyǧyny, jinalatyn adam mölşerı XVIII-XIX ǧasyrlarda özgerısterge ūşyrady. Onyŋ eŋ negızgı sebebı – osy kezeŋde qalyptasqan əleumettık saiasi jaǧdaiǧa bailanysty boldy. 1822 jylǧy reformadan bastap qazaq qauymynyŋ kedeişılıkke ūşyrai bastaǧany belgılı. Sol kedeişılık HH ǧasyrda keŋ etek aldy. Osyǧan bailanysty as beru dəstürı aitarlyqtai özgertıldı. Sonymen bırge, Reseidıŋ jürgızgen saiasi reformalary qazaq elınıŋ azamattyq özın-özı basqaru jüiesıne ülken soqqy berdı. Būl da astyŋ saltanatyn solǧyndatty, qoǧamdyq əserın älsırettı.
Sauyn aitu – as beru turaly jūrtşylyqqa aldyn-ala aqparat taratudy bıldıretın ejelden ornyqqan josyn. As beruge ər elden esımı belgılı aqsaqaldar, batyrlar, aqyn¬ar, paluandar, ənşı-jyrşylar, kökparşylar, mergender arnauly jıbergen adamdar arqyly şaqyryldy.
As ötkızıletın oryn jəne merzımı. As ötkızuge arnalyp, negızınen özen boiyna jaqyn, jazyq jerlerge kiız üiler tıgıledı. Taŋdalǧan jerdıŋ suly, ərı nuly, ərı keŋ jazira boluy – as berudıŋ basty şarttarynyŋ bırı. Öitkenı, eŋ aldymen, qonaqtarǧa da, bəige attaryna da qolaily jaǧdai jasau as berudıŋ səttı ötuınıŋ bırden-bır kepılı boldy. Derekterge qaraǧanda, bırneşe jüzdegen üi tıgılgen «auyldyŋ» orny 0,5-1,5 şaqyrymǧa deiın aumaqty qamtyǧan. As berudı köbınese mal semırgen küz mezgılınde atqarady. Sondyqtan as beru keide jyl tolmai nemese ekı-üş ai ötken soŋ da ūiymdastyryla beredı. As berudıŋ bastaluy, ədette, səttı kün – sərsenbıge nemese Orta Aziia halyqtarynda taraǧan dəstürlı tüsınık boiynşa «o dünienıŋ kök qaqpasy aşylyp, aruaqtar üige keledı» deitın beisenbıge orailastyryldy.
ÜI TIGU.
As beru üi tıguden bastalady. El bolyp jinalyp, jan-jaqtan kelgen qonaqtardy qarsy alu, kütu, as beretın eldıŋ (rudyŋ) eldıgıne ülken syn. As berudı aitarlyqtai ötkızuge ər ru müşelerı öz ülesın qosady. Qonaqtarǧa tıgılgen üiler qazan-oşaqtan kemınde 50-100 m qaşyqtyqta, keide, odan da alys ornastyrylady. Qonaqtarǧa tıgılgen üilerge kılemder töselıp, körpeler jaiylady, şaqyrylǧan adamdardyŋ bərı osy üilerge kelıp ornalasady. Vl.Plotnikovtyŋ jazuynşa 1860 jyly Kışı jüz Jappas ruynyŋ basşysy Qūlambai deitın adamnyŋ Qaraköl basynda ötkızılgen asqa 140 üi, 200 kısı syiatyn jıbek şatyr tıgılgen.
HIH ǧasyrdyŋ 90-jyldarynda Syrdariia oblysynyŋ Qazaly men Perovskii uezderınde Kışı jüz rularynyŋ arasynda berılgen bes asqa qatysqan İ.V.Anichkov mynadai qyzyqty məlımetter keltıredı: ataqty Kərıbaidyŋ asynda qonaqtar üşın tıgılgen aq üilerdıŋ sany 200-ge deiın jetken. Al moldalar men işandarǧa Būhar şatyry tıgılıp, ər üige bır moldadan bekıtılgen. Būlardan bölek jeroşaq basynan bırneşe üiler qatar tıgıldı.
Qaraly üi as ötkızıletın jerge oǧan 10-15 kün qalǧanda saltanatpen əkelınıp, basqa üilerden oqşau tıgıledı. Qaraly üidıŋ ışıne marqūmnyŋ özı tırşılıgınde paidalanǧan būiymdary eŋ körnektı jerge qoiylady. Olardy otaudyŋ batys jaq būryşyna, kıre berıstıŋ sol jaǧyna ornalastyrady. Biıkteu bır töbe basynda as ielerı, auyl aqsaqaldary bölek tūryp, keluşılerdı baqylaidy. Ər üidıŋ dödegesıne osy üidıŋ qai eldıŋ qonaq üiı ekenı jazylady. Osy künnen bastap as ötkızetın otbasynyŋ tuystary kiız üilerın tıgıp, maldai, qymyz, t.b. kömekterın körsete bastaidy. Aqsaqaldar jinalyp as ötkızu jaiyn talqylap, şeşım qabyldaidy.
MAL SOIý.
As beretın jerge, dəlırek aitqanda, jeroşaq basyna aidalyp əkelıngen maldyŋ ışınen soiylatyn qoi men jylqy taŋdalady. Tömendegı derekten osy ürdıstıŋ qalai atqarylǧandyǧy turaly köp jaidy aŋǧaruǧa bolady. «Ərqaisysynda 70 jeroşaqtan qazylǧan ekı qatar oşaq (140) qazylyp bolǧan soŋ, molda oşaqqa dūǧa baǧyştady, 60 bie taŋdalyp, olardy ekıge böldı, jaqsysy men naşarlauy ekı oşaqqa teŋdei bölınuı qadaǧalandy. Ərqaisysyna bas-köz bolatyn köşelı, jön bıletın adam taǧaiyndaldy. Oşaqtar qasynan ettı saqtauǧa arnalǧan 12 qos daiyndalyp, jas şöp üstıne şi töseldı. Kelesıde qolynda Qūrany bar molda kelıp bölınıp alynǧan jylqylardyŋ qasyna kelıp Qūran oqydy. Soiylǧan mal terısınıŋ bır bölıgı moldaǧa, qalǧany basqaruşylarǧa bölıp berılıp, soiylǧan mal etı qazanǧa salyndy. Soiysqa arnalǧan maldy qamap qoiyp, asqa kelgenderdıŋ özı qalaǧanyn soidyrǧan jaittar da bolǧan» (A.S.Plotnikov).
AS BERUGE KELU SALTANATY.
As beruge ər ru baiyrǧy dəstürmen, iaǧni aqyny, jyrşysy, baluany, bäige aty, soiys malymen jəne sabasymen keledı. Şaqyrǧanda kelmei qalu, qatyspau sol ruǧa, taipaǧa, elge, eldıŋ bileuşısıne qarsylyq körsetu bolyp eseptelgen. Sauyn aitylyp, habar alǧan elder asqa saltanatpen keluge ülken mən berdı. As beruge baru jönı jəne oǧan baratyn toptyŋ qūramy asa yjdaǧattylyqpen ırıkteldı. As beruge baratyn toptyŋ sany ədette bırneşe jüzge deiın baratyn. As beruge baru jaiyn talqylap, top qūramyn belgıleu üşın küllı rudyŋ, aimaqtyŋ el basylary bas qosqan məjılıske şaqyrylatyn. As beruge keletın basqa rudyŋ adamdary özderınıŋ dəuletıne qarai, marqūmǧa jaqyndyǧyna, tıleulestıgıne qarai, ysqatqa, jerleuge şyǧarylǧan şyǧynnyŋ ornyn toltyru üşın ekı, üş, jetı ne onşaqty jylqy nemese tüie jetektep keledı. Būl «aza» dep ataldy.
Qaraly üidıŋ qasyna er-tūrmany kısı qyzyǧarlyqtai, üstıne qara şūǧa jabylǧan marqūmnyŋ asyl qazynasy retındegı eŋ süiıktı tūlparyn (tūl at) halyqtyŋ körıp tamaşalauy üşın qoiady. Būl ǧūryptyŋ maqsaty – halyqqa marqūmnyŋ közı tırısındegı mərtebesın əigıleu bolyp tabylady Asqa halyq kelgen bette qaraly üige kırıp, şyqqannan keiın, syrttaǧy bailauly tūrǧan tūl atty qoldarymen sipap, təu etedı.
Joqtau aitylyp, bata qaiyrylǧannan keiın «azasyna salǧanymyz», «azasyna qosqanymyz» dep, marqūmnyŋ üi-ışıne özderımen alyp kelgen tartu-taralǧysyn tabys etetın. Asqa qatysatyndar sändı kiınıp, erekşe saltanatpen baratyn. Mäselen, qarqaralylyq Ötebai sal osy asqa kiıp baruǧa arnaiy səukele tıktırgen. Iаǧni, Toqa Sapaqqyzynyŋ səukelesınen jəne Altai Aldajūmanqyzynyŋ səukelesınen de artyq bolsyn dep, tıkken ısmerge jüz jylqynyŋ qūnyn tölegen.
QONAQTARDY QARSY ALU.
Derekterge qaraǧanda keler qonaqtardy qozyköş jerden arnaiy sailanǧan jıgıtter «dünienıŋ tört tarabyna», iaǧni törtke bölınıp qarsy alǧan. Qonaqtardyŋ as beretın auylǧa bettegenın arnaiy jıgıtter aldyn-ala atpen şauyp kelıp as beru josynyn basqaruşyǧa habarlap otyrǧan. Qalyptasqan dəstür boiynşa, kelgen qonaqtardyŋ attarynyŋ tızgının bır-bırlep alyp, atynan qoltyǧynan demei tüsırıp, körısetın tərtıp bolǧan. Keluşıler aldymen qaraly tu tıgılgen üige kırıp köŋıl aityp, «bata jasarǧa» əkelgen dünie-mülık, saba-saba qymyzyn, aidap əkelgen malyn jeroşaqtyŋ maŋynda arnaiy tıgılgen üilerdıŋ janynda tūrǧan adamdarǧa tabystaidy. Qarsy aluǧa taǧaiyndalǧan jıgıtter keluşılerdı arnaiy bölıngen üilerıne bastap aparyp ornalastyrady.
As beru, ədette, janjalsyz ötpeidı. Sebebı, bıreu mert boluy mümkın, jaraqattanuy mümkın, bəige dauy nemese ekı baluan arasynda kelıspeuşılıkter tuyndap, olardy ajyratu qiynǧa soǧyp jatady. Osyndaida as berudı basqaryp, qadaǧalau üşın asa bedeldı bır adam taǧaiyndalady. Dau tua qalǧan jaǧdaida qadaǧalauşy aralasyp, ekı jaqty janjalǧa jıbermei kelısımge keltırıp otyrǧan.
ÖTKIZILU BARYSY.
Joǧaryda aitylǧandai, asty köbınese mal semırgen küz merzımınde beredı. Qūrbandyq retınde soiylǧan qoi etı tūtas jelınıp bolǧan soŋ ǧana tūldanǧan jylqy soiylady. Jylqyny bauyzdar aldynda ony jetektep üidı ainaldyryp şyǧady. As beruge jinalǧan halyq pen olarǧa taratylar qūrbandyq retınde esepsız köp mal soiylady. Jəne ərtürlı ūlttyq oiyndar, alaman bəige, jamby atu, saiys, aqyndar aitysy, t.b. ötkızıledı. As beru dəstürınıŋ josynynyŋ ejelden qalyptasqan özındık elementterı men ötkızılu tərtıbı jəne qaǧidalary (joqtau, qaraly tu tıgu, sep jiiu, tūl at) bar. Iаǧni būlar (aqsaqaldar keŋesı, sauyn aitu, oşaq qazu, mal soiar kün, asty basqaru, qonaq küter kün, tabaq tartu, asqa saltanatpen kelu, aza salu, ūlttyq oiyndar jəne t.b.) ejelden qalyptasqan jön-josyq boiynşa atqarylady. As berudıŋ aiaqtaluǧa jaqyndaǧandyǧyn tūl atty soiu, sep būzu, qaraly tudy jyǧu siiaqty ǧūryptyq şaralar körsetedı. As beru saltanaty bəigemen aşylyp, bəigemen jabylady. Iаǧni astyŋ alǧaşqy künı oşaq mailar bəigesı bastalsa, as berudıŋ soŋǧy künı alaman bəigenıŋ ötkızıluı astyŋ sən-saltanatty bölıgınıŋ aiaqtalǧandyǧyn bıldıredı. Alaman bəige oryndarynyŋ sany men jeŋımpazdaryna berıletın jüldelerdıŋ kölemı de öte qomaqty bolyp keledı. Bəigenıŋ jüldesı jeŋımpazdyŋ şyqqan ortasy – tūtas bır rudyŋ ortaq igılıgı sanalady.
As berudıŋ resmi jabyluy jariialanyp, kelgen qonaqtar tarai bastaidy, al sep būzu, qaraly tudy syndyru, tūl atty soiu ǧūryptaryn oryndau tek marqūmnyŋ tuǧan-tuys, rulastarynyŋ ǧana qūzyryndaǧy ıs bolyp tabylady. Joǧaryda aitylǧandai, ülken as ədette, üş künnen kem bolmaǧan, tıptı, tört-bes künge jalǧasty. Erterekte odan da ūzaq bolǧanǧa ūqsaidy. Astyŋ ötkızıletın uaqyty jaiynda İ.V.Anichkov: «ədette as 4 künge sozylyp: sərsenbı «oşaqqazar kün», beisenbı «mal soiatyn kün», jūma «tabaq tartar kün», al senbı, jeksenbıdegı türlı oiyn jarystar kezınde kiız üiler jyǧyla bastap, jeksenbıde tarqap, köşıp ketedı», – degen derek keltıredı. M.Şormanov: «Bırınşı künı oşaq qazyp, üiler tıgıledı, ekınşı künı mal soiylyp, et asylsa, üşınşı künı tabaq tartylyp, el arasyndaǧy dau-janjaldar qaralady, törtınşı künı oiyn-sauyq ötkızılıp, at şabady, asqa alystan kelgenderdıŋ köpşılıgı osy künı tarai bastaidy», – dep jazady.
Bes künge sozylǧan as tömendegıdei tərtıppen ötken: bırınşı künı – astyŋ səttı ötkızıluı üşın oşaq qazylyp jatqan kezde bır-ekı mal soiylyp, etı osy oşaqtarǧa asylady, ony «qūdaiy» dep ataidy. Ekınşı kün – jeroşaqty qazar kün jəne osyǧan bailanysty «oşaq mailar» at jarysy ötkızıledı. Üşınşı kün – baluan beldesulerı ötkızıledı. Törtınşı kün – jamby atu. Besınşı kün – atşabar kün. As berudıŋ jetı künge sozylatyny turaly da məlımetter bar: 1-kün – asqa kelgen qonaqtardy qarsy alu, üidı-üige ornalastyru. 2-künı sadaqpen jamby atu (kümıs jəne altyn aqşa) saiysy ötkızıledı. 3-künı 20-30 şaqyrym qaşyqtyqqa qūnan jarysy ötkızıledı. Oǧan 9 türlı bəige tıgıledı. Bırınşı bəigege – tüie, soŋǧy bəigege – taitūiaq berıledı. Osy künı qyz quu oiyny da ūiymdastyrylady. 4-künı saiys oiyny ötkızıledı. Sonymen qatar, osy künı baluandar küresı de ötkızıledı. 5-künı 50 şaqyrymǧa deiıngı qaşyqtyqqa dönen jarysy ötkızıledı. 6-künı erteŋgı bolatyn alaman bəige barysy anyqtalady. 7-künı – astyŋ eŋ maŋyzdy künı alaman bəige ötkızıledı. Bıraq asty ötkızude atalǧan şaralardyŋ uaqyttyq ötkızıluınıŋ rettık jüiesı ərkez saqtala bermegen. Mysaly, M.Şormanov asynyŋ alty künge sozylu sebebı as beruge Pavlodar men Aqmola uezderı arasyndaǧy jer dauyn şeşu üşın arnaiy şaqyrylǧan tötenşe sezdıŋ qosa ūiymdastyryluyna bailanysty boldy. Sypatai batyrdyŋ asy segız künge, Aqjoltai Aǧybai batyrdyŋ asy toǧyz künge sozylǧan. Bır jaǧynan, biler keŋesı as berudıŋ ön boiynda tolastamai jürıp, onda jesır dauy jer dauy şeşılıp jatsa, ekınşı jaǧynan, astyŋ sən-saltanatty oiyndarymen bırge aqyndar aitysy da ötkızılgen.
Aqjoltai Aǧybai batyrdyŋ asyna jiyrma myŋnan asa adam jinalǧan eken. Ūly jüz ben Orta jüz jəne Kışı jüzdıŋ igı jaqsylary jinalǧan osy ürdıste jüz tabaqşy qyzmet atqarǧan.
As berude ötkızıletın oiyndardyŋ barlyǧy köŋıl köteruge arnalmaǧan. Olardyŋ köŋıl köteru üşın emes, ǧūryptyq (ritualdyq) mındetı da aiyryqşa boldy.
Baluan küresı – kürespen ainalysatyn qara küş ielerınıŋ as-toilarda küresten saiysqa tüsuı, küş synasuy. Küres as berude mındettı türde ötkızıldı. Baluandar küres saiystaryna öz rularynyŋ atynan şyǧyp, ruynyŋ namysy üşın kürestı. Jeŋısterge jetıp, elınıŋ atyn şyǧarǧan baluandardyŋ esımı bükıl halyqqa tanymal bolyp, el qūrmetıne bölendı. «Küş – eldıkı, oljasy – köptıkı» degendei baluan jüldesı de rulastaryna ülestırılgen. Tüie tartu – as berude oryndalǧan erteden ornyqqan ǧūryptyq mənı bar josynnyŋ bırı. Būl josyn – «tailaq tartu», «jez būidaly ıngennıŋ biı», «tüie şeşu» degen siiaqty ataularmen de belgılı.
Əskeri-qoldanbaly oiyndar siiaqty as beru saltanatynyŋ baǧdarlamasyna mındettı türde engızıletın oiynnyŋ bırı – teŋge alu (kümıs alu). Būl oiyn öte köne əskeri-jaugerşılık zamannan bastau alady. Asqa kelgen ər topta «teŋge aluǧa» on segız, jiyrmanyŋ üstındegı erge taqymy berık, at qūlaǧynda oinaityn şabandoz jıgıtter qatysqan. Oiyn erejesı boiynşa, belgılengen araqaşyqtyqta üş-tört jerde şüberekke tüiılıp, kümıs nemese teŋge tastalynady. Şabandozdar kezek alyp tızbekke tūrady. Olar kelgen kezekterımen osy qaşyqtyqta ekpındep şauyp kele jatyp, şapqan atty toqtatpai jolyndaǧy tüiılgen şüberektı at üstınen eŋkeie otyryp aluy kerek. Keibır at qūlaǧynda oinaǧan şabandoz jıgıtter osy oiyn üstınde at üstınde türegep şabu, şauyp kele jatqan at üstınen sekırıp tüsıp qaita mınu, at bauyrynda oinau sekıldı şabandozdyq önerdıŋ neşe türın körsetıp, el rizaşylyǧyna bölenetın.
Asta belgılı jüie boiynşa ötetın oiyn türlerınen basqa taza köŋıl köteruge arnalǧan köŋıldı oiyndar da ötkızılıp tūrǧan. Solardyŋ bırı – tılmen teŋge alu. Abaidyŋ atasy Öskenbaidyŋ asynda ūiyǧan qatyq toly taiqazanǧa altyn teŋge tastalyp, tıstep alyp şyǧu bəsekesı ötkızılgen. Sondai-aq, qymyz toly şara ışınen teŋge alu oiyny da ūiymdastyryldy. Qyz quu oiyny astaǧy oiyn-sauyq tızımderınıŋ ışınde köp kezdese bermeidı. Astarda daŋqqa bölengen baluan, saiysker, mergen, şabandoz adamdar esımı el auzynda aŋyz bolyp küllı elge tarasa, qyz quuǧa qatysuşylar turaly məlımetter joqtyŋ qasy. Bəlkım, būl jaitty qyz quu oiynynyŋ funksionaldyq-semantikalyq mənınıŋ as berudıŋ ǧūryptyq keŋıstıgınıŋ semantikasyna səikessızdıgımen tüsındıruge de bolatyn şyǧar. Būl oiynnyŋ köbınese neke jəne basqa da otbasylyq nemese rulyq merekelerde ötkızıletındıgı sondyqtan bolsa kerek.
TŪL ATTY SOIý.
Tūldanǧan atty soiar aldynda aqtyq bailanǧan jügen salyp, er-tūrmanymen, əsem jabuymen səndep, syrmaq üstıne əkelıp ūstap tūrady. Osy kezde jesır qalǧan əiel attyŋ moinynan qūşaqtap tūryp, tūl atpen körısıp, joqtau aitady (qyzdary da qosylady). Basu aityp ajyratsa da, qimastyqpen attyŋ jalynan aiyrylmai küŋırene jyrlaidy. Keide ūzaq joqtau aityp jylaǧan əielderdı küşpen ajyratqanda, at jalynyŋ qyldaryn jūlyp ketkenderı de bolǧan eken. Atalmyş ǧūryp marqūmmen tūl at arqyly jesırdıŋ soŋǧy qoştasu sətın beineleidı. Marqūmnyŋ atyn tūldau jəne ony jyldyǧynda soiu siiaqty ǧūryptar əlı künge deiın saqtalyp otyr.
Qaraly tudy syndyru – qaraly kün osymen aiaqtaldy degen ūǧymdy bıldıredı. Köne zaman adamdarynyŋ qabırlerınen syndyrylǧan būiymdardyŋ şyǧuyn ǧalymdar baiyrǧy adamdardyŋ animizmdık tüsınıgımen, zattardyŋ «jany» bolady degen senımımen bailanystyrady. Iаǧni ertede menşıktı zattaryn ədeiı syndyrǧanda, «ölgen adamnyŋ «janymen» bırge ölıkter elıne jetetın zattardyŋ «janyn» da azat etuge kömektesemız» degen senım boldy. Būl dəstür tırıler men ölılerdıŋ arasyndaǧy bailanystyŋ tüpkılıktı aiaqtalǧanyn bıldıredı. Mümkındıgınşe būl ıstı jesırdıŋ əmeŋgerıne tapsyrǧan. Būl salt «būdan bylai jesırge əmeŋgerı ielık etedı, ölgen küieuınıŋ ornyn sol basady» degen ūǧymdy bıldıredı. Demek, qaraly tudy kım körıngenge syndyrta bermegen.
TABAQ TARTU.
Tabaq tartuǧa ədette yŋǧaily kiıngen, jön-josyqty bıletın sypaiy jas jıgıtter sailanǧan. Tərtıp boiynşa tabaq jasauǧa tabaqqa üidegı qonaqtardyŋ dərejesıne sai müşelerdıŋ salynyp tartyluyn basqaratyn jasy ülkendeu adamdar taǧaiyndalǧan. Ülkenge, asa qūrmettılerıne jambas, jılık tartylyp, ekı-üş adamǧa bır tabaqtan ainalǧan. Joǧaryda aitylǧandai, bırneşe jüz üi tıgılgen auyldyŋ qaşyqtyǧy keide 0,5-1,5 şaqyrymǧa deiın sozylǧan. As üiler ədette qonaq üilerden alystau jerge tıgıledı. Qonaq üilerdıŋ esıkterıne bır-bır jıgıtten qoiylyp, üige syrttan adam kırgızbei, ışten şyǧarmai, qonaqtardyŋ jaily otyruyn qamtamasyz etıp, üidegı adam sany qanşa, neşe tabaq kerektıgın baqylap, basqaruşy adamǧa məlımdep otyrady. Tabaqtardyŋ kırıs-şyǧysy eseptelıp otyrady.
Oşaq pen üiler arasy əjeptəuır jer bolǧandyqtan, tabaqty atpen jürıp tartty. Tabaqşylar asqa taza, yqşam kiınıp, atyn kümıs er-tūrmanymen sailap şyǧady. Tabaq taratuǧa bır kısı basşy bolady, onyŋ kömekşısın aidauşy dep ataidy, ol tabaqtyŋ aldyn-ala belgılengen baǧyt boiynşa tartyluyn qadaǧalap otyrady.«As beru ər halyqta bar: sart as berse palau, noǧai as berse türlı taǧam, qazaq as berse et pen qymyz, qosymşa erekşelıgı at şaptyru» (Q.Halid).
Talai myŋ qonaqty kütıp alyp, abyroimen şyǧaryp saludyŋ qamyndaǧy eldıŋ qyzmetın Mūhtar Əuezov: «Tabaq tartuǧa öŋşeŋ jorǧa attardy sailapty. Barlyq at kümıs er-toqymmen erttelgen. Kütuşı jıgıtter bastaryna tegıs jıbek oramal bailapty. As oşaǧymen ekı arada būlar qos tabaqtan alyp, qatar yzǧytyp jönelgende, ölke boiy jainap ketkendei boldy», – dep astyŋ etnografiialyq poşymyn dəl surettedı. Osy asa jauapty qyzmettı mınsız atqaru üşın tabaq tartuşy jıgıtter aldyn ala arnaiy daiyndyqtan ötetın. Ol üşın tabaq alyp qaşu nemese müşe alyp qaşu oiyndary ötkızılgen. Şauyp kele jatqan attyŋ üstınde qolyna tabaq toly et köterıp, ony tökpei-şaşpai aparatyn jerıne dūrystap jetkızudı jetık meŋgergender ǧana tabaq tartuǧa taŋdalyp alyndy. Aqjoltai Aǧybai batyrdyŋ asyna jiyrma myŋnan asa adam jinalǧan eken. Ūly jüz ben Orta jüz jəne Kışı jüzdıŋ igı jaqsylary jinalǧan osy ürdıste jüz tabaqşy qyzmet atqarǧan. Qonaqqa qoǧamdaǧy əleumettık mərtebesıne sai, özıne tiıstı jılık müşesın tartpau nemese şatastyryp, auystyryp jıberu ūiat sanalǧan jəne adamdy qorlaudyŋ belgısı bolyp tabylady. Mūndai jaŋylys qonaqtardyŋ ökpe-renışınıŋ tuuyna əkelıp soǧatyn. Sonymen bırge, asqa qanşa halyq kelse de, olardyŋ eşqaisysy as barysynda tamaqtyŋ tapşylyǧyn sezbeuı tiıs. Būl dəstürlı ortada būljymas qaǧida bolyp ornyqqan.
As tərtıbı boiynşa asqa tıgılgen ər üidıŋ «iesı» bolady, solar qonaq kütuşı bolyp sanalyp, qonaq kütuge qajettı azyq-tülıkpen qamtamasyz etudı öz moinyna alady. Astyŋ alǧaşqy künı osy üi ielerı jan-jaqtan kelıp jatqan qonaqtardy as basqaruşynyŋ būiryǧy boiynşa öz üilerınde qarsy alady. Ədette, asqa sauyn aituǧa nemese asqa daiyndyqqa arnalyp ötkızılgen alqaly jiyn şeşımı arqyly ər auyl, ər üi özderı qarsy aluǧa tiıstı qonaqtardyŋ kım ekenın, qaidan keletının, t.b. jai-japsarlaryn aldyn-ala bılıp otyrady. Soǧan arnap syi-syiapat daiyndaidy. Kelgen adamdar sany jiyrma-jiyrma bestei bolsa, olardy bır üige tüsıredı. Qoǧamdaǧy alatyn ornyna qarai taŋdauly üilerge jaiǧastyrylady. Ər üide bır-bırden kütuşı, saba-saba qymyz bolady. Daiaşylar qūzyryna tek qana as tartyp, tabaq tartyp, qymyz-şai qūiu ǧana emes, öz auylynyŋ (üiınıŋ) sən-saltanatyn öleŋ-jyrmen əspettep körsetu qyzmetı de kıredı. Asqa keluşılerdıŋ bas-aiaǧy jinalyp bolǧan soŋ, tabaq tartu bastalady. Ər üidıŋ ülken-kışılıgıne qarai on-on bes tabaqqa deiın tartylady. Elge belgılı, erekşe qadır tūtatyn adamdar aldyna jeke tabaq tartylyp, qalǧan 3-4 adamǧa bır tabaqtan tartylady. Asqa eşkı, siyr soiylmaidy.
Tabaq jasaudyŋ da özındık mənı bar. Kımge arnalǧan tabaq ekenın tabaq jasauşy aldyn-ala bılıp otyrady. Dəstür boiynşa maldyŋ on ekı jılıgı jəne basqa müşelerı adamnyŋ qoǧamdaǧy orny men jolyna laiyqtalyp tartylmasa, töreler, bekter men biler dereu narazylyǧyn bıldıretın bolǧan. Dəstür boiynşa marqūmnyŋ artynda qalǧan jesırınıŋ əmeŋgerı qaraly tudy syndyryp, özınıŋ ədet-ǧūrypqa sai mərtebelık jaǧdaiyn bekıtkende, tūl attyŋ etı tek qana asty ötkızuge erekşe eŋbegı sıŋgen el ardaqtylaryna ǧana taratylǧan. Osy arqyly qazaq qoǧamynyŋ əleumettık qatynastar jüiesınıŋ ırgelı prinsipterı men normalarynyŋ ömırşeŋdıgı dərıptelgen.
AS BERUDIŊ AIаQTALUY.
As berudıŋ basy men soŋy səttı boluy üşın molda as ötetın jerde dūǧa oqidy. Orta eseppen 3-5 künge jalǧasqan astyŋ soŋǧy künı köpşılık alaman bəigenıŋ attary kömbege kelgenşe baluandar küresın tamaşalaidy. Alaman bəigenıŋ ötuımen sən-saltanat baǧdarlamasy aiaqtalyp, astyŋ resmi jabyluy jariialanyp, kelgen qonaqtar tarai bastaidy. Astyŋ aiaqtaluy kezınde qaraly tu syndyrylyp, tūl at soiylyp, tek marqūmnyŋ tuǧan-tuys, rulastarynyŋ qatysuymen sep būzylady. As tarqarda köpşılık atynan elge syily, qadırmendı aqsaqal qonaqasyǧa bata beredı. Qanjyǧaly Şauypkel batyr (HIH ǧ. 80 j.j. Qostanai, Özenkölde) asynyŋ tarqauynda berılgen batanyŋ bır ülgısı halyq auzynda saqtalǧan.
Dūǧa qabyl, tılegımız dūrys bolsyn,
Baq qarap, dəulet bıtıp, yrys qonsyn.
Məiıtke haq taǧalam rahym qylyp,
Qabırı jaryq bolyp, nūrǧa tolsyn.
Allanyŋ rahmatynyŋ molyn bersın,
Susynǧa hauyz kəusar kölın bersın.
Dūǧasy köpşılıktıŋ qabyl bolyp,
Ūjmaqtan məŋgı-baqi oryn bersın.
Asqa jūmsalǧan şyǧyn jəne berıletın jülde. Asqa öte mol qarjy, köp mal jūmsalǧan. As beru barysynda oinalatyn oiyn jeŋımpazdaryna qomaqty bəige berılgen.
1803 jyly berılgen Syrym Datūlynyŋ asynda 2 500 qoi, 200 jylqy soiylyp taratylǧan, 1 000 saba qymyz bolyp, 5 000 şelek qymyz ışılgen. Şai, qant pen toǧyz narǧa toqaş artyp, şektı Kötıbar batyrdyŋ özı kelgen.
Şömekei ruynda ötkızılgen Kərıbai asy turaly İ.V.Anichkov asqa 200 qoi, 40 jylqy soiylyp, 200 pūt kürış daiarlanǧandyǧyn, saba-saba qymyzdyŋ köptıgı sol – ər üige bır-bır sabadan qoiǧanda, onyŋ sany 200-den artatyndyǧyn aitqan.
1860 jyly «Erden kölınde» Erden Sandybaiūlyna as berılgende 500 üi tıgılıp, 160 jylqy, 200 qoi soiylǧan. At bəigesı 100 jylqy bolǧan. Erden baiǧa osyndai dərejede üş ret as berıldı. Üş asta barlyǧy 1860 jylqy, 600 qoi, 1000 saba qymyzy şyǧyndalǧan.
1860 jyly Qaraköl degen jerde ötken Jappas Qūlambaevtyŋ əkesıne bergen asy turaly jazǧan V.Plotnikovtyŋ esepteuınşe, 600 pūtqa deiın et (bır adamǧa şaqqanda 5 funt); 50 pūtqa deiın Sorochin jarmasy; 150 sabaǧa deiın qymyz (ər sabada ortaşa eseppen 10 şelek qymyz dep sanaǧanda 1500 şelektı qūraidy); 25 funtqa deiın şai, 8 pūt qant jūmsalǧan. Osyǧan qosymşa osy asqa körşı jappas auyldarynan şaqyrylǧan, şamamen 400 adamnan tūratyn qyzmetşılerge soiylǧan jəne berılgen mal sany 20 qoi men 8 jylqyny qūrap, 8 pūt Sorochin jarmasy, 2 pūt qant jəne 4 funt şai jūmsalǧan.
Saǧynai asyna 500 aq üi tıgılıp, oǧan 500 būqar kılemı ılıngen, 5 tonna şai əkelıngen, jaŋa ydys-aiaqtar Taşkent pen Qazan qalalarynan alynǧan. 10 myŋ körpe-jastyq töselıp, qonaqtardy syilauǧa 500 būqar şapany kelgen. Sıbırden 500 aŋ terısı alynǧan. 20 myŋ qoi, 1 000 jylqy soiylǧan. 500 jıgıt atpen tabaq tartyp, 300 qyz qonaqtarǧa dastarqan jaiyp, qyzmet etken. Bəigege 500 tūlpar qatysqan. Aqannyŋ əigılı Qūlagerı osy asta mert boldy.
Mūsa Şormanovtyŋ asynda 200 jylqy, 300 qoi soiylyp, 20 myŋ şelek qymyz ışılıp, jinalǧandardyŋ basym köpşılıgıne şai, bauyrsaq, toqaş, örık-meiız taratylǧan. Qūrmettı qonaqtar üşın palau daiyndalǧan. «...Ərine mūnyŋ barlyǧy tek marqūmnyŋ balalarynan şyqqan şyǧyn emes. Köp kömektı bai qazaqtar körsettı», – dep jazdy D.Putinsev asta-tök molşylyqqa taŋyrqap.
Saǧynai asyna 500 aq üi tıgılıp, oǧan 500 būqar kılemı ılıngen, 5 tonna şai əkelıngen, jaŋa ydys-aiaqtar Taşkent pen Qazan qalalarynan alynǧan. 10 myŋ körpe-jastyq töselıp, qonaqtardy syilauǧa 500 būqar şapany kelgen. Sıbırden 500 aŋ terısı alynǧan. 20 myŋ qoi, 1 000 jylqy soiylǧan. 500 jıgıt atpen tabaq tartyp, 300 qyz qonaqtarǧa dastarqan jaiyp, qyzmet etken. Bəigege 500 tūlpar qatysqan. Aqannyŋ əigılı Qūlagerı osy asta mert boldy.
Moŋǧoliianyŋ Baian-Ölgii aimaǧynda Ūltaraq bai qaitys bolǧannan keiin üşinşi jyly as berılgen. Būl as 1909 jyly küzde Baian-Ölgii aimaǧynyŋ Daiyn ölkesınıŋ Jalaŋaş, Tastybūlaq jerinde atqaryldy. Asqa 2 000 jylqyny aidap kelıp, şalmaǧa ılıkken 40 jylqyny soiǧan. Onyŋ ışınde nebır jorǧa, jüirıkterı de bolǧan. Ülkender «būlai ıstemeŋder, taŋdap soiyŋdar», degenge «özıne būiyrmaǧanda kımge būiyrady» dep, Dütbai zəŋgı bastaǧan ūldary könbei qoiǧan. Altai, Qobda beti Şüi qazaǧyna (Qosaǧaş), iaki 9 taŋbaly naiman, 12 abaq-kereige tügel sauyn aitylǧan, üi tıgıp, ru-ruymen tüsırgen. Asqa dep künine qyryq jylqy, qosymşa qisapsyz qoi soiylǧan. Bir aptaǧa jalǧasqan asta 500 at bəigege şauyp birinşi kelgen atqa 9 jamby tikken, eŋ soŋǧy kelgen atqa dəstürli «kök būqa» nemese «kök ögiz» syiyna da 9 taiynşa berılgen. Moiynbaiūly Burylbaidyŋ
(1928 j.) asyna 200 kiiz üi tigilip, 8 jeroşaqqa taiqazan asylǧan. 10 künge sozylǧan asqa 200 qoi, 80 jylqy soiylyp, 300 bie bailanǧan.
M.Levanevskii öz jazbalarynda ötken ǧasyrdyŋ ortasynda Yrǧyz boiynda ötken Jüsıp Jolaev degen kısınıŋ asynda jüz şaqyrymǧa şabylǧan at bəigesınde 9 jülde belgılenıp, bırınşı attyŋ bəigesıne – 500 qoi, 100 tüie, 40 jylqy, 90 qūndyz jəne bır jetım qyz (küŋ) berılgendıgın keltıredı. İ.Anichkov pen Y.Altynsarin de HIH ǧasyrdyŋ 70-jyldary ozyp kelgen at bəigesıne mal men t.b. būiymdarǧa qosa, jetım qyz berıletındıgın de aityp ötedı. I.Jansügırov osy ürdıstıŋ köl-kösır darqan obrazyn bylaişa surettedı:
Osyndai bolyp jatty ūly jiyn,
Jiynnyŋ myŋnan bırın aitu qiyn.
Etı tau, qymyzy köl deuge bolar,
Aitqanda tartyŋqyrap astyŋ syiyn.
Joǧaryda aitylǧandai, as beru dəulettı adamdardyŋ, ūiymşyl eldıŋ ǧana qolynan kelgen. Abylai hannyŋ asy, Qūnanbaidyŋ əkesı Öskenbaidyŋ asy, Qanjyǧaly Şauypkel batyrdyŋ asy, Kerei Saǧynaidyŋ asy, Dulat Sypatai batyrdyŋ asy bükıl elge məlım bolyp, aŋyzǧa ainalǧan toi boldy. Degenmen, as beru köpşılıkpen bırge atqarylar şara bolǧandyqtan, tek bır əuletke nemese bır ruǧa ǧana salmaq tüsırılmegen. Şaqyrylǧandar da aruaqqa dep soiys maldaryn jəne qymyz toly sabalaryn özderımen bırge ala kelgen. Sonymen as beru ürdısı el bırlıgınıŋ nyǧaiuynda aiyryqşa röl atqarǧan instituttardyŋ bırı boldy.
As beru saltynyŋ ǧūryptyq jäne äleumettık-saiasi funksiiasy. Osy mäselenı teoriialyq jelıspen dendep zerttegen Nūrsan Älımbaidyŋ qisyndy pıkırınşe, as beru, bırınşıden, qazaq sosiumynyŋ ejelden qalyptasqan ırgelı normalary men prinsipterın «montajdau» täsılımen äspetteudıŋ eŋ körnekı ärı tiımdı joly boldy. Ekınşıden, as beru barysynda qazaq sosiumynda qordalanǧan mäseleler ünemı özınıŋ tiımdı şeşımderın tauyp otyrǧandyqtan, osynau ūly saltty etnostyŋ özındık ūiymdasu, häm özın-özı basqaru instituty retınde baǧamdaǧan jön. Iаǧni köşpelı ortadaǧy əleumettık qatynastardy ūiymdastyru men retteudıŋ asa körnekı təsılderınıŋ bırı boldy deuge bolady.
Dosymbek QATRAN, Erjan SMAǦŪLOV, «Qazaq ädebietı».
