Memleketımız örkeniet köşıne bet būrǧan tūsta özımızdı özgelerge tanystyrudyŋ basty aiqyndauyşy – eldı meken, jer-su ataulary, al töl tarihymyzdyŋ tereŋnen bastau alatyn salasynyŋ bırı – jer-su, eldı meken ataularyn zertteitın onomastika salasy. Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalasyn basşylyqqa ala otyryp, 2017 jyly oblysymyzda keŋestık kezeŋnen qalǧan bırqatar ataulardy ūlt müddesıne sai özgerttık, söitıp, Aq Jaiyqtyŋ onomastikalyq ajaryn aişyqtaudamyz. Öitkenı tarihi ataulardy qalpyna keltıru – egemendık alǧan elımızdıŋ ūlttyq ideologiiasynyŋ qalyptasuynyŋ negızı.
Mūnyŋ aiǧaǧy oblystyq onomastikalyq komissiianyŋ ūiǧarymymen ötken jyly oblys boiynşa 127 köşenıŋ jaŋa kelbetke ie boluy. Sonyŋ ışınde būrynǧy ideologiialyq tūrǧydan eskırgen 57 köşenıŋ Lenin, Mirnyi, Oktiabrskaia, Komsomolskaia, Bolnichnaia, t.b. ataularyn iemdengen köşeler öŋırdıŋ onomastikalyq kelbetın būzyp tūrsa, bügıngı taŋda būl köşe ataulary elımızdıŋ tarihyn qalyptastyruǧa at salysqan tarihi tūlǧalardyŋ esımderımen almastyryldy. Öitkenı köşeler men jer-su ataulary – täuelsız memleketımızdıŋ bır belgısı, ūlttyq nyşany, iaǧni tarihymyzdyŋ bır bölşegı boluǧa tiıs. Mysaly, Astana, Atameken, Mäŋgılık el, Täuelsızdık, Dostyq jäne t.b.
Jerdıŋ aty – būl bolaşaq ūrpaq üşın asa qajet qūndylyq. Sondyqtan onomastikalyq ataular – bızdıŋ ruhani bailyǧymyz, etnikalyq mädenietımız, salt-dästürımızdıŋ bır bölşegı, olar qoǧammen bırge jasasatyn eskertkış, ǧasyrdyŋ bızge tartu etken syiy.
Jalpy oblysymyzdaǧy ūlttyq onomastikalyq saiasatty nyq ornyqtyru baǧytyndaǧy jūmys özınıŋ jüielılıgımen erekşelenedı. Byltyrǧy jyly Batys Qazaqstan oblysy boiynşa bırtalai auyl-aimaqtarǧa egemendıgımızge sai ataular berılıp, keibır maǧynasy joiylǧan geografiialyq obektıler men köşelerdıŋ, bılım ordalarynyŋ ataulary täuelsızdık talabyna sai özgertıldı.
«Qazaqstan Respublikasynyŋ äkımşılık-aumaqtyq qūrylysy turaly» Zaŋynda atqaruşy jäne ökılettık bilıktıŋ tömennen joǧaryǧa deiıngı mındetterı aiqyn körsetılgen. Alaida qai deŋgeige bolmasyn bilık öz ökılettıgın sol atauy özgertıluge tiıstı jerlerdegı halyqtyŋ pıkırımen sanasyp qana jüzege asyrady delıngen, iaǧni osy şaralardyŋ bastauynda halyq tūr degen söz. Osy maqsatta Aqjaiyq, Zelenov, Kaztalov, Şyŋǧyrlau audandarynyŋ barlyq auyldyq okrugterınde jergılıktı tūrǧyndardyŋ jinalystary ötkızılıp, jergılıktı halyq öz ūsynystaryn ortaǧa saldy. Baiyrǧy jergılıktı ūlt ökılderınen tūratyn audandarda eldı meken, jer-su qala berdı köşe ataularyn özgertu mäselesı tübegeilı retteldı jäne olardyŋ şeşıluıne eş kedergı bolǧan da emes, öitkenı onomastika mäselesı – qoǧamnyŋ tolǧaqty mäselelerınıŋ bırı.
Osy oraida, 2017 jyly oblysymyzdyŋ Şyŋǧyrlau audanyndaǧy Belogor auylyna – Aqtau, Poltavaǧa – Ardaq, Lubenge – Aqşat siiaqty tarihi ataularynyŋ qaitarylǧandyǧyn auyz toltyryp aituǧa bolady.
Sondai-aq ūlttyq deŋgeide tanylǧan, mädeniet jäne öner salasyna airyqşa eŋbek sıŋırgen tūlǧalarymyzdy ūlyqtau maqsatynda oblystyq mädeniet jäne öner ortalyǧyna Qadyr Myrza Älidıŋ, oblystyq qazaq drama teatryna Hadişa Bökeevanyŋ, Syrym audandyq ortalyqtandyrylǧan kıtaphana jüiesıne Mūqades Eslamǧaliūlynyŋ, Oral qalasynyŋ №30 jalpy orta bılım beretın mektebıne Hiuaz Dospanovanyŋ, Jänıbek audanyndaǧy Jänıbek kolledjıne M.Yqsanovtyŋ esımderı berıldı.
Onomastikanyŋ auqymdy salasy – körnekı aqparat mäselesı. Körnekı aqparattyŋ maŋyzdylyǧy sonda qazır jarnama – bügıngı ömırımızdegı basty tabys közı. Kez kelgen käsıpker özınıŋ şyǧarǧan önımın jarnamalap, nasihattamai, ony tolyqqandy ötkıze almaidy. Sondyqtan ūlttyq bolmysqa jat, bızdıŋ ūlttyq kelbetımızge kelıŋkıremeitın dünielerden arylu maqsatynda basqarmanyŋ ūiymdastyruymen «Jarnama – jaŋalyqtyŋ jarşysy» atty jarnama agenttıkterı arasynda baiqau ötkızıldı. Baiqaudyŋ maqsaty memlekettık tılde jarnama jasaityn agenttıkterge qoldau körsetu. Osylaişa, memlekettık tıldı jarnama tılın qalyptastyruşy qūralǧa ainaldyrmaqpyz.
Jarnama, körnekı aqparat mäselesın retteudı bız būqaralyq aqparat qūraldary ökılderın jäne tıl mäselesıne beijai qaramaityn qoǧamdyq bırlestıkterdı tarta otyryp, retteudı jolǧa qoidyq. Mysaly, biylǧy jyldyŋ özınde jergılıktı telearnalardyŋ jurnalisterı jäne oblystyq basylymdardyŋ tılşılerı, sondai-aq «Jaŋa tolqyn», «Euraziia», «Qazaq tılı» qoǧamdyq bırlestıkterı ökılderınıŋ qatysuymen jyl boiy dästürlı türde körnekı aqparat mätınderıne baqylau reidterın jürgızıp, reidter nätijesı oblystyq telearnadan berıletın «Arnaiy reportaj», «Märtebelı tıl», «Tıl – ūlt ainasy» atty telehabarlar arqyly halyqqa ūsynylyp otyrady.
Onomastika mäselesı – el täuelsızdıgınıŋ ruhani közı, el eŋsesın köteretın saiasi mänı bar mäsele. Osyǧan orai älem moiyndaǧan myna bır qaǧidany ūstanuymyz qajet, ol täuelsız eldıŋ täuelsız tılı boluy tiıs degen qaǧida.Bızdıŋ maqsatymyz – täuelsız memleketımızdıŋ sipatyn bıldıretın, ūlttyq tarihymyzdy aişyqtaityn ataular arqyly ūlttyq onomastikalyq keŋıstıktı qalyptastyru.Sondyqtan Aqjaiyq öŋırınıŋ onomastikalyq ataularyn ūlttyq müddege säikestendıru maqsatyndaǧy jüielı jūmystar odan ärı jalǧasatyn bolady. Ūlttyq onomastikany nyq ornyqtyru üşın öz ölkemızdıŋ ajaryn aişyqtandyra tüsu – bızdıŋ aldymyzda tūrǧan basty mındet.
Özderıŋızge belgılı, biyl Elbasy Qazaqstan halqyna arnaǧan dästürlı Joldauynda qazaq tılı salasynyŋ aldynda tūrǧan kelelı mındetterge de toqtalyp öttı. Atap aitqanda, qazaq tılın latyn älıpbiıne köşıru, orys mektepterıne arnalǧan qazaq tılı ädıstemesın daiarlau, terminderdı bırızdendıru jäne t.b. mäseleler aityldy.
Elbasynyŋ adami kapitaldy damytu jönındegı mäselesıne qatysty sala mamany retınde, menıŋ oiymşa, bızge jükteletın negızgı mındetterdıŋ bırı – bäsekege qabılettı, üş tıldı erkın meŋgergen buyndy tärbieleu. Jas buynǧa memlekettık tıldı, orys jäne tehnologiia tılı – aǧylşyn tılın erkın meŋgertu, orystıldı mektepterdegı qazaq tılın oqytudyŋ sapasyn arttyru, oqytu jüiesın jetıldıruge tiıspız.
Kelesı mındet – terminologiialyq qordy retteu, bügıngı künnıŋ sūranysyna jauap bere almaityn terminderdı jüieleu, sapasyz, jönsız talapqa sai kelmeitın audarmalardan tılımızdı tazartyp, termindık jüienı bırızdendıru, söitıp, qazaq tılın halyqaralyq deŋgeige köteru. Atalǧan mäseleler bızdıŋ töl älıpbiımızdı latyn qarpıne köşıru arqyly bır arnaǧa tüserı sözsız. Qazaq jazuyn latyn qarpıne köşırsek, älemdık qauymdastyqqa enıp, halyqaralyq standarttyŋ talabyna jauap bere alatyn bolamyz.
Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty tūjyrymdamalyq maqalasynda körsetılgendei ūlt sanasyn jaŋǧyrtyp, töl mädenietımızge, ūlt qūndylyqtaryna betbūrys jasau – bügıngı künnıŋ basty talaby. Būl oraida basty nazar audaratyn mäsele – nysandarǧa, köşelerge, eldı mekenderge atau berude memleketke, ūltqa eŋbegı sıŋgen tūlǧalarǧa ǧana basymdyq berıp, olardyŋ esımderın ūlt jadynda jaŋǧyrtu. Bızdıŋ maqsatymyz – ataulardy özgertu emes, tarihi sanany jaŋǧyrtu Mäŋgılık El bolatyn bolsaq, bız äuelı özımızdıŋ tarihymyzdy qaitaryp, qalpyna keltıruımız kerek. Mäŋgılık Eldı qalyptastyru üşın jer-su, eldı mekenderge özınıŋ dästürlı tarihi ataularyn qaitarǧanymyz jön.
Sondyqtan Batys Qazaqstan oblysy aumaǧyndaǧy män-maǧynasy joiylǧan ataularǧa baiyrǧy tarihi ataularyn qaitaryp, ata-babamyzdyŋ jürıp ötken jolynan habar beretın ataulardyŋ jahandanu ürdısıne jūtylyp ketpeuı maqsatynda jüielı jūmystardy jalǧastyryp, köşelerge, eldı mekenderge, fizikalyq-geografiialyq obektılerge atau berude köpşılıktıŋ pıkırın eskere otyryp, qoiylatyn ataulardyŋ tiıstı kriteriilerge säikes keluın qadaǧalau baǧytyndaǧy ırgelı ısterdı jüzege asyrudy maqsat etıp otyrmyz.
Tarih täjıribesı zerdelegen jäne ölke tarihyn zertteuşılerdıŋ süzgısınen ötken ataular bolmasa, kısı esımın beruge ülken jauapkerşılıkpen qaraǧanymyz abzal. Endeşe, täjıribelı maman retınde onomastika mäselesıne, onyŋ ışınde atau beru mäselesıne ūlt müddesı tūrǧysynan qaraiyq degım keledı. Söz soŋynda Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ qoldauymen onomastikalyq ataulardy retke keltıru jäne tarihi ataulardy jaŋǧyrtu baǧytyndaǧy jüielı jūmystar aldaǧy uaqytta da öz jalǧasyn tauyp, oblysymyzdyŋ onomastikalyq kartasyn bügıngıden de ajarlandyrmaqpyz. Sonda ǧana Joldau jüktegen mındetterdı jüzege asyruǧa öz ülesımızdı qosarymyz anyq.
Latyn älıpbiıne köşu – ömırdıŋ qajettılıgı jäne älemdık bäsekege qabılettılık, iaǧni aqparat jäne telekommunikasiia salalaryndaǧy ozyq tehnologiialarǧa qol jetkızu, sondai-aq ūltymyzdyŋ tarihyna jaŋa betbūrys jasau. Sondyqtan latyn älıpbiıne köşudıŋ kestesın jasaqtap atqarylatyn maŋyzdy şaralardy kezeŋ-kezeŋımen jüzege asyru sala mamandaryna ülken mındetter jükteidı. Üstımızdegı jyldyŋ 23 aqpan künı Batys Qazaqstan oblystyq tılderdı damytu basqarmasy halyqaralyq «Men qazaqpyn» mega jobasy men «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda «Latyn qarpıne köşu – ruhani jaŋǧyru bastauy» atty oblystyq jastar aksiiasyn ötkızdı. Aksiianyŋ maqsaty Elbasy özgerıster engızgen älıpbidıŋ jaŋa nūsqasyn, iaǧni qazırgı qoǧamda keŋınen talqylanyp otyrǧan atalmyş älıpbige qatysty mäseledegı özektı taqyryptardy talqylap, mänın aşu, latyn qarpıne jüielı türde köşırudıŋ maŋyzdylyǧyn nasihattau bolatyn.
Oiymdy qorytyndylai kele, Joldauda atap körsetılgen bırtūtas ūlt bolyp qalyptasu bızdıŋ öz qolymyzda ekendıgın jetkızgım keledı. Özınıŋ töl tarihyna bet būrǧan jäne ūlttyq qūndylyqtardy boiyna quat etken jastardy tärbielep, olardyŋ bırneşe tıldı qatar meŋgeruıne mümkındık tuǧyzyp, tarihi örleuge jol aşuǧa tiıspız. Sonda ǧana, belsendı azamattyq ūstanym men qazaqstandyq patriotizm bızdı törtınşı önerkäsıptık revoliusiia älemıne jeteleitınındıgı sözsız.
Gülnar ÄLJANOVA, Batys Qazaqstan oblystyq tılderdı damytu basqarmasynyŋ bölım basşysy
anatili.kazgazeta.kz
