HADİSTERDIŊ SANDAI KÖPTIGI
Ahmed Ämin hadis oilap şyǧaruşylardyŋ kestesın aqyldyşa bylai aiqyndaidy: “Qyzyqtysy, eger hadisterdı anyqtauşy retınde qolǧa alatyn bolsaq, piramida pışındes ekendıgını köremız. Piramidanyŋ töbesın paiǧambarymyzdyŋ däuırı dep eseptesek, tömenge tüsken saiyn(paiǧambarymyzdyŋ däuırınen alystaǧan saiyn) piramidanyŋ eŋı keŋeiude. Piramidanyŋ ırgetasyna jetkenımızde paiǧambarymyzdyŋ däuırınen qanşalyqty keŋeiıp ketkenın köremız. Negızınde qisyndysy kerısı boluy kerek edı. Sebebı paiǧambarymyzben ömır keşken adamdar hadisterdı (paiǧambardyŋ söilegen sözderın) eŋ köp bıletın adamdar edı. Sonsoŋ olardyŋ būl dünieden qoştasulary menen hadisterdı bıletınderdıŋ sany azaiyp solaişa joǧarydaǧy piramida terısınen qalyptasuy qajet edı. Alaida Omaiia däuırındegı hadister, İslamnyŋ alǧaşqy däuırındegı hadisterden anaǧūrlym köp ekendıgını bılemız.” (Ahmed Ämin Duha ul-İslam) Keibır hadis ǧūlamalarynyŋ baiandaulary boiynşa 2 million hadis bar. Eŋ senımdı retınde qabyldanatyn Buhari kıtabyndaǧy hadisterdı 600 myŋ hadis arasynan taŋdalǧanyny ,al Muslim kıtabyndaǧy bolsa 300 myŋ hadis arasynan taŋdalyp alynǧany bıldırıledı. Abu Daudtyŋ Sunanyndaǧy hadister 500 myŋ hadisten, mazhap qūruşysy Malik Muattasyn 100 myŋ hadisten, İbn Hanbal bolsa Musnadyn 750 myŋ hadisten taŋdap alǧany aitylady. Muhammed paiǧambarlyǧyn şamamen 23 jyl atqarǧanyn oilasaq: 23×365=8395 kün paiǧambarlyq mındetın atqarǧan jäne şamamen 2 million hadistı Muhammed paiǧambarlyǧyn atqarǧan 23 jyldyŋ är künıne 200 den astam hadis aitqan bolady. Eksperiment retınde bır adamǧa bır jyl būryn eŋ köp bırge uaqyt ötkızgen adamynyŋ; äkesınıŋ, balasynyŋ, erınıŋ, zaiybynyŋ, dosynyŋ iaki joldasynyŋ hadisterın (sözderın) jäne jasaǧan ıs-äreketterın jazuyn sūrasaq,sosyn aradan bır jyl ötse de jazylǧan hadistıŋ(sözdıŋ) sanyn körgenımızde, paiǧambarymyzdyŋ qaitys boluynan ekı jüz jyldan keiın bastalǧan, künı basyna ekı jüz riuaiat jasalǧan sözderdıŋ jalpy sanynan da būlardyŋ ışınde jalǧan qospalardyŋ qanşalyqty köp ekendıgın tüsınuge bolady. Bükıl osy hadis kıtaptaryn jazǧan adamdardyŋ barlyq hadisterdı jatqa bılgenderı jäne özderınıŋ jeke közqarastary boiynşa eŋ dūrys dep bılgen hadisterdı taŋdap alǧandary aitylady. Muhaddisterdıŋ qanşa hadis (jatqa) bılgenderın aita alulary üşın, bütkıl hadisterdı bır jerge jazyp, sosyn olardy sanaulary tiıstı edı, äitpese eşkım 600 myŋ hadisty jatqa bılgendıgın turaly aita almaidy. Eger de qazaqşa söilesetın bır qauymǧa, kündelıktı äŋgımelerınde qanşa söz qoldanatyndaryn sūrasaq eşkımnıŋ tolyqtai jauap bere almaityndyǧyna kuä bolamyz. Al äŋgıme 600 myŋ degen sandyq belgıge şyqqanda jatqa alynǧan närsenı sanau da mümkın emes.
Buharidyŋ 600.000 myŋ hadistı bılgendıgını tekserıp qaraiyq. Buhari ömır boiy eşqandai jūmys jasamaǧandyǧyn, dym ūiyqtamaǧandyǧyn jäne ärbır hadistyŋ sahihtyǧyna, riuaiat şynjyrynyŋ myqtylyǧyna közı jetuı üşın ärbır hadistı zertteuge 2 saǧat bergendıgın joramaldasaq, tek osy merzım 130 jyldan köp uaqyt alady. Alaida Buharidyŋ keide bır hadistyŋ, bır silsilänıŋ, hadis jetkızuşınıŋ senımdılıgıne közı jetuı üşın ailap, jyldap saiahat jasaǧandyǧyn esımızge tüsırsek, Buharidyŋ bılgen barlyq hadisterınıŋ sahihtıgın zertteuı üşın myŋdaǧan jyldar da jetpeitın edı. Qysqaşa kelıp aitqanda, Buhari häm basqa da muhaddisterdıŋ, bılgen bütkıl hadisterdıŋ senımdılıgın zerttep tek eŋ senımdılerdı taŋdap alǧandary jaiyndaǧy bekımderı aqylǧa simaidy.
Sonymen menım tüsınıgımde bügıngı mūsylmandyq dästür ne närse? Ol:
- Mūhammed paiǧambar aitypty delınetın «hadisterdıŋ» tolyp jatqan jinaqtary. Būl – ädebi dästür.
- Özderınıŋ şyǧu tegın paiǧambardyŋ kezınen taratatyn «mazhabtar» atty hūqyqtyq mektepter.Būl- ǧūryptyq-hūqyqtyq dästür.
- Özderın qūpiia, ezoterikalyq bılım iesı sanaityn sopylardyŋ ordenı. Sopylardyŋ aituynşa, būl bılımdı Mūhammed öz serıkterınıŋ ışınde taŋdaulylaryna berıp, sodan jalǧasyp kele jatyr-mys. Būl – mistikalyq dästür.
- «Şiittık» dästürdegı bilık paiǧambardyŋ qyzy Fatima men küieu balasy Älidıŋ ūrpaqtarynda boluy tiıs dep sanaityn «imamat doktrinasy». Saiasi dästür.
- 18 ǧasyrda Mūhammed ibn Äbdı Äl-Vahhab negızın salǧan mazhabtardan tys saiasi-reaksiialyq «salafiia» mektebı.
- Dästürlı mūsylmandyqtyŋ şeŋberınde soŋǧy uaqyttarda paida bolǧan «djamaa tablig», «ihvan ul-muslimin», «hizb ut-tahrir»t.b osylar siiaqty jaŋa kertartpa toptar.
Reaksiondy ortaǧasyrlyq arab-parsy dünietanymyna şaqyratyn dästür men ony qorǧap-saqtauşy dın ielerı mūsylmandardyŋ jeke damuyna da, İslamnyŋ bır Qūdai jüiesı retınde älemdık deŋgeide qaita örkendeuıne de basty kedergı bolyp otyr. Alaida,sol saiasilanǧan dıni dästürge adam aqyly men janyn biletıp otyrǧan ne? Ol – jeke adamnyŋ özı. Onyŋ nemqūraidylyǧy, nadandyǧy. Özınıŋ osy küige tüsıp, adasumen jürgenıne kınälı ärı jauapty – sol mūsylmannyŋ özı. Qūran özgenı tura joldan taidyrǧan adamdy da, özın tura joldan taidyruǧa mümkındık bergen adamdy da jauapqa tartady. Jeke adamdy tek onyŋ özı ǧana qūtqara alady.
1:6 ,1:7 ,13:11
MYNALAR QŪRANDA-DINDE JOQ
«Qūran bır özı jektılıktı emes» degen bos dau.
Hadisterdıŋ (sözderdıŋ) dınnıŋ bastauy bolatyny.
Mazhap imamdarynyŋ pätuasymen halal men haramnyŋ anyqtaluy.
Dındı mazhapqa säikestendıru üşın būrmalau.
Mazhaptardy dınmen teŋestıru.
Qūrandy tüsınbesten oqu.
Qūrandy ölıkterdıŋ kıtabyna ainaldyru.
Paiǧambardy hadister arqyly Qūranǧa qaişy ükımder keltırdı dep körsetu.
Barlyq jaratylystyŋ Paiǧambarymyzdyŋ qūrmetıne bola jaratylǧandyǧy.
Paiǧambarlardy jarystyru, olardy jıkterge bölu jäne därejelendıru.
Paiǧambarymyzdyŋ elşılıkten būrynǧy ömırınıŋ özıne elıkteuşılık.
«Qūranda kemşılık bar, basqa kıtaptar ony tolyqtyrady» dep senu.
Kei adamdardy äulie etıp, olardy jännattık dep jariialau jäne qabırlerınde Qūranǧa qaişy tabynu amaldaryn jasau.
Tariqat pırlerın täŋırlestıru.
Tariqattardaǧy «rabyta» jäne esten tandyratyn «zıkır» siiaqty amaldar.
Tek belgılı bır mazhap iaki tariqat adamdarynyŋ ǧana jännatqa kıretının aitu.
Iаhudiler men hristiandardyŋ barlyǧyn tūtastai tozaqtyq dep jariialau.
Dınge arabtardyŋ iaki basqa bır qauymnyŋ ädet-salttaryn kırgızu.
Jeke pıkırıne baǧyndyru üşın dındı būrmalau.
Qūrannan tys qainar retınde «Paiǧambardyŋ sündetı» dep ekınşı ükım közın aşu.
Köpşılıktıŋ ärqaşanda haq jaǧynda bolatynyna senu.
Mazhaptardyŋ tarihi damuyn olardyŋ haqtyǧyna dälel dep körsetu.
Eŋbek etpesten Alladan tıleu.
Aqyldy mensınbeu, elıkteuşılıktı dūrys dep sanau.
Ǧylymdy jek köru.
Önerdı jek köru.
Hadisterdı kör-soqyr qabyldau.
Dındegı kielı adamdar panteony.
Sahabalardyŋ ışınen kez kelgenıne ılesudıŋ ızgılıkke jeteleitını.
Äieldıŋ erkekten därejesı tömen deitın senım.
Äiel adamnyŋ basşy, ämırşı bola almaityny.
Äiel dausynyŋ haram ekendıgı.
Äieldıŋ jūma namazyna barmaityny.
Äieldıŋ it, şoşqa siiaqty namazdy būzatyny.
Äielderdıŋ köpşılıgınıŋ tozaqtyq ekenı.
Äielderdıŋ şärlı (kesırlı) bolatyny.
Äielderdıŋ aqylynyŋ kem ekenı.
Äielderdı üige qamap qoiu.
Äielınıŋ barlyq mäselelerde küieuıne baǧynuynyŋ paryz ekenı.
Ekı äiel kuägerdıŋ bır erkek kuägerge teŋ ekenı.
Zinaqordy taspen atyp öltıru.
Taspen atyp öltıru turaly aiatty eşkınıŋ jegenı.
Erkekterge altynnyŋ haram boluy.
Erkekterge jıbektıŋ haram boluy.
Altyn, kümıs ydysta tamaq jeudıŋ haram ekendıgı.
Müsınge tyiym salu.
Suretke tyiym salu.
Şahmatqa tyiym salu.
Muzykaǧa tyiym salu.
Midiia, kalmar siiaqty teŋız taǧamdaryna tyiym salu.
Äielderdı sündetke otyrǧyzu.
Saqal ösırudıŋ sauap ekenı.
Saqal kesudıŋ haram ekenı.
Qyna jaǧudyŋ sauap ekenı.
Ekıbettep jatudyŋ şaitannyŋ ısı ekenı.
Jer tösekke jatudyŋ sauap ekenı.
Oŋ aiaqpen üige-tösekke kıru, şyǧu.
Sol aiaqpen aram jerlerge kıru.
Sol qolmen jeuge tyiym salu.
Sälde orau.
Misuak qoldanudyŋ sauap ekenı.
Şapan kiiudıŋ sauap ekenı.
Aq, jasyl, qara tüstı kiımderdıŋ sauap ekenı.
Sary men qyzyl tüstı kiım kimeu.
Qūrma jeudıŋ sauap ekenı.
Jerge otyryp jeudıŋ sauap ekenı.
Bır ydystan tamaq ışudıŋ sauap ekenı.
Qolmen, üş sausaqpen jeudıŋ sauap ekenı.
Sudy üş ūrttap ışudıŋ sauap ekenı.
Sudy otyryp ışudıŋ sauap ekenı.
Tamaq bıtkende sausaqtardy jalap tazalaudyŋ sauap ekenı.
Alkagoldy ätır jaǧuǧa tyiym salu.
Qara itterdı öltıru.
Tünde ainanyŋ betın jabu.
Siqyr jasau.
Qūranmen siqyr jasau.
Tūmar jasau, taǧu.
Qūrandy balgerşılıkke, körıpkeldıkke paidalanu.
Ysqyrudyŋ şaitannyŋ ısı ekenı.
Köz tiiuden qorǧaityn monşaqtar.
Balgerler men körıpkelderdı dındar sanau.
Satynyŋ astynan ötpeu, qara mysyqty qyrsyq sanau.
Qabır azaby.
Syrat köpırınıŋ qyldan da jıŋışke ekenı, qūrbandyq maldyŋ syrattan ötkızetını.
Ölgen adamnyŋ ornyna oraza ūstau.
Ölıktıŋ iaki basqa bıreudıŋ ornyna qajyǧa baru.
Ölıktıŋ artynan jylaǧanda oǧan azap bolatyny.
Qiiamettıŋ qaşan bolatyny turaly mälımetter.
Mähdi.
Dajjal (Tajal).
İsanyŋ qaita keletını.
Näsılşıldık, arab näsılınıŋ üstemdıgı turaly mälımetter.
Orazany qasaqana būzǧan adamnyŋ ekı ai boiy üzılıssız oraza ūstauy.
Qajylyqta şaitanǧa tas atu.
Zekettı belgılı bır mölşerge salu.
Maldyŋ tülıgıne qarai zeket mölşerın auystyru.
Qūrandy ūstau üşın däret aludyŋ şart ekenı.
Boi däretsız är qadamnyŋ künä ekenı.
Zılzälä men selde ölgenderdıŋ şähit bolyp sanalatyny.
Jerşarynyŋ ögız ben balyqtyŋ üstınde tūrǧany.
Zılzalanyŋ balyqtyŋ qozǧalysynan bolatyny.
Būqa, arystan jäne bürkıt beinelı perışteler.
Jäbraildıŋ 600 qanaty turaly mälımetter.
Allanyŋ jännatta baltyryn körsetuı.
Allanyŋ belgılı künderde jer betıne tüsıp, taŋdauly qūldaryna ǧana körınuı turaly mälımetter.
Paiǧambardyŋ qatty qolqa saluy nätijesınde Allanyŋ 50 uaqyt namazdy 5 uaqytqa azaitqany.
Halifalyq memleketı.
Monarhiia, halyqtyŋ qūlǧa ainaldyryluy.
Dıni tap – rūhbandyq.
Arab tılın jännat tılı dep jariialau.
Arab ärıpterın kielı etıp körsetu.
«Dar ul-harb» ūǧymy arqyly terror jasau.
Namaz oqymaityndardy öltıru iaki sabau, jazalau.
Orazany zorlap ūstatqyzu, oraza ūstamaityndardy jazalau.
İslamnan şyqqandardy öltıru.
Mäzhäbın auystyrǧandardy sabau, jazalau.
Tek olja üşın joryqqa attanu.
Işımdık ışkenderdı sabau.
Dındı qiyndatu, jirıkenıştı etu.
Basty oramalmen tūmşalap jabu.
Niqap kiiu.
Äiel adamnyŋ özı jalǧyz saparǧa şyǧuyna bolmaityndyǧy.
Äiel adamnyŋ erınıŋ denesındegı ırıŋge toly jarasyn jalasa da erınıŋ qaqysyn ötei almaityndyǧy.
Alladan basqa säjde jasauǧa ūlyqsat berılgen bolsa, äieldıŋ erıne säjde jasauy.
Äiel adamnyŋ etekkırı kelgende namaz oquǧa, oraza ūstauǧa, Qūran oquǧa jäne meşıtke kıruge bolmaityndyǧy.
Äielderge arnaiy uniforma.
Äielderdıŋ erkektermen qol ūstasyp amandasuǧa bolmaityndyǧy.
Äieldıŋ jabyq bır jerde bır erkekpen oŋaşa qaluǧa bolmaityndyǧy.
Äielderdıŋ makiiaj qoldanularyna bolmaityndyǧy.
Erı tösekke şaqyrǧanda äieldıŋ, bütkıl ısını tastap tösekke jügıru kerektıgı.
Tıptı maimyldar tügıl zina jasaǧan maimyldy räjm jasap öltırgenı.
Jylqy, esek jäne jyrtqyş haiuandardyŋ etın haram qylu.
Temekınıŋ mäkrüh iaki haram bolǧany.
Haramnan basqa mäkrüh kategoriiasy.
Jynystyq qatynastyŋ körpenıŋ astynda jasaluy.
Şomylyp jatqanda jynystyq müşege qaramau, perıştelerden ūialu, äurettı oramalmen jauyp juynu.
Äjethanadaǧy tazalyqtyŋ sumen jasaluyn paryzǧa ainaldyru.
Kışı därettı otyryp syndyru.
Arap köilegın kiiu.
Keŋ şalbar kiiu.
Kırdı belgılı künde juu, jynystyq qatynasqa belgılı künderde kıru.
Üstıne sıdık şaşyraǧan adamnyŋ qabyr azabyny tartatyndyǧy.
Däbbänıŋ qūlaǧy pıldıkı, közı şoşqanykı, basy ögızdıkı bolǧany.
Ūltşyldyq, arap näsılın basqa halyqtardan joǧary ūstau.
Iаjüj jäne Mäjüjdıŋ jer astynda ömır süretın boiy bır qarys maqlūqtar ekendıgı.
Qūranda aitylmaǧan namaz uaqyttaryn paryzǧa ainaldyru.
Qūranda aitylmaǧan rekaǧat sanyn paryzǧa ainaldyru.
Namazdy arap tılınde oqyluy kerektıgı.
Äiel adamǧa namazda imam boluyna tyiym salynuy.
Rukuǧ jäne säjdelerde bır dūǧanyŋ qaitalanuy.
Namazdyŋ är rekaǧatynda Fatiha süresınıŋ oqyluyn paryzǧa ainaldyru.
Namazdaǧy soŋǧy otyrudy paryzǧa ainaldyru.
Namazdyŋ paryzy, sündetı, uäjıbı dep bölımşelerge aiyru.
Namazda qoldardy qalai bailau kerektıgın, aiaqtyŋ arasy qanşa santimetr aşyq bolu kerektıgın aitu.
Tarauyq, ait namazdary.
Qajylyqty bırneşe künge sozyp, adamdarǧa qiynşylyqtar tuǧyzu.
Qūrban aitta qūrban-mal şalu.
Keibır haramdardyŋ qajylyqtan keiın bastalatyny.
Zämzäm suynda, oqylǧan seker, tūz siiaqty närselerden şipa, sauap kütu.
Därettı kışı jäne ülken däretten basqa närselerdıŋ de būzatyny.
Ǧūsyl därettı jynystyq qatynastan basqa närselerdıŋ de būzatyny.
Därettıŋ retın paryzǧa ainaldyru.
Ǧūsyl därette auyz ben mūryndy şaiudy paryzǧa ainaldyru.
Ǧūsyl däretınde bırınşı oŋ iyqqa sonsoŋ sol iyqqa üş ret su qūiu.
Tısıne plomba salǧandardyŋ däretı men ǧūsyl däretterınıŋ eseptelmeuı.
Denesınde äşekei suretı bolǧan adamnyŋ däretı men ǧūsyl däretterınıŋ eseptelmeuı.
Qarny auyryp ölgen adamnyŋ şähit bolatyny.
Künnıŋ säjde jasau üşın batatyny.
Meşıt imamy, azanşysy sekıldı dıni synyptar.
Betın boiaǧan äieldı sabau, makiiajǧa tyiym salu.
Tüie sıdıgın ışu.
Aişa anamyzdyŋ Paiǧambarymyzǧa toǧyz(alty) jasynda küieuge şyqqany.
Hadisterde aitylǧandai Qūrannyŋ türlı oqulary men nūsqalary.
Soŋy.
Qūsaiynov Tūrarbek,
"Demos" QB töraǧasy
Paidalanylǧan ädebietter tızımı: http://netref.ru/trsin-jrtbaeva-ajin-gazetini-sratari-kezinde-siz-jazfan-nanbaj.html http://emirsaba.org/azastan-respublikasi-bilim-jene-filim-ministrligi-pavlodar-mem-v4.html?page=4 https://weekend.bugin.kz/441-alash-orda-ukimetininh-ustanymy https://narok.com.kz/blogŪqsas jaŋalyqtar
