Eldegı bolǧan soŋǧy oqiǧalar köptegen saiasi özgerısterge äkep soqty. Osy özgerısterge degen belgılı saiasatker, filolog Dos Köşımnıŋ közqarasyn "Adyrna" tılşısı sūrap bıldı.
Adyrna: Prezident «Jaŋa Qazaqstan» qūru kerek dedı. «Jaŋa Qazaqstandy» qūru üşın naqty qandai qadamdar jasaluy tiıs?
Dos Köşım: Jaŋa Qazaqstandy qūru üşın ekı ne üş qadam jasaluy kerek. Bırınşı qadam: saiasi partiialar turaly zaŋdy dūrystau, saiasi partiialardy qūru erejesın, jüiesın tolyqtai özgertu kerek. Kez kelgen qoǧamdyq saiasi toptyŋ saiasi partiia qūruyna mümkındıgı boluy kerek. Sonyŋ bärı jasalyp bolǧannan keiın sailau turaly zaŋdy tolyq özgertıp, sailau jüiesı tıptı sailaudy jürgızetın adamdardyŋ bärın özgertu qajet. Osy qadamdar arqyly qūrylǧan ädılettı sailau arqyly parlament sailauyn ötkızu kerek. Būl - ekınşı. Üşınşı, sol parlament sailauy arqyly kelgen jaŋa parlamentke «Jaŋa Qazaqstandy» jasaqtaudy, jaŋa zaŋdardy şyǧarudy tapsyryp, özı jäne osy uaqytqa deiın 30 jyl boiy bilıkte bolǧan azamattardyŋ bärı de ketuı kerek.
Ne bolmasa, özderıne arnap illiustrasiia turaly zaŋ şyǧaryp, sol zaŋǧa bailanysty būrynǧy bilıkte bolǧan azamattardyŋ bırde bıreuın qaitadan qyzmetke kelmeitındei jaǧdai jasau kerek.Adyrna: Qazır N.Nazarbaev qūrǧan jüie tolyq aiaqtalǧandai äser bar. Elbasynyŋ tuystary lauazymdarynan aiyryluda, būl bilık tranzitınıŋ aiaqtalǧany ma? Dos Köşım: Joq. N.Nazarbaev qūrǧan jüie kettı, onyŋ däuırı öttı degenge men eş uaqytta senbeimın. Sebebı, būl jüienı qūrǧan Nazarbaev emes. Būl kommunistık partiianyŋ qūrǧan totalitarlyq jüiesınıŋ, kommunistık ideologiianyŋ zaŋdy jalǧasy. Ony 90-jyldarǧa deiın Europadaǧy ekı-üş memleket özgerttı. Mäselen Chehoslovakiia, Polşa syndy elder. Olar sol jyldary kommunistık ideologiiadan, totalitarizmnen tolyqtai qūtyldy. Ol elderde bızdıkındei emes, sol uaqytta jūmys ıstegen azamattardyŋ eşqaisysy bilıkke qaitadan kelgen joq. Kei Europa elderı illiustrasiia zaŋdaryn da qabyldady. Söitıp olar da eskı jüieden tazalandy. Odan keiın keŋes ükımetınde bızben bırge bolǧan respublikalar da tazalana bastady. Oǧan mysaly Baltyq jaǧalauyndaǧy elderdı tılge tiek etıp türte aitsaq bolady. Al būl mäsele, Qazaqstanǧa älı kelgen joq. Nazarbaev ketkenmen, būl jüie ketpeidı. Ekınşı mäsele, Nazarbaevtyŋ tuystary jūmys oryndaryna şynymen zaŋsyz, Nazarbaevtyŋ qoldauy arqyly kelgenı däleldense ǧana olardy ketıruge bolady. Ärine, özderı de ketıp jatyr deidı, al eger olardy ketuge mäjbürlegen bolsa bız jaqsy qoǧam bola almaimyz. Ondai jaǧdaida, bız «kek aluşy» qoǧam bolamyz. Bırınşı adam ketedı ekınşı adam keledı, ekınşı kelgen adam bırınşınıŋ adamdaryn jazalai bastaityn, qyzmetınen qua bastaityn jaǧdai maǧan 37-jylǧy baiaǧy «halyq jauy» degendı eske tüsıredı. Halyq jauynyŋ äielderı de sottalyp, balalaryna deiın lagerge alyp ketıp jatty. Bız mädeniettı, salauatty el boludy közdesek ondai düniege jol bermeuımız kerek. İä, özderı ketıp jatyr. Menıŋ oiymşa olardyŋ köpşılıgı şet elge de ketuı mümkın. Eger Nazarbaevtyŋ atyn jamylyp, ne sonyŋ qoldauymen kelgen adamdar bolsa, onda olardyŋ özderı ketkenı äbden dūrys. Adyrna: Soŋǧy özgerısterge qarap tuyndaityn taǧy bır sūraq, Endıgı taŋda “Nūr Otan” partiiasynyŋ qoǧamdaǧy rölı qandai bolmaq? Dos Köşım: Menıŋ oiymşa «Nūr Otan» qoǧamdaǧy rölın däl solai saqtap qalady jäne saqtap qaluǧa tyrysady. Sebebı, joǧaryda aitqandai Nazarbaev ketkenmen, Nazarbaevtyŋ jüiesı ketken joq. Būl partiia da «egızdıŋ syŋary» siiaqty kommunistık partiianyŋ taǧy bır jalǧasy. Jūmys ısteu täsılderı de sol, qūrylǧan deŋgeiı de sol. Äuelı bilıktı alyp qoidy, sosyn sol bilıktı zaŋdy türde ūstap tūru üşın bärı jinaldy da partiia qūra saldy. Däl sol kommunistık partiianyŋ basşylary bilıkke qaitadan keldı. Qazaqstannyŋ ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy bır künnıŋ ışınde prezident boldy, kommunistık partiiany taratyp, sosialistık partiiany qūrdy. Aqyry aiaǧynda «Nūr Otan» degendı qūrdy da sonyŋ basşysy boldy. Endı soǧan bailanysty partiia özgerse onyŋ közqarasy, onyŋ ideologiiasy, saiasi ūstanymy özgerıp kettı deisız be? Ol sol baǧytta qaldy, bilıktı däl solai ūstaidy jäne bilıktegı jasalyp jatqan qazırgı jemqorlyqtyŋ barlyǧy da «Nūr Otanǧa» tıkelei qatysy bar. Sebebı, osy jüienı jasauǧa «Nūr Otan» qoldau jasalǧan saiasi partiia esebınde qatysty. Odan eşkım qaşyp qūtyla almaidy jäne būl däleldep jatudy qajet etpeitın aksioma. Sondyqtan eger partiia baiaǧy 1991-jylǧy qyrküiektegıdei özın taratsa, onda «qūdaiǧa şükır». Bıraq menıŋ oiymşa Qasym-Jomart Toqaev ta sol jüieden şyqqan adam, sol jüienıŋ soldatynyŋ bıreuı, Nazarbaevtyŋ jūmysyn ärı qarai jalǧastyruşy. Ol taǧy da bır partiiany qoldan, jasandy türde qūruy mümkın. Sondyqtan «Jaŋa Qazaqstandy» qūru üşın joǧaryda aitqanymdai, kez kelgen saiasi toptyŋ saiasi partiia qūruǧa jäne taza bäsekelestıkpen ädılettı sailauǧa tüsuge mümkındık beretın jüie qūryluy kerek. Eŋ ökınıştısı, ondai jüienı men qazır körıp te tūrǧan joqpyn, ondai äŋgımenı estıgem de joq. Endı qyrküiekte bälkım bırnärse aitatyn şyǧar, sebebı prezident myrza saiasi reforma turaly qyrküiektegı joldauymda aitamyn degendei qyldy. Bıraq, myna Nazarbaevtyŋ kezındegıdei ekonomika odan keiın saiasat, äuelı äleumettık mäsele dep bölıp qarau bolmaidy. Bärı qatar jüruı kerek. Adamnyŋ bırınşı basy ösıp, sosyn bes jyldan keiın baryp qoly öspeidı ǧoi. Bärı bır uaqytta bolatyn dünie. Sondyqtan menı taŋ qaldyratyny, saiasi reformaǧa nenıŋ böget bolyp tūrǧany. San türlı saiasi ūiymdardy, qoǧamdyq ūiymdardy, tıptı bolmasa saiasi tūlǧalardyŋ bärın jina da tapsyrma ber, qazırden daiyndala bastasyn. 20-30 adamnyŋ basyn bır üsteldıŋ basyna jinauǧa şamasy kelmegenın bız 7 ai kütemız be? Sebebı, jaqynda bolǧan osy qyrǧynnyŋ bärınıŋ negızı – gaz da emes, negızı – saiasi jüiede.
Saiasi jüie ädıletsız qoǧam jasady. Sol ädıletsız qoǧamnyŋ bır tamşysy ǧana qymbatşylyq mäselesıne kelıp tırelıp jatyr. Osy mäselenıŋ negızı bolǧan saiasi jüienıŋ qūryluyn 7 aiǧa ysyryp qoiǧanyn men öz basym tüsınbedım.Adyrna: Aldaǧy uaqytta “Qaŋtar oqiǧasy” qaitalanuy mümkın be? Dos Köşım: Äbden mümkın. Sebebı, osyndai jaǧdai Jaŋaözende bolǧan uaqytta (Jaŋaözen oqiǧasy — 2011 jyldyŋ 16 jeltoqsan künı Qazaqstan Respublikasy, Maŋǧystau oblysynyŋ Jaŋaözen qalasynda ereuılge şyqqan jergılıktı jūmysşylar men qūqyq qorǧau organdary qyzmetkerlerı arasynda bolǧan qaqtyǧys – jurnalistıŋ eskertpesı) elde taǧy bır köterılıstıŋ qaitalanuy mümkın ekendıgın aitqan bolatynbyz. Sebebı, men taǧy da aitaiyn, jüie özgergen joq! Bıreuler menen sūraidy, «jüie» dep aita beresız, «jüie» degenımız ne deidı. Men ony özımşe tüsındırıp bereiın. Mysaly, tender deimız, tenderdıŋ tübınde jemqorlyq bar dep bärımız aityp jatamyz. Endı «sol tenderdı jürgızgen adamdardyŋ barlyǧy jemqor, olardyŋ bärın auystyru kerek» degen ūran qajet pe? Mäselen, mūrynnyŋ astyndaǧydan özgenı körmeitın adamdardyŋ aituymen, «iä osy adamdardy qūrtu kerek, osy komissiia aqşany bölıp otyrǧan adamdardyŋ barlyǧy bırıgıp jeidı» dep älgılerdı alyp tastady delık. Bıraq, sol komissiia adamdaryn qoiǧan adam – joǧaryda otyr ǧoi. Ol sol ısın qaitalaidy. Naǧaşylaryn alyp tastap, bölelerın ne jienderın qoiady. Taǧy da ony alyp tastasaq, odan basqa adamyn qoiady. Sodan soŋ, taǧy bır säl alysty köretın ekınşı adamdar bar, sol joǧarydaǧylardy alyp tastaiyq deitın. Ol da dūrys emes. Sebebı, sol adamnyŋ sol jerge kelgenıne kım kınälı? Jüiede sondai zaŋ jasalyp qoiylǧan. Demek jüie onyŋ ar jaǧynda jatyr. Bız sol ar jaqqa köz jügertkenımız jön. Osyndai tenderlık jüienı jasaǧan kımder? Būl – memlekettık bilık. Iаǧni ol memlekettık bilıkke tiımdı. Tek qana sol audandarda tenderdı jürgızetın adamdar ǧana kınälı emes. Olardy jürgızetın komissiiany qoiǧan adamdar da kınälı emes. Osy tender jüiesın bızdıŋ memleketımızge engızıp, aqşany solai böludı oilap tapqan bızdıŋ jüiemız, sondai zaŋdy şyǧarǧan parlament deputattary jäne taǧysyn-taǧylary kınälı. Jüie degenımız – sol. Ol öte keşendı mäsele. Sondyqtan bız osyny tüsınuımız kerek. «Ükımet otstavkaǧa ketsın» degen ūran – eŋ aqymaq ūran. Adyrna: Prezidenttıŋ ŪQŞŪ äskerın kırgızuın qalai baǧalauǧa bolady? Nege ondai qadamǧa bardy? Dos Köşım: Būl jerde ekı mäsele bar. Bırınşıden, rasymen de özımızdıŋ küşımız, älımız jetpedı. Ekınşısı, prezident sol küştık qūrylymnyŋ basşylaryna senbedı. Menıŋşe, ekınşı mäsele basymyraq bolǧan syŋaily. Öitkenı, opasyzdyq turaly köp aityldy. Opasyzdyq jasalǧanyna qatysty köp derekterdı bız baiqadyq. Ūiymdasqan türdegı qylmyskerler osy uaqytqa deiın qalai daiyndalyp jürdı, prezident aitqandai Taiau şyǧystan, Auǧanstannan jäne Ortalyq Aziiadan arnaiy daiyndalǧan 20 myŋ sodyrdy qalaişa Almatyǧa jıberıp aldyq? Ol jaǧyn naqty bılmeimız. ŪQK me, IIM me, bıraq bilık tarapynan olarǧa qoldau körsetıldı degen oidamyn. Ony keleşek körsetedı. Qazırgı kezde de ol mäseleler bolyp jatyr ǧoi. Sondyqtan menıŋ oiymşa ŪQŞŪ äskerın kırgızu amalsyzdan jasalǧan jaǧdai. Bıraq, osy arqyly bız geosaiasatta ülken qatelık jasadyq. Sebebı, ŪQŞŪ-nyŋ da, basqa saiasi äskeri odaqtardyŋ negızgı maqsaty – syrttan kelgen jaudan qorǧanu. Bır-bırıne tek solai kömektese alady. Kerek deseŋızder, älemdık täjıribe boiynşa bızdıŋ armiiamyzdyŋ ışkı mäselelerge aralasuǧa eşqandai qūqyǧy joq.
Işkı revoliusiia bolyp jatsa da, bız öz äskerımızdı paidalana almaimyz. Sondyqtan, körşı şet eldıŋ äskerınıŋ Qazaqstanǧa eşqandai soǧys bolmai enuı – ärine halyqtyŋ yzasyn tudyrdy. Demek, ŪQŞŪ endı şyndyǧynda da osydan keiın pretendent. Bet-perdesı aşyldy deuge bolady. Būl pretendent jalpy ŪQŞŪ, TMD elderıne ışkı qauıp bolyp töndı.Sebebı, qazır kez kelgen elde ışkı jaǧdaida revoliusiialyq deŋgeidegı bır qaqtyǧystar bolǧan uaqyttarda bızdı körşı eldıŋ äskerlerı kelıp basady. Iаǧni diktatordy ūstap tūratyn qūral paida boldy. Bıraq, Toqaev küştık qūrylymǧa senbegendıkten, onyŋ basqa amaly bolmady. Sondyqtan, men mūny ıştei qoldadym. Adyrna: Keşe Elbasyn maqtap, bügın dattap jatqandarǧa degen közqarasyŋyz qalai? Dos Köşım: Men būǧan tüsınıstıkpen qaraimyn. Öitkenı, būl avtoritarlyq jüienıŋ zaŋy, Bilıktıŋ prinsipı. Bärı emes ärine, erteŋ 99,9%-y Toqaevty «bızdıŋ qūtqaruşymyz» dep kökke köteredı jäne sol arqyly bilıktı ūstap tūrudyŋ būl da bır amaly. Sebebı, bız Toqaevty qoldaǧanda bilıktı jaqtaǧan joqpyz, bız osy qandy qyrǧynda memlekettıŋ tūtastyǧyn ūstap qalady degen nietpen qoldau bıldırdık. Men memlekettı qalai jaqsy körsem, bilıktı sonşama jek körem. Ekıjüzdılık, jaǧympazdyq degen dünie mındettı türde bolatyn närse. Men oǧan eş taŋǧalmaimyn. Erteŋ bıreuler Toqaevqa da arnap öleŋ şyǧarady. Baiaǧyda Brejnevtıŋ kezınde bızdıŋ bıraz ataqty adamdarymyz än de şyǧarǧan. Odan keiın Elbasymyz turaly än de şyqty, küi de şyqty, kino da şyqty. Būlardyŋ barlyǧy qoldan jasalǧan jeke basqa tabynuşylyqtyŋ bır sipaty. Osyndaidyŋ Toqaevqa da keluı äbden mümkın. Sebebı, jüie sol baiaǧydai. Jüie bır adamdy alǧa qoiyp, sonyŋ töŋıregınde bırıgedı. Bır adamdy aqyldy qazaq, bır adamdy bedeldı qylady. Bıraq ony bedeldı qylyp otyrǧan onyŋ – prezidenttık orny. Erteŋ ol ketıp, bır jerde şopyr bolyp jürse, ony eşkım aqyldy dep aitpaidy. Onyŋ sözın eşkım jazyp qoimaidy. Totalitarizmnıŋ negızı – osy. Adyrna: Jaǧympazdyq ssenariiı qaitalanauy mümkın deisız ǧoi? Dos Köşım: Qazır de qaitalanyp jatyr jäne qaitalanady da. Būl pendeşılık qoi. Sol Nazarbaevqa jūmys bergen, sonyŋ şaşbauyn kötergen adamdar qazır Toqaevtıŋ äkımşılıgınde däl sondai qyzmetke qaitalap kelıp jatyr. Eskı Qazaqstandy ornatqan adamdar, qalai «Jaŋa Qazaqstan» qūrmaq? Onyŋ ışınde Toqaev ta bar. Endı olar qalai «Jaŋa Qazaqstan» jasaidy?
Sūhbattasqan: Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
