(Ahmet Baıtursynulynyń 150 jyldyǵyna oraı atqarylýy tıis ózekti máseleler týraly oı-tolǵam hám usynystar)
Ahmet Baıtursynuly! Ardaqty da aıaýly esimdi bul kúni bilmeıtinder neken-saıaq bolar-aý. Óıtkeni ulttyǵymyzdyń aıǵaǵy – týǵan til týraly sóılesek, Ahmettiń ardaqty esimi qatar aıtylady. Ony aıtpasqa quqymyz da joq. Sebebi qazaqtyń ana tiline ǵylymı júıede túren salyp, negizdeýshi – Ahmet!
Tizbelep kóreıikshi. Birinshiden, HH ǵasyr basynda jetilgen jurt tiliniń jeteginde adasqan Alashtyń álipbıi men álippesin ulttyq bolmysqa laıyqtap túrledi, túzip berdi. Dálel – 1912 jyly Orynborda jaryq kórgen «Oqý quraly» qazaqsha álippe kitaby. Osy álippe júıesimen áli kúnge saýatymyzdy ashyp kelemiz. Ekinshiden, jurtymyz orys patshalyǵyna bodan bolyp turǵanda «qyrǵyz» atanǵan eline «qazaq» degen tól ataýyn qaıtardy. Dálel – Orynborda 1913-1918 jyldary jarııalanǵan «Qazaq» gazeti arqyly júzege asyrǵanyn muqym el biledi. Úshinshiden, Qazan tóńkerisimen kelgen «Jer júziniń eńbekshileri, birigińder!» deıtuǵyn beınetqorlar kósemi Lenınniń buqaraǵa beretin teńdigi kezinde ultyna derbes el bolý úshin shekarasy anyqtalǵan avtonomııa áperdi. Dálel – Orynbordyń 1920-1924 jyldary qazaq eliniń rýh kóterer ordabasy bolýy. Ókinishtisi, bul rýhanı orda ózgeniń enshisinde ketti, dese de budan búgingi urpaq sabaq alýymyz qajet. Aldaǵy ýaqytta ata-babadan qalǵan kıeli jerimizdi bolashaq urpaq úshin kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtaýǵa múddelimiz. Tize berseń, ult aldynda tarıhı isteri taýdaı teńdessiz tulǵa, kemel er – ol Ahmet Baıtursynuly! HH ǵasyr basynda el múddesi úshin kúresken tulǵany zamandastary «Qazaq halqynyń kósemi», «Ulttyń ar-ojdany» dep ulyqtap, esimin týra atamaı, «Alashtyń Ahańy» dep dáriptegen. Biz she?!
Aǵartýshy-kúreskerdiń esimin jyldar boıy aıtqyzbaǵan keńestik júıe bir ýaqyttary ózi dattaǵan tulǵany 1988 jyly qarashanyń 4-i kúni ózi resmı aqtady. On bes respýblıkany ıirip, «óz degenin» istetken Keńes Odaǵy kelmeske ketti… «Dúnıe – kezek» degen babalar naqyly aqıqatqa aınaldy. Ult jumysyn arymen atqarǵan Ahmetteı danadan qalǵan mol mura artyndaǵy eline yrzyq bolǵanyn ýaqyt ózi ekshep, tarıh tarazy bolǵanyn kózimiz kórdi. Qazaqqa ǵana emes, búkil túrki eliniń maqtanyshyna aınalǵan Ahmet Baıtursynulynyń murasyna tanymdyq turǵydan zertteý júrgizý – ult tiline mártebe alǵan tarıhı kezeń – 1989 jylmen tuspa-tus keldi. Bul kezdeısoq emes, ǵajap úndestik edi. Ult jeri men el derbestigi, tili men tini, dini men dili úshin «malym – janymnyń, janym – arymnyń sadaǵasy» degen esil er halqymen qaıta qaýyshqanyna 34 jyl boldy. Elimizdiń derbestigimen birge Ahmettiń ekinshi, máńgilik ómiri tarıh shejiresine jazylǵanmen, ǵulamaǵa laıyqty qurmetti kórsetip úlgermedik… Sol kemshilikterdiń ornyn tulǵanyń bıyl atalatyn 150 jyldyǵy qarsańynda túgendeý – perzenttik paryzymyz. Osydan bir ǵasyr buryn ult ustazynyń 50 jyldyq mereıtoıynda rýhtas zamandasy Muhtar Áýezov: «…qan jylaǵan qazaq balasyna istegen eńbegi, óner-bilim, saıasat jolyndaǵy qajymaǵan qaıratyn biz umytsaq ta, tarıh umytpaıdy. Ahańnyń qyzmeti – qazaqtyń uzyn-yrǵa tarıhymen jalǵasyp ketetin qyzmet. Istegen isimen ózine ornatylǵan eskertkishi – máńgilik eskertkish» degen eken. Zańǵar ári suńǵyla jazýshynyń kóregendigine tántimiz! Biraq áttegen-aılarymyz da joq emes. Táýelsiz memleket retinde moıyndalǵan qazaq eliniń ótkeni, búgini, keleshegi týraly aıshyqty oılar men keleli pikirler Alash arysyna tıesili. Halqymyzdyń irgeli el bolyp qalyptasýynda eren eńbek etken ardaqty tulǵanyń esimi máńgilikke jazylyp, Otan tarıhynan laıyqty ornyn aldy dep aıta alamyz ba?! Júzjyldyqtar toǵysynda egemen eliniń tarapynan «Ana tildiń aıbary» medali jáne «Ǵasyr sańlaǵy» alqa belgisimen marapattaldy. Biraq bular memlekettik marapat emes qoı. Bul jóninen de oılasýymyz kerek.
Iá, ǵalym esimi oralǵannan beri shyǵarmalary birneshe dúrkin basylyp, jurtshylyqtyń kózaıymyna aınaldy. Máselen, ǵalym murasyna qatysty til, ádebıet, tarıh, zań, kósemsóz, fılosofııa, pedagogıka, psıhologııa, t. b. mamandyqtar boıynsha 60-qa jýyq kandıdattyq, 30-dan asa doktorlyq dıssertaııa qorǵaldy. Álbette, bul jazylǵan zertteýler biliktiligi jaǵynan qarastyrylǵan salalary boıynsha tolyq meńgerilgen taqyryptar ekeni de daýsyz. Jáne bular ǵulamanyń shyǵarmashylyq ǵumyrnamasyn qamtyǵan alǵashqy ne sońǵy eńbek emes. Alash arysynyń taýqymetti taǵdyry urpaq aýysqan saıyn talaı taqyrypqa ózek bolary anyq. Keleshek urpaqtyń ustaz bolmysyna qaıta oralyp, órkenıet talaby turǵysynan qaıta qarap, qalam tartary da haq.
Búgingi táýelsizdik kezeń urpaǵynyń mindeti – tulǵanyń 150 jyldyq mereıtoıy qarsańynda ulttyń mańdaıyna bitken bolmysy bólek Ahmettiń tarıhı qubylys ekenin, ony «Alash kósemi» dep dáriptegen zamandastarynyń tanym-paıymy boıynsha urpaqqa tanytýda keshendi jumystardy josparly túrde ret-retimen júrgizý. Ǵulama ǵıbratynyń ómirsheńdigin osy keshendi jumystar barysynda jedel qolǵa alyp, jańasha paıymmen nasıhattaý.
Bul kúni tulǵanyń murasyn zerdelep, kemeńgerdiń kemel bilim-ilimin urpaqqa tanytý maqsatynda jazylǵan zertteýler legi de jeterlik, tipti jylma-jyl tolyǵý ústinde. Atap aıtsaq, ádebıettanýshy R.Nurǵalıev, tilshi R.Syzdyqova, tulǵanyń nemere inisi S.Kákishev, ózbek eliniń qazaq ǵalymy M.Djýsýpov, fızık M.-H.Sýleımanov, kósemsózshi J.Baıtelesova, tilshi Sh.Jalmahanov, ádisker-tilshi A.Qydyrshaev, jazýshy B.Ilııas, pedogog Q.Ybyraımjanov, aqyn, kósemsózshi N.Bektemisuly, jazýshy Q.Sársekeev, fılosof Q.Ashekeeva, aqyn, kósemsózshi S.Ospanuly, tilshi Q.Ibraımov, muratanýshy R.Imahanbetova, ádebıetshi Ó.Ábdımanuly, ádebıettanýshy U.Erkinbaev, tarıhshy G.Turǵaraeva, túrik ǵalymy, tilshi N.Biraı, memleket qaıratkeri K.Másimov, jazýshy A.Ahetov, aqyn S.Turǵynbekuly, ádebıetshi A.Oısylbaı, orys tarıhshysy T.Týgaı jáne t. b. Sonymen qatar tarıhshylardyń keń taqyrypta qarastyrǵan ǵylymı zertteýleri bir tóbe. Budan bólek, akademık-ǵalymdar: M.Qozybaev, K.Nurpeıis, Z.Ahmetov, Z.Qabdolov, R.Nurǵalı, S.Qırabaev, T.Kákishev, K.Saǵadıev, M.Qoıgeldıev, M.Jurynovtyń maqalalary bar.
Aqıqatynda, tulǵataný hám murataný máseleleri boıynsha ahmettaný taqyrybyna jazylǵan barlyq zertteýdiń mańyzy zor. Degenmen de bul eńbekterdiń keıbirinde izdený barysynda «jańsaq pikirler men qate qaǵıdalar» qalyptasqanyn da joqqa shyǵara almaımyz. Aldaǵy ýaqytta búgingi zamanaýı ǵalymdar tarapynan sol «jańsaq pikirler men qate qaǵıdalardyń» tujyrymdalýynyń sebep-saldary zerttep-zerdelenýi tıis. Qazaqta «adasqannyń aldy – jol, arty – soqpaq» degen qanatty sóz bar.
Táýelsizdik kezeńde qalyptasqan ulttyq ǵylymnyń altyn ǵasyry – ahmettaný taqyrybynda ǵalym murasyn keler urpaqtyń ıgiline jaratý maqsatynda, ony zamanaýı formatta oqytýdyń joldaryn zerdeleý úshin 2019 jyly 29 qarashada Ahmet Baıtursynuly «Til-qural» oqý-ádistemelik, ǵylymı-zertteý ortalyǵy jaýapkershiligi shekteýli seriktestigin tirketip, jumys bastadyq. Ortalyq tarapynan «Ulaǵatty ult ustazy», «Ǵasyr sańlaǵy», «Ahmet Baıtursynuly jáne ulttyq ádebıettanym» jobalaryna avtorlyq kýálik aldyq. Osy jobalar boıynsha ǵalymnyń 150 jyldyǵyna oraı shyǵarylýy asa qajet týyndylary men ǵalym týraly jazylǵan eńbekter daıyndalý ústinde. Atap aıtsaq, «Ahmet Baıtursynulynyń on eki tomdyq tolyq shyǵarmalar jınaǵy. Qazaq jáne orys tilderinde» ǵylymı týyndy (L.Gýmılev atyndaǵy EUÝ janyndaǵy «Alash» mádenıet jáne rýhanı damý ınstıtýtymen birge); «Ǵasyr sańlaǵy» ádebı zertteý, «Ahmet Baıtursynuly: til fılosofııasy» roman-esse. Eskerte keter jaıt: jazýshy D.Amantaıdyń A.Baıtursynulynyń qazaq ádebıetindegi kórkemdik tulǵasyn beınelegen «Ahmet Baıtursynuly: til fılosofııasy» atty roman-essesi bizdiń ortalyq tapsyrmasymen jazyldy, qazir redakııa jumysy júrgizilýde. Toqsanynshy jyldary jaryq kórgen ádebıettanýshy R.Nurǵalıevtyń «Ahmet Baıtursynov» kitapshasy, tilshi R.Syzdyqovanyń «Ahmet Baıtursynov» kitapshasy, tulǵanyń nemere inisi S.Kákishevtiń «Ahań týraly aqıqat», jazýshy B.Ilııastyń «Altyn besik» kitaptarynyń mátini terilip, daıyndaldy. Sebebi bul týyndylarǵa qyzyǵýshylar kóp bolǵandyqtan, qaıta shyǵarý kerektigi aıqyn.
2022 jyly merekelenýi tıis Ahmet Baıtursynulynyń 150 jyldyq mereıtoıyn daıyndaý jáne ótkizý jónindegi memlekettik komıssııa otyrysynyń jalpyrespýblıkalyq jospary 2021 jylǵy 9 qarashadaǵy №21-32-3.320 hattamasymen bekitildi. Osy bekitilgen josparda «63» pýnkt qarastyrylǵan. Máselen, 58-tarmaqshadaǵy: Qostanaı oblysyndaǵy Ahmet Baıtursynuly men Mirjaqyp Dýlatulynyń ádebı murajaıyn, Almaty qalasyndaǵy Ahmet Baıtursynuly mýzeı-úıin abattandyrý jumystaryn júrgizý 2022 jyldyń qazanyna deıin oryndalýy jergilikti bıýdjetke júktelgen. 59-tarmaqshadaǵy: Ahmet Baıtursynulynyń mýzeı-úıiniń ǵylymı-restavraııalyq jumystary úshin ǵylymı-jobalaý qujattamasyn ázirleý, 60-tarmaqshada: respýblıkalyq mańyzy bar tarıh jáne mádenıet eskertkishi – Ahmet Baıtursynulynyń mýzeı-úıine ǵylymı-restavraııalyq jumys pen mýzeılendirý júrgizý respýblıkalyq bıýdjettiń 033 bıýdjettik baǵdarlamanyń 100 kishi baǵdarlamasy sheginde qarastyrylatyny kórsetilgen. Munan bólek, «Aqań júrip ótken jolmen…» atty ǵylymı-tanymdyq ekspedıııaǵa shyǵý, «Jańa ulttyq álipbı: saýatty jazýdy qalyptastyrý» atty respýblıkalyq konkýrs ótkizý, TÚRKSOI aıasynda otandyq jáne sheteldik zııaly qaýym ókilderiniń qatysýymen Ystanbul qalasynda dóńgelek ústel, fotokórme uıymdastyrý, otandyq jáne sheteldik zııaly qaýym ókilderiniń, ǵalymdardyń, qoǵam qaıratkerleriniń qatysýymen IýNESKO-nyń Parıjdegi (Franııa) shtab-páterinde dóńgelek ústel ótkizý, IýNESKO jáne TÚRKSOI aıasynda halyqaralyq túrkitanýshylar kongresin ótkizý (Túrkistan q.), Ankarada, Orynborda ǵalymnyń eskertkishin ornatý máselesin qarastyrý, Orynborda jáne Tashkentte is-sharalardy ótkizý, Bakýde «Baký kongresi jáne Ahmet Baıtursynuly» atty konferenııa ótkizý, Ahmet Baıtursynuly aýylyna baratyn joldy kúrdeli jóndeýden ótkizý, Qostanaı oblysynyń aýmaǵynda Ahmet Baıtursynulynyń memorıaldyq keshenin salý, Qostanaı oblysy Jangeldi aýdanynyń Ahmet Baıtursynuly aýylyndaǵy tulǵa ómirge kelgen úıdi qalpyna keltirip, mýzeı-úı etip ashý jáne Baıtursyn áýletiniń qorymyn qorshaý is-sharalaryn atqarý josparlanǵan. Endi osy atalǵandardyń bári is júzine assa – kemel tulǵa Ahmettiń aldyndaǵy perzenttik boryshymyzdyń bir parasy ótelgeni. Iske sát deımiz. «Birlese kótergen júk jeńil» demekshi, Alash murasynyń janashyrlary men táý etýshileri ózderin kórsetetin kez – bul. Aýyzben oraq ormaı, iske kóshetin sát!
Ahmettiń taǵylym úıine qaıta oralsaq, tulǵanyń kózindeı bolǵan jalǵyz jádigeri – mýzeı-úıin memlekettik emes dep aıtýdyń ózi uıat edi. Biraq 2021 jyldyń 13 qazanyna deıin memleket balansyna alynbaǵany shyndyq. Ol kúnderden de óttik. Aqıqat-almastyń ajaryn tat basa almady. Ádilettiń aq tańyna 28 jyldan keıin ǵana qol jetkizdik. Biraq áli túbegeıli sheshildi dep kesimdi sóz aıtýǵa júreksinip otyrǵan jaıymyz bar. Nege? Sebebi Almaty qalasy ákimi Baqytjan Saǵyntaevtyń №4/508 qaýlysy qolǵa tıgenmen, resmı qujatta qarastyrylǵan tarmaqshalarda: Ahmet Baıtursynuly mýzeı-úıi degen derbes ataýdyń jazylmaýy kóńilge kúdik uıalatady. Aqıqatynda, osynaý mańyzy zor tarıhı mekeme ataýynyń zańdastyrylýyn 28 jyldan beri kútýdemiz. «Almaty qalasy kommýnaldyq menshiginiń keıbir máseleleri týraly» degen qaýlyda:
«1. Almaty qalasy Mádenıet basqarmasy Qazaqstan Respýblıkasy zańnamasymen belgilengen tártipte Almaty qalasy, Almaly aýdany, Baıtursynov (Baıtursynuly dep jazýǵa ne kedergi?! Ulttyǵymyzdy aıqyndaıtyn aty-jóndi qazaqshalaıtyn kez jetti! – R.I.) kóshesi, 60-úı mekenjaıyndaǵy kadastrlyq nómiri 20:311:016:32, jalpy aýdany 0,1559 gektar jer ýchaskesinde ornalasqan kadastrlyq nómiri 20:311:016:32:1, jalpy aýdany 160,1 sharshy metr jyljymaıtyn múlik obektisin (budan ári – Obekt) Almaty qalasy menshigine bersin.
- Almaty qalasy Memlekettik aktıvter basqarmasy Qazaqstan Respýblıkasy zańnamasymen belgilengen tártipte:
1) Obektini Almaty qalasynyń kommýnaldyq menshigine qabyldasyn;
2) Obektini Almaty qalasy Mádenıet basqarmasynyń «Almaty qalasy mýzeıler birlestigi» kommýnaldyq memlekettik qazynalyq kásipornyna oralymdy basqarý quqyǵynda bekitip bersin.
- Osy qaýlynyń oryndalýyn baqylaý Almaty qalasy ákiminiń orynbasary E.J.Babaqumarovqa júktelsin».
Qaýly mátini osy, ańdasańyzdar nysan Baıtursynuly, 60-úı bar, nysannyń ataýy: mýzeı-úı degen tirkes joq! «Aýzy kúıgen úrlep ishedi» degen danalyq sóz beker aıtylmaǵan. Osydan týra 28 jyl buryn Almaty qalasy ákiminiń 1993 jyldyń 9 qyrkúıegindegi №360 sheshimde naqty resmı ataýy: «Qazaqtyń halyq aǵartýshysy Ahmet Baıtursynulynyń mýzeı-úıin uıymdastyrý týraly» zańdy kúshi bar qujat bolǵan. Biraq is júzine aspady, sheshim oryndalmady. Nege oryndalmaǵanyn BAQ-ta ózekti másele etip san márte kótergenbiz.
Shyndyǵynda, «Ahmet Baıtursynuly murajaı-úıi» degen mekeme ataýynyń qazaq qoǵamynda qalyptasyp, jalpy buqara jurttyń kózi men qulaǵy úırene bastaǵanyna birshama ýaqyt boldy… Dál osy ataý el jadynda jattalyp, urpaq sanasyna sińsin degen maqsatpen 2008 jyly, «janymdy jaldap júrip», tarıhı ǵımarattyń shatyr jıegine jazdyrtqanmyn. Nátıjesiz bolǵan joq, ult ustazy ilimine sýsaǵandar taǵylym mektebiniń tabaldyryǵyn qurǵatpady. Osylaısha ǵımarat ataýy «zańdy» tirkelmese de spýtnık kartaǵa enip, alashshyl jurttyń jadynda jazyldy.
Tarıhı ǵımarattyń ataýyn resmı tirketip, zańdastyrýdyń oraıyn «qasaqana» jasatpaǵan tulǵa atyndaǵy qordyń túpki maqsatyna kózim jetken kúnnen arpalysýmen keldim. Sodan beri qazaq qoǵamyndaǵy qaptaǵan «qorlarǵa» kúmánmen qaraıtyn kúıdemin. «Qoı terisin jamylǵan qasqyr» syqyldy «qorlar» kóp. Qorlardyń barlyǵy derlik memlekettik bıýdjet esebinen kún kóretini jasyryn emes, óz qarjysymen jumys isteıtin qor kórmedik. Memleket qarjysyna ilikpegen qorlar qarapaıym buqaranyń qaltasyn qaǵyp, «jylý» jınaıtyny jáne bar… Al qaıyrymdylyq qor quryp alǵandarǵa tipti tańym bar. Bulardy zerttep, zerdelep jatqan eshkim joq.
(Jalǵasy bar)
Raıhan IMAHANBET,
Ahmet Baıtursynuly «Til-qural» oqý-ádistemelik, ǵylymı-zertteý ortalyǵy dırektory, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ doenti.
"Astana aqshamy" gazetinen alyndy.
