Qazaq elınıŋ ruhani-mädeni ömırınde erekşe uaqiǧa – ūltymyzdyŋ ūly änşısı, äigılı önerpaz Ämıre Qaşaubaevtyŋ tuǧanyna 130 jyl toluyna orai tüsırılgen körkem film körermenge jol tartty. Elorda men Almaty kinoteatrlarynda qazaqtyŋ bırtuar änşısı turaly «Ämıre» filmınıŋ tūsauy kesılıp, jalpyūlttyq prokatqa şyqty. HH ǧasyr basynda qazaq änşısınıŋ dauysy Europa törınde şaryqtasa, bır ǧasyrǧa juyq uaqyt ötkende Ämıre beinesı kino tılımen körermendı jaulamaq, Ämıre salǧan änderdıŋ äserımen halyq qaita qauyşpaq.
Muzykalyq tılde joǧary tenor dep atalatyn Ämıre dauysy – tabiǧattyŋ qazaq halqyna tartu etken sirek syiy. Būl dauys sezımınde säulesı, kökıregınde közı bar adamdy beitarap qaldyra almaidy. Ämıre dausynyŋ mınsız sūlulyǧy ǧasyrlarda ǧana qaitalanar erekşe qūbylys. Qai ändı oryndasa da sazy men syryn jürekpen jetkızetın Ämıre Qaşaubaev bırtuar daryn iesı, segız qyrly bır syrly önerpaz bolǧan. Asqan änşılıgımen qosa virtuoz dombyraşy ärı şeber akter retınde tanylǧan ol ǧajaiyp adami tūlǧasymen de halyq qūrmetıne bölendı.
1925 jyly Parijde ötken EKSPO körmesınde «Aǧaş aiaq», «Qanapiia», «Üş dos», «Jalǧyz arşa», «Qos balapan» jäne basqa änderdı oryndap, 2-şı bäigemen qosa kümıs medal jeŋıp alǧan änşı öz talantymen älemdık öner jūldyzdaryn tamsandyrdy. Sol kezde «Parij aptalyǧy» gazetı men «Le miuzikal» jurnaly onyŋ sirek kezdesetın talant ekenın jazsa, Sorbonna universitetınıŋ professory Perno fonografqa Ämırenıŋ oryndauynda bırneşe än jazyp alǧan. Ämıre Qaşaubaev 1927 jyly säuır aiynda arnaiy şaqyrtumen Mäskeu konservatoriiasynyŋ zalynda qazaq änderın tamyljyta şyrqady. Sol jyly Germaniianyŋ Maindaǧy Frankfurt qalasynda ötken Halyqaralyq muzykalyq körmede konsertke qatysyp, qazaqtyŋ halyq änderın älemge paş ettı. Onyŋ oryndauyndaǧy änder düniejüzı mädenietınıŋ ırı ökılderı Romen Rollan, Anri Barbius tarapynan joǧary baǧa alǧan. «Ämırenıŋ änı «temperamenttıŋ» şeŋberıne syimai, bız qūtyluǧa asyǧatyn öktemdıkten üstem baryp, özınıŋ biık deŋgeiıne jaiǧasady. Tört tondyq jüiege negızdeletın notalyq jazuymyz būl qūbylysty ädıl, riiasyz beinelei almaidy» dep taŋǧala jazdy «Parij aptalyǧynda» ataqty fransuz kompozitory Pol Le Flem. Osylaişa älem jūrtşylyǧy Ämırenıŋ önerı arqyly qazaq halqyn tanydy.
Qazaqtyŋ ūly änşısı Ä.Qaşaubaev turaly «Ämıre» filmın Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ tapsyrysymen Ş.Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasy Ä.Ötemūratovtyŋ «Dar Play» kompaniiasymen bırlesıp tüsırgen.
Film Europa jūrtşylyǧyna qazaqtyŋ qara dombyrasy men dästürlı än oryndau önerın tanystyrǧan bırtuar änşınıŋ qysqa da jarqyn ǧūmyryn baiandaidy. Kinotuyndyda Ämırenıŋ 1925 jyly Parijde ötken «EKSPO» körmesındegı qaitalanbas önerı, Mūstafa Şoqaimen kezdesuı jäne tanymal amerikalyq kompozitor Jorj Gerşvinmen dostyǧy körınıs tapqan.
QR Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly filmnıŋ tūsaukeserınde tarihi tūlǧa jaiynda tüsırılgen «Ämıre» sekıldı filmder şeteldık körermennıŋ elımızge degen qyzyǧuşylyǧyn arttyratynyn atap körsettı. «Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalasynda ruhani jaŋǧyrudyŋ basty şarty – mädenietımız ben ūlttyq kodymyzdy saqtap qalu. Onsyz ruhani jaŋǧyru qūr jaŋǧyryq bolyp qalady» dep basa aitty. Elımız jürgızıp otyrǧan saiasatta mädenietke köp köŋıl bölınedı. Öskeleŋ ūrpaqty tärbieleu, ūlttyq mädeni mūrany nasihattau maqsatynda kinoöndırıske ideologiialyq män berılgen. Osy oraida elımızdıŋ dara änşısı Ämıre Qaşaubaev turaly tüsırılgen körkem film körermen nazaryna ūsynylyp otyr. Europada bırınşı bolyp qazaq änın äueletken Ämırenıŋ tūlǧasy qazaq önerı men jalpy qazaq üşın asa maŋyzdy» dedı ministr baspasöz mäslihatynda.
Filmnıŋ qoiuşy rejisserı Djeffri Vespanyŋ aituynşa, Qazaqstanda film tüsıru turaly oi üş ūiyqtasa tüsıne kırmegen. «Eŋ alǧaş osy kartinany tüsıru turaly ūsynys tüskende maǧan qandai jauapkerşılık artylyp otyrǧanyn tüsındım. Būl men üşın zor qūrmet boldy. Tüsırılımge kırıspei tūryp, Qazaqstanǧa ūşyp keldım. Jūmys tobymen tanysyp, Ämırenıŋ beiıtıne baryp Qūran oqyttyq. Änşı turaly bırneşe kıtap jazǧan Jarqyn Şäkärımnıŋ eŋbekterınıŋ arqasynda Ämırenıŋ ömır tarihymen tanystyq» dedı rejisser. Filmdı tamaşalau barysynda şeteldık rejisserdıŋ qiyn mındet üdesınen şyqqanyna kuä boldyq.
Filmdı tüsırude belgılı önertanuşy, küişı, ruhaniiatymyzdyŋ joqşysy Jarqyn Şäkärımnıŋ eŋbegı zor. 40 jyldan berı Ämırenıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zerttep, alty kıtap jazǧan, Ämırenıŋ fonografqa jazylǧan dausyn tapqan ol änşı turaly filmge bas keŋesşı retınde qatysty. «El bolsa er tuǧyzbai tūra almaidy» degen, Ämırenıŋ bır özı bükıl eldı älemge tanytty. EKSPO-ǧa dünienıŋ är tükpırınen kelgen älem halyqtarynyŋ ökılderı qazaq änşısınıŋ dauysyna taŋǧaldy. Sondyqtan Ämıre turaly aitu, bügıngı ūrpaqqa jetkızu – bızdıŋ paryzymyz» dedı J.Şäkärım filmnıŋ tūsaukeserınde.
Kartinanyŋ bas prodiuserı, investor Älidar Ötemūratov ekı jyldan astam uaqyt boiy jürgızılgen jobanyŋ kürdelı bolǧanyn aita kele: «Europa qoşemet körsetıp, qol şapalaqtaǧan tūŋǧyş qazaq änşısı turaly köpşılık bıluı kerek. Bız zamandastarymyzǧa Ämıre Qaşaubaevtyŋ qiyn ömır jolyn jäne dauysyn estuge mümkındık bergımız keldı. Ämırenı jaqyn tanyp, ūlttyq dästürlı önermen etene tanysqan otandastarymyzdyŋ boiynda maqtanyş sezımı oianady dep senemın. Bızdıŋ muzyka mädenietımızdı qalyptastyrǧan osyndai esımder tarihta qaluǧa tiıstı» dedı.
Filmde Ämırenıŋ rölın belgılı akter Sanjar Mädiev somdady. Ol törtkül dünienı qazaq önerımen tanystyrǧan ūly tūlǧanyŋ rölın oinau oŋaiǧa soqpaǧanyn aitty: «Ämıre» filmı menıŋ bügınge deiıngı jobalarymnyŋ ışındegı eŋ auyry boldy dep aita alamyn. Jarqyn Şäkärım, Satybaldy Narymbetovtıŋ arqasynda bız Ämırenıŋ obrazyn barynşa şynaiy körsetuge tyrystyq. Tarihi derekközderge süiensek, Ämıre öte ūiaŋ, sezımtal kısı bolǧan. Barlyǧyn jüregıne tym jaqyn qabyldaǧan. Filmde men osyndai adamdy körsetuge tyrystym» dedı S.Mädiev. Tüsırılım aldynda Ämırenıŋ rölın somdau üşın Sanjar Mädiev 3-4 ai daiyndalypty. Jas akter än aitumen qatar dombyra tartudy üirengen. Bügıngı künı Sanjar Gollivud deŋgeiındegı kinolarǧa tüsıp jürgen talantty akterımız.
«Ämıre» – qazaq kinematografiiasyndaǧy asa auqymdy tuyndynyŋ bırı. Kartinany tüsıru kezınde 400-den asa şeteldık mamandar jūmys ıstegen. Kartina Latviia, Los-Andjeles qalalarynda tüsırılıp, soŋǧy kadrlary Almaty oblysy Üşqoŋyr auylynyŋ maŋynda jürgızılgen.
Kinotuyndyda Ämırenıŋ Parijde Mūstafa Şoqaimen tanystyǧy, sodan keiıngı änşınıŋ tartqan azaby da surettelgen. Belgılı saiasi qairatkerdıŋ rölın Erkebūlan Daiyrov somdady. Tuyndyda Ä.Qaşaubaevtyŋ repertuaryndaǧy «Balqadişa», «Üş dos», «Dudarai», «Bes qarager» änderın Serjan Mūsaiyn, küiler men improvizasiialardy Nūrjan Täjıkenov oryndaǧan. Sonymen qatar filmde Ebbi Korniş, Ben Oldridj sekıldı şetel artisterı de oinady.
«Ämıre» filmınıŋ kinotuyndy retınde sapasy joǧary ekenın aita ketkımız keledı. Ūlttyq boiauy qanyq, zamanaui talaptarǧa sai tüsırılgen filmnıŋ qūrylymy men oqiǧa jelısı amerikalyq rejisser men ssenaristıŋ käsıbi şeberlıkterınıŋ arqasynda sättı şeşımın tapqan. Europanyŋ talǧampaz jūrtşylyǧyn qazaq änınıŋ qūdıretıne ūiytqan Ämıre jaily filmde ūltymyzdyŋ mädenietı, muzykasy, mınezı jaqsy körıngen.
Bügıngı qazaqtyŋ dästürlı än oryndauşylyq önerı Ämıre Qaşaubaevtan bastau alady. Klassikaǧa ainalǧan ınju-marjan änderımız Ämıre aitqan ülgı önegemen ornyǧyp, keiıngı änşılerdıŋ repertuarlarynda nyq bekıdı.Ūly änşınıŋ soŋynan Jüsıpbek Elebekov, Manarbek Erjanov şyqsa, olardan Mädeniet Eşekeev, Qairat Baibosynov jäne Jänıbek Kärmenov sekıldı jeztaŋdai änşıler därıs alyp, şäkırtter legı jalǧasyn tapty. Bır ǧasyrǧa juyq uaqyttan soŋ Parij törınde än şyrqap, älem jūrtyn tamsandyrǧan jas änşımız Dimaş Qūdaibergen fenomenı de qazaq elınde Ämıre önerın jalǧastyratyn laiyqty ızbasarlardyŋ bar ekenınıŋ, bola beretınınıŋ aiǧaǧy.
Än-Ämıre sapary eşqaşan üzılmeidı.
Muzykalyq tılde joǧary tenor dep atalatyn Ämıre dauysy – tabiǧattyŋ qazaq halqyna tartu etken sirek syiy. Būl dauys sezımınde säulesı, kökıregınde közı bar adamdy beitarap qaldyra almaidy. Ämıre dausynyŋ mınsız sūlulyǧy ǧasyrlarda ǧana qaitalanar erekşe qūbylys. Qai ändı oryndasa da sazy men syryn jürekpen jetkızetın Ämıre Qaşaubaev bırtuar daryn iesı, segız qyrly bır syrly önerpaz bolǧan. Asqan änşılıgımen qosa virtuoz dombyraşy ärı şeber akter retınde tanylǧan ol ǧajaiyp adami tūlǧasymen de halyq qūrmetıne bölendı.
1925 jyly Parijde ötken EKSPO körmesınde «Aǧaş aiaq», «Qanapiia», «Üş dos», «Jalǧyz arşa», «Qos balapan» jäne basqa änderdı oryndap, 2-şı bäigemen qosa kümıs medal jeŋıp alǧan änşı öz talantymen älemdık öner jūldyzdaryn tamsandyrdy. Sol kezde «Parij aptalyǧy» gazetı men «Le miuzikal» jurnaly onyŋ sirek kezdesetın talant ekenın jazsa, Sorbonna universitetınıŋ professory Perno fonografqa Ämırenıŋ oryndauynda bırneşe än jazyp alǧan. Ämıre Qaşaubaev 1927 jyly säuır aiynda arnaiy şaqyrtumen Mäskeu konservatoriiasynyŋ zalynda qazaq änderın tamyljyta şyrqady. Sol jyly Germaniianyŋ Maindaǧy Frankfurt qalasynda ötken Halyqaralyq muzykalyq körmede konsertke qatysyp, qazaqtyŋ halyq änderın älemge paş ettı. Onyŋ oryndauyndaǧy änder düniejüzı mädenietınıŋ ırı ökılderı Romen Rollan, Anri Barbius tarapynan joǧary baǧa alǧan. «Ämırenıŋ änı «temperamenttıŋ» şeŋberıne syimai, bız qūtyluǧa asyǧatyn öktemdıkten üstem baryp, özınıŋ biık deŋgeiıne jaiǧasady. Tört tondyq jüiege negızdeletın notalyq jazuymyz būl qūbylysty ädıl, riiasyz beinelei almaidy» dep taŋǧala jazdy «Parij aptalyǧynda» ataqty fransuz kompozitory Pol Le Flem. Osylaişa älem jūrtşylyǧy Ämırenıŋ önerı arqyly qazaq halqyn tanydy.
Qazaqtyŋ ūly änşısı Ä.Qaşaubaev turaly «Ämıre» filmın Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ tapsyrysymen Ş.Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasy Ä.Ötemūratovtyŋ «Dar Play» kompaniiasymen bırlesıp tüsırgen.
Film Europa jūrtşylyǧyna qazaqtyŋ qara dombyrasy men dästürlı än oryndau önerın tanystyrǧan bırtuar änşınıŋ qysqa da jarqyn ǧūmyryn baiandaidy. Kinotuyndyda Ämırenıŋ 1925 jyly Parijde ötken «EKSPO» körmesındegı qaitalanbas önerı, Mūstafa Şoqaimen kezdesuı jäne tanymal amerikalyq kompozitor Jorj Gerşvinmen dostyǧy körınıs tapqan.
QR Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly filmnıŋ tūsaukeserınde tarihi tūlǧa jaiynda tüsırılgen «Ämıre» sekıldı filmder şeteldık körermennıŋ elımızge degen qyzyǧuşylyǧyn arttyratynyn atap körsettı. «Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalasynda ruhani jaŋǧyrudyŋ basty şarty – mädenietımız ben ūlttyq kodymyzdy saqtap qalu. Onsyz ruhani jaŋǧyru qūr jaŋǧyryq bolyp qalady» dep basa aitty. Elımız jürgızıp otyrǧan saiasatta mädenietke köp köŋıl bölınedı. Öskeleŋ ūrpaqty tärbieleu, ūlttyq mädeni mūrany nasihattau maqsatynda kinoöndırıske ideologiialyq män berılgen. Osy oraida elımızdıŋ dara änşısı Ämıre Qaşaubaev turaly tüsırılgen körkem film körermen nazaryna ūsynylyp otyr. Europada bırınşı bolyp qazaq änın äueletken Ämırenıŋ tūlǧasy qazaq önerı men jalpy qazaq üşın asa maŋyzdy» dedı ministr baspasöz mäslihatynda.
Filmnıŋ qoiuşy rejisserı Djeffri Vespanyŋ aituynşa, Qazaqstanda film tüsıru turaly oi üş ūiyqtasa tüsıne kırmegen. «Eŋ alǧaş osy kartinany tüsıru turaly ūsynys tüskende maǧan qandai jauapkerşılık artylyp otyrǧanyn tüsındım. Būl men üşın zor qūrmet boldy. Tüsırılımge kırıspei tūryp, Qazaqstanǧa ūşyp keldım. Jūmys tobymen tanysyp, Ämırenıŋ beiıtıne baryp Qūran oqyttyq. Änşı turaly bırneşe kıtap jazǧan Jarqyn Şäkärımnıŋ eŋbekterınıŋ arqasynda Ämırenıŋ ömır tarihymen tanystyq» dedı rejisser. Filmdı tamaşalau barysynda şeteldık rejisserdıŋ qiyn mındet üdesınen şyqqanyna kuä boldyq.
Filmdı tüsırude belgılı önertanuşy, küişı, ruhaniiatymyzdyŋ joqşysy Jarqyn Şäkärımnıŋ eŋbegı zor. 40 jyldan berı Ämırenıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zerttep, alty kıtap jazǧan, Ämırenıŋ fonografqa jazylǧan dausyn tapqan ol änşı turaly filmge bas keŋesşı retınde qatysty. «El bolsa er tuǧyzbai tūra almaidy» degen, Ämırenıŋ bır özı bükıl eldı älemge tanytty. EKSPO-ǧa dünienıŋ är tükpırınen kelgen älem halyqtarynyŋ ökılderı qazaq änşısınıŋ dauysyna taŋǧaldy. Sondyqtan Ämıre turaly aitu, bügıngı ūrpaqqa jetkızu – bızdıŋ paryzymyz» dedı J.Şäkärım filmnıŋ tūsaukeserınde.
Kartinanyŋ bas prodiuserı, investor Älidar Ötemūratov ekı jyldan astam uaqyt boiy jürgızılgen jobanyŋ kürdelı bolǧanyn aita kele: «Europa qoşemet körsetıp, qol şapalaqtaǧan tūŋǧyş qazaq änşısı turaly köpşılık bıluı kerek. Bız zamandastarymyzǧa Ämıre Qaşaubaevtyŋ qiyn ömır jolyn jäne dauysyn estuge mümkındık bergımız keldı. Ämırenı jaqyn tanyp, ūlttyq dästürlı önermen etene tanysqan otandastarymyzdyŋ boiynda maqtanyş sezımı oianady dep senemın. Bızdıŋ muzyka mädenietımızdı qalyptastyrǧan osyndai esımder tarihta qaluǧa tiıstı» dedı.
Filmde Ämırenıŋ rölın belgılı akter Sanjar Mädiev somdady. Ol törtkül dünienı qazaq önerımen tanystyrǧan ūly tūlǧanyŋ rölın oinau oŋaiǧa soqpaǧanyn aitty: «Ämıre» filmı menıŋ bügınge deiıngı jobalarymnyŋ ışındegı eŋ auyry boldy dep aita alamyn. Jarqyn Şäkärım, Satybaldy Narymbetovtıŋ arqasynda bız Ämırenıŋ obrazyn barynşa şynaiy körsetuge tyrystyq. Tarihi derekközderge süiensek, Ämıre öte ūiaŋ, sezımtal kısı bolǧan. Barlyǧyn jüregıne tym jaqyn qabyldaǧan. Filmde men osyndai adamdy körsetuge tyrystym» dedı S.Mädiev. Tüsırılım aldynda Ämırenıŋ rölın somdau üşın Sanjar Mädiev 3-4 ai daiyndalypty. Jas akter än aitumen qatar dombyra tartudy üirengen. Bügıngı künı Sanjar Gollivud deŋgeiındegı kinolarǧa tüsıp jürgen talantty akterımız.
«Ämıre» – qazaq kinematografiiasyndaǧy asa auqymdy tuyndynyŋ bırı. Kartinany tüsıru kezınde 400-den asa şeteldık mamandar jūmys ıstegen. Kartina Latviia, Los-Andjeles qalalarynda tüsırılıp, soŋǧy kadrlary Almaty oblysy Üşqoŋyr auylynyŋ maŋynda jürgızılgen.
Kinotuyndyda Ämırenıŋ Parijde Mūstafa Şoqaimen tanystyǧy, sodan keiıngı änşınıŋ tartqan azaby da surettelgen. Belgılı saiasi qairatkerdıŋ rölın Erkebūlan Daiyrov somdady. Tuyndyda Ä.Qaşaubaevtyŋ repertuaryndaǧy «Balqadişa», «Üş dos», «Dudarai», «Bes qarager» änderın Serjan Mūsaiyn, küiler men improvizasiialardy Nūrjan Täjıkenov oryndaǧan. Sonymen qatar filmde Ebbi Korniş, Ben Oldridj sekıldı şetel artisterı de oinady.
«Ämıre» filmınıŋ kinotuyndy retınde sapasy joǧary ekenın aita ketkımız keledı. Ūlttyq boiauy qanyq, zamanaui talaptarǧa sai tüsırılgen filmnıŋ qūrylymy men oqiǧa jelısı amerikalyq rejisser men ssenaristıŋ käsıbi şeberlıkterınıŋ arqasynda sättı şeşımın tapqan. Europanyŋ talǧampaz jūrtşylyǧyn qazaq änınıŋ qūdıretıne ūiytqan Ämıre jaily filmde ūltymyzdyŋ mädenietı, muzykasy, mınezı jaqsy körıngen.
Bügıngı qazaqtyŋ dästürlı än oryndauşylyq önerı Ämıre Qaşaubaevtan bastau alady. Klassikaǧa ainalǧan ınju-marjan änderımız Ämıre aitqan ülgı önegemen ornyǧyp, keiıngı änşılerdıŋ repertuarlarynda nyq bekıdı.Ūly änşınıŋ soŋynan Jüsıpbek Elebekov, Manarbek Erjanov şyqsa, olardan Mädeniet Eşekeev, Qairat Baibosynov jäne Jänıbek Kärmenov sekıldı jeztaŋdai änşıler därıs alyp, şäkırtter legı jalǧasyn tapty. Bır ǧasyrǧa juyq uaqyttan soŋ Parij törınde än şyrqap, älem jūrtyn tamsandyrǧan jas änşımız Dimaş Qūdaibergen fenomenı de qazaq elınde Ämıre önerın jalǧastyratyn laiyqty ızbasarlardyŋ bar ekenınıŋ, bola beretınınıŋ aiǧaǧy.
Än-Ämıre sapary eşqaşan üzılmeidı.
Dina İmanbaeva
ana tılı qazgazeta
