Qazaq halqynyŋ dın turaly tanymy, senımı erekşe. Dındı jaratylystan tys qūdırettı qūbylys, tylsym retınde tanymaidy, oisyz bas qoiyp, közsız qūldai jyǧylyp, tabynǧan da emes. Dınnıŋ adam men qoǧam arasyn jalǧastyruşy, jarastyruşy jäne üilestıruşı qasietın jete tüsınıp, ony jan men tän tazalyǧyn saqtaityn, parasat taǧylymdaryn demeuşı, adamǧa önege tälım berer, peiılge meiırım ūialatar ruhani küşke baǧalaǧan.
Ataqty aǧartuşy Ybyrai Altynsarin öz zamanynda islamǧa den qoia otyryp, «mūsylmanşylyqtyŋ tūtqasy – senım, iman, imandylyq» dep däiektese, ūly aqyn Maǧjan Jūmabaev dın räsımderınıŋ tūrmys daǧdylarymen astarlastyǧyn «Oraza degen qazaqqa qūlşylyq emes, ädep qoi», - dep bır auyz öleŋmen sipattaǧan. Oişyl jazuşy Ǧ.Müsırepov dın jönınde: «Adam balasy bırdemege senbei, arqa süiemei tūra almaidy, sol senımnıŋ aty - dın. Eŋ arǧysy saiasi senım degennıŋ özı halyqtyŋ basym köpşılıgı üşın dın», - dep onyŋ adam ömırındegı ruhani küşın joǧary baǧalaǧany belgılı [4].
Babalarymyzdyŋ qaster tūtyp, atadan balaǧa amanattap, jürekke darytyp kelgen asyl qasietterı köp-aq. Halqymyz syrt közben emes, jürekpen ūǧatyn adamgerşılık qūndylyqtardy joǧary därıptegen. İman-qazaq halqynyŋ ruhani dünietanymyndaǧy parasat paiymymen sabaqtasyp jatatyn öte keŋ ölşemdı ūǧym. Ata-babalarymyzdyŋ aqiqatqa jeteler senımınıŋ de basty tıregı – osy. Barlyq bet-bolmysynyŋ, mınez-qūlqynyŋ ainasy. İmandylyq degen bır ǧana sözdıŋ boiyna ūiat, ar, ynsap, qanaǧat syqyldy bükıl jaqsy qasietter tügel syiyp tūr. Qazaqtyŋ jüzı jyly jandy jolyqtyra qalsa, «betınen imany tögılıp tūrǧan adam eken» nemese «imanjüzdı kısı eken» dep söz etısetını de sondyqtan. Tıptı adam ǧūmyrynyŋ mänı bolyp sanalatyn mahabbat sezımınıŋ de negızı imandylyqtan bastalady. Ony Abai atamyz «üş süiumen» bailanystyryp, «imani-gül» dep at beredı. Halqymyzda «Jiǧanyŋa senbe – imanyŋa sen. İmandy adam – arly adam. İmansyz adam – sorly adam. Üstıŋnıŋ kırın – sabyn ketıredı, janyŋnyŋ kırın – iman ketıredı», «İmandylyq qasterlı qasiet», «İmandylyq – inabattylyq ainasy», «İmandylyq – ızgılık negızı» degen sekıldı tūraqty söz tırkesterı men mätel sözder jeterlık. Ökınışke orai, keŋestık däuırde tamyryn tereŋge jaiǧan totalitarlyq saiasattyŋ üstemdık jürgızuınıŋ saldarynan bız osyndai ūly qasietımızden aiyrylyp qala jazdadyq. İmandylyq sözı imannan şyqqan. Al iman – jürektegı nūr, nūrdyŋ syrtqy bolmysy, iaǧni imandylyq – Alla taǧalaǧa iman etken adamǧa bıtetın körkem mınez. Alla jıbergen ärbır paiǧambarynyŋ mındetı – iman men imandylyqqa uaǧyzdau dep sanalǧan.
İmandylyq mınezı ärbır mūsylmannyŋ boiynan tabyla bermeidı. Atam qazaqtyŋ adamgerşılık ūǧymyn imandylyq sözımen beruınde erekşe män bar. Öitkenı, adamgerşılık pen imandylyq arasynda ülken aiyrmaşylyq bar. Adamgerşılık – barlyq adamnyŋ boiynda bola alatyn adamnyŋ adamdyq bolmysynan (kısılıgınen)tuǧan qasiet. İmandylyq älemnıŋ Jaratuşysy, Ūly Dosyna degen iman atty süiıspenşılıgınen tuǧan asa ızgı kısılık qasiet. Iаǧni, ärbır imandylyqta adamgerşılık bar bolsa da ärbır adamgerşılıkte imandylyq bolmauy bek mümkın. Sondyqtan qazaqta imandylyq – auqymy asa keŋ ülken pälsapalyq oi-tolǧamǧa ie, erekşe mändı ūǧym. Atam qazaq imanyn – öz bolmysynyŋ tıregı men ar-ojdannyŋ asyl tas aqiqaty dep ūqqan. Sol sebeptı atam qazaq jürekten iman şyqqannan keudeden jan şyǧudy artyq sanaǧan. Oǧan atam qazaqtyŋ myna sözı kuä: «Malym – janymnyŋ sadaqasy, janym – arymnyŋ sadaqasy». Būl jerde atam qazaqtyŋ «arym» dep otyrǧany – iman. «Ūiat kımde bolsa, iman sonda» deuı de, sodan qalǧan. Ar-ūiatyn satqan janǧa «imanyn satty», arsyz janǧa «imansyz» degen sözben tüiregen. Qazaqta mūndai söz tırkesterı tolyp jatyr. Būl – atam qazaqtyŋ asa imandy momyn-mūsylman jan ekendıgınıŋ belgısı. Iаǧni, qazaq bar jaqsylyq ūǧymdy iman sözımen, bar jamandyq ūǧymdy imansyz sözımen aiqyndaǧan. Qazaq ärqaşan Ūly Dosyna berıktıgın körsetken. İä, qazaq şyr etıp dünie kelgen balanyŋ qūlaǧyna azan aityp, ajaly jetıp būl jalǧannan ozǧan jannyŋ da jüzın qūbylaǧa qara-typ, janazasyn oqyp Ūly Jaratuşynyŋ jarlyǧyn būljytpai oryndauǧa tyrysqan.
Qazaq dınınıŋ |mentaldyǧynyŋ| tıregı, ūlttyn ruhani bolmysynyŋ maŋyzdysy – imandylyq. İmandylyq konseptı – tılımızde köptegen ūǧymdardy bırıktıretın, jinaqtaityn jalpy tüsınık. Ar, ojdan, ūiat, şyn, şyndyq, namys, jürek, jan, tazalyq, ädılet, meirım – imandylyq konseptısınıŋ tırek ūǧymdary. Şäkärım filosofiiasynyŋ negızı – imandylyq.
Şynnan asqan Qūdai joq,
Anyq Qūdai – Şyn Qūdai,
Ūqpai qalma alaŋ bop,
Şyn bolmasa, kım Qūdai?
Būryn şyn bar, bügın şyn,
Erten şyn bar-üş bölek.
Keregı joq būlardyŋ ,
Būzylmaityn şyn kerek, - Şyn Allany madaq etıp, Şynǧa ǧaşyq bolǧan aqyn būl pänidın qyzyǧyna könılı tolqityndardyŋ Şynnan alys ekenın de naqty eskertedı. İslam dını qazaq dalasyna kelıp jetkenşe de, paiǧambarymyzdai ülgılı adamgerşılıgı men imandylyǧy basyna qonǧan, tura da ädıl, iman jüzdı, senımdı, ru taipanyŋ, ūlt qauymnyŋ ūlaǧatty ülgı önegesı bolǧan abyz-aqyn, han-qaǧan, batyr-er, şeşen-bi, sal-serı, dana ana men ata qanşama adamdar ömırden öttı. Solardyŋ qazaq halqyna qaldyrǧan asyl ruhani mūrasyn islamnyŋ imandylyq qaǧidalary men ūstyndaryna etene aralasyp, tonnyŋ ışkı bauyndai qabysyp tamaşa tabysqa jetkendıgıne tarih kuä. Qazaq halqynyŋ jalpy ūlttyq qasiettı ūǧymyna ainalǧan imandylyq sözınıŋ tüp törkını men ılkı bastauynyŋ da mūsylman dınımen toqailasyp jatatyndyǧy belgılı. İman ūǧymy äuel basta Qūran arqyly adamdardyŋ sanasyna sıŋse de, uaqyt öte kele halyqtyŋ ejelden qalyptasqan salt-dästürımen, tanym-tüsınıgımen, nanym-senımımen bıte qainasyp, jaŋa bır sapalyq deŋgeige köterılgen ūǧym. Halyq tüsınıgındegı iman sözı dıni şeŋberden şyǧyp, jalpy ūlttyq, bükıl adamzattyq qūndylyqtardy qamtityn auqymdy dünietanymdyq kategoriiany bıldıredı.
Adamnyŋ ıs-äreketınıŋ, sözınıŋ tura boluy tek tärbie arqyly ǧana sanaǧa äser etıp jüzege asyrylady. Senım men turaşyldyq egız ūǧym. Adamdardyŋ boiynda būl sipattardy qalyptastyru senım, namys pen iman arqyly jüzege asady. Köŋılınde imany, senımı bar adam jalǧan söilemeidı, aldamaidy, amanatqa qiianat jasamaidy. İman adamǧa ötırık aitqyzbaidy, özgenı aldap, mal tabudan saqtandyrady. Tärbielı, senımı bar adam, Alla taǧala menı är uaqytta körude dep oilaidy. Sondyqtan jamandyq oilamaidy, özgenıŋ mülkıne qol sūqpaidy, qiianat etpeidı. Jūrttyŋ özın syilauy üşın aldymen özı özgege qūrmet etedı. Mūndai imandylyqtyŋ joldary mūsylmandylyqtyŋ bes paryzyn tolyq oryndau barysynda jüzege asatyndyǧyn bügınde imanjüzdı, mol adamgerşılık sipatqa ie bolǧandar däleldep otyr. Adamnyŋ näpsısı – boidaǧy pendege tän qūmarlyq sezım. Jalpy adamnyŋ adamgerşılık şyŋyna jetuınıŋ negızgı körsetkışı men imandylyǧynyŋ qalyptasuy – özınıŋ näpsısıne ie boluy
İbaly qyz tärbielep, asyl analardy ömırge daiyndauda, qazaqqa, islam dınınıŋ tigızgen oŋdy yqpaly zor bolǧan. Sondyqtan, neke qiiu, qyz ūzatu, kelın tüsıru qazaq salty, ejelgı ädet-ǧūryppen ūştastyra otyryp islam dını negızınde atqarylǧan. Al bozbala, boijetken, imandy ūl ibaly qyz tärbieleu ısı öte nätijelı boldy. «İmandylyq (atauy är türlı bolǧanymen) – barlyq nanym-senımderge ortaq ūǧym. Adamdardyŋ dıni senımıne bailanysty, imandylyqty alalauǧa bolmaidy. Qai dındegı bolsyn adamdardyŋ barşasyn imandylyqqa baulu qajet» deitın K.D. Uşinskiidıŋ sözı bar. Ol önegelı tärbiege ülken män bergen, onyŋ negızın dın dep sanaǧan. Dındı ol, eŋ aldymen, önegelı tazalyqtyŋ kepılı dep tüsıngen. K.D. Uşinskii: «Tärbie halyqtyq ıltipatqa ie bolǧan jaǧdaida ǧana öz maqsatyna jetedı» - deidı. İman ūǧymy bızde ūlttyq sipatqa ie bolǧan. İmandylyq – ūlttyq şeŋberde şyrmalyp qalǧan tar ūǧym da emes, Qazaqstan Respublikasynda tırşılık etıp otyrǧan küllı etnos ökılderı, onyŋ ūrpaqtary imandylyq nūrynan tysqary qaluǧa tiıs emes. Eşbır ūlt būǧan qarsy bolǧan da emes. İmandylyq – qazaq üşın, jalaŋ islami ūǧym da emes. Ol nanym-senım retınde, qaşannan bar, ūlasyp kele jatqan tüsınık. Al,imandylyqqa tärbieleu qazaq ılımınıŋ asyl özegı. Osy asyl özek bügınderı qoǧamdaǧy tärbielık ıs-äreketter men şara-şarualardyŋ tıregı bola almai otyr. Onyŋ köptegen sebebı bar. Al,eŋ bastysy – Qazaq pedagogikasyn – materialistık jäne jauynger ateistık dünie tanymy negızınde jazylǧan, sosialilistık nemese «ǧylymi pedagogikamen» teŋ körıp baǧalamauda bolyp otyr. Bızdıŋ sanamyzda materialistık-dialektikalyq ädısnama negızınde paida bolyp, tanylǧan bılım ǧana teoriialyq ǧylym retınde ūǧynylady da, basqa dünietanymǧa negızdelgen teoriialar men ǧylymi paiymdaular moiyndalmaidy. Sondyqtan da bolar, ūlttanu, adamtanu sol siiaqty teologiialyq ǧylymdar öte baiau jyljyp, filosofiia, saiasattanu, äleumettanu ılımderı ūlttyq keŋıstıkke kölem ielene almai, basqa bır ılımnıŋ qoltyǧyna kırıp, «turaly» ǧana tūjyrym-tüiın jasauda, al, qazaq psihologiiasy, qazaq pedagogikasy ötkennen qalǧan aŋyz-äŋgıme, hiqaia sanatynda taldanyp jür. Joǧaryda az-mūzdap aitylǧan .imandylyq, imandylyq tärbie atty pedagogikalyq kategoriia eşbır «ǧylymi» pelagogikada joq, tek şyǧys pedagogikasynda, anyǧynda qazaq pedagogikasynda bar. İmandylyq tärbiesın jas ūrpaqqa igertudıŋ ǧylymi negızın Farabi, Balasaǧüni, Iаssaui babalarymyz salyp, Abai, Şäkerım jäne Maǧjan, Jüsıpbek danalarymyz tiianaqtap qoiǧan. Aitalyq: Qorqyt Ata bylai degen: «Täŋırge siynbaǧan adamnyŋ tılegı qabyl bolmaidy. Täŋırısı qūramasa, eşkımnıŋ bärı ekeu bolmaidy. Täŋırı pendesınıŋ maŋdaiyna ne jazsa, sol bolady. Onyŋ jazuynsyz adam jamandyq körmeidı, ajal kelıp, ölmeidı. Ölgen tırılmeidı, keudeŋnen janyŋ ketse, ol qaityp kelmeidı. Jıgıt tırısınde qarataudai qylyp, bır kün tynym körmei dünie jiiady, baiidy. Bıraq sonyŋ ışınen ol özıne tiıstı ülesın ǧana jeidı». Äbu Nasr Äl-Farabi: «filosofiia men dındı şendestıre qarastyryp, ekeuın bır sanattaǧy sanaly bılım dep tanyp, filosofiianyŋ basty ūstanymy – dälel, dınnıŋ özegı – senım» dep tūjyrymdaǧan. Farabidıŋ pıkırınşe, «...tärbiege könbeitın, jöndeuge, tüzetuge kelmeitın jas bolmaidy. Tek retın tauyp üiretuden, bauludan jalyqpau kerek. «Jaman qylyq – ol jan auruy. Būl aurudy ketıru üşın tän auruyn emdeuşı därıgerge ūqsauymyz kerek» – deidı ǧūlama. Äl-Farabi öziniŋ osy tūjyrymdaryn ary qarai ǧylymi jetildire kelip, türki halyqtarynyŋ tälim -tärbiesinıŋ negizi bolǧan üş türli ilimniŋ: bırınşı – hauas, hauas salim, hauasi hamsa zahiridi (tüisik, işki bes sezim jäne syrtqy bes sezim), ekinşi – İmani gül (üş süiu), üşinşi – Jäuanmärtlik (aqyl, ädilet, raqym) mänin tüsindiredi. Türık jūrtynynŋ ruhani ūstazy A.Iаssaui jüzdegen mektep aşyp, jüz myŋdaǧan şäkırtke imandylyq tärbiesın igertıp, sofylyq-moraldyq ılımın jasap, sopylyq mektep pedagogikasyn qalyptastyrsa da, onyŋ ǧylymi-teoriialyq negızın tanyp bıle almai, oǧan zerde, parasat-paiymymyzdyŋ öresı jetpei būltarumen kelemız.
(Jalǧasy bar)
Qobdabai Qabdyrazaqūly, ǧalym-jazuşy
Abai.kz
