İrandyqtar - älemdegı eŋ köne ūlttardyŋ bırı jäne olardyŋ bıregeiı de bolyp tabylady. Būl halyqtyŋ yqylym zamandardan bastau alatyn, ǧasyrlardyŋ tezınen ötıp, közınıŋ qaraşyǧyndai saqtap kele jatqan bai etnikalyq mädenietı bar. İrandyqtar öz ömırlerınde merekelerge asa köp köŋıl böledı. Merekelerdı toilau, olardy erekşe sän-saltanatymen atap ötu olardyŋ ömır saltyna ainalǧan dese de bolady. Sondyqtan olardyŋ özderıne ǧana tän, basqalarda joq erekşe mädenietı ärtürlı ūlttyq meiramdardyŋ salt-joralǧylarynda airyqşa körınedı. Tömende osy merekelerge jeke-jeke toqtalyp ötpekpız.
Säde meiramy - irandyqtardyŋ köne meiramdarynyŋ bırı. Barlyq uaqytta Nauryz merekesıne elu kün qalǧan kezde toilanady. Auyzşa taralǧan aŋyzdarǧa süiensek, onyŋ būl ataumen ataluyna elu kün men elu tündı qosqanda, jüz sanynyŋ şyǧatyny sebep bolǧan siiaqty (eskertu: parsyşa «säd» - jüz ). Sondyqtan, būl merekenı «säde» iaǧni, «jüzdık» dep ataidy. İrandyqtar būl meiramnyŋ şyǧuyn ottyŋ paida boluymen bailanystyrady da, ıs jüzınde būl meiramdy «ot merekesı» dep tüsındıredı.
Zoroastrizm dının ūstanatyn irandyqtar būl meiramdy saltanatty türde ötkızedı. Halyq üiılgen aǧaşty ainalyp tūrady da, zorastr abyzdary arnaiy dūǧalardy oqyp, sodan soŋ aǧaşqa ot tigızedı. Būl meiram är jyly İrannyŋ zoroastrlar köp şoǧyrlanǧan Kerman, Iazd aimaqtarynda jäne Tehran qalasynda toilanady.
Şäb-e esfänd (esfänd tünı). Kaşan, Fars, Kerman, Iazd siiaqty İrannyŋ ortalyq jäne oŋtüstık audandarynda bahman aiynyŋ (irandyq kün küntızbesı boiynşa 11-ai) soŋǧy tünı, iaǧni esfänd aiynyŋ alǧaşqy tünı (köptegen Şyǧys halyqtarynyŋ tüsınıgınde kün batqan soŋ kelesı kün bastalǧan bolyp sanalady) «esfänd tünı» dep atalady. Būl tünı halyq är türlı şöpter men dänderdı paidalanyp, «esfänd asy» dep atalatyn tamaqty äzırleidı. Būl dänder men şöpterdıŋ türlerı İrannyŋ aimaqtarynda ärtürlı bolyp keledı.
Halyq esfänd tünı üidıŋ oşaǧynan tütın şyǧuy kerek, äitpese kelesı jylǧa deiın ol üide yrzyq pen bereket bolmaidy dep senedı. Keibır jerlerde būl tünı Esfandiar-e Ruiintän (iran mifterındegı Ahilestıŋ irandyq prototipı) keledı dep senedı. Sondyqtan eger onyŋ aty aş bolsa jesın dep, esıktıŋ basyna şöp ılıp qoiady.
Pändje (bestık). İrannyŋ eskı küntızbegınde jyldyŋ ärbır aiy otyz künnen tūrady da, bır jylda barlyǧy üş jüz alpys kün bolady. Osy künderge eş aiǧa kırmeitın «pändje» dep atalatyn, erekşe atalyp ötetın bes kündı qosady. Osylaişa, irandyqtardyŋ islamnan būrynǧy küntızbegınde on ekı aidyŋ ärqaisysy 30 künnen tūrady jäne olarǧa qosymşa bölek bes kün taǧy bar. Iаǧni, osylaişa bır jylda 365 kün bolyp, kün küntızbegımen bırdei bolady. Būl bes kün eşqandai aidyŋ, jyldyŋ da esebıne kırmeidı. Sondyqtan būl künderdı jūmys ıstemei, ölgen adamdardy eske alyp, köŋıl köterıp, quanyşpen ötkızu kerek dep sanaǧan.
Kıtaptarda būl bes künnıŋ atauy är türlı ataularmen berıledı: «pändje», «pändje-ie dozdide», «pändjuh», «behizäh» (arabtar «hämse-ie mostäräǧǧe» iaǧni, «ūrlanǧan bestık» dep ataǧan). Qazırgı kezde eskı küntızbek halyqtyŋ sanasynan ūmytyla qoimaǧan Iäzd, Kaşan jäne Talǧan siiaqty aimaqtarda būl künderdı «pändje», «pändjäk», «pändje-ie pitok» sekıldı san aluan ataularmen ataidy. Adamdar būl künderı qabır basyna barady, arnaiy tamaqtar pısıredı, keibır jemıster men kökınısterdı jeu mındettı dep sanaidy. Talǧanda osy bes künnıŋ bırınde müldem jūmys ıstemeidı, «sizdäh be där» merekesı sekıldı tabiǧat aiasyna şyǧyp, «pitok polou» dep atalatyn palau pısıredı. Tıptı būl bes künde kündız ūiyqtamauǧa tyrysady, äitpese jūmysymyzǧa «pitok» iaǧni, kedergı keledı dep oilaidy.
Äräfe nemese jyldyŋ soŋǧy jūmasynyŋ tünı. İslamnan būrynǧy däuırde irandyqtar jaŋa jyldyŋ bastaluyna on kün qalǧanda (on täulık) ūrpaqtaryn körıp ketu üşın ata-babalarynyŋ aruaqtary aspannan jerge tüsedı dep sengen. Osy uaqyt aralyǧynda tırı adamdar ata-babalarynyŋ aruaqtaryn köŋılderın köteru üşın hoş iıstı tamaqtar äzırlegen. Būl künderı jaman sözder aitpaǧan, ata-baba ruhtary renjitındei ıster ıstemegen.
İslam dını İranda taralǧannan keiın būl tünge bailanysty räsımder men senımder özgerıp, ekı künge deiın qysqardy. Onyŋ bırı jyldyŋ soŋǧy jūmasynyŋ tünı jäne ekınşısı jyldyŋ soŋǧy keşı nemese basqaşa aitqanda jaŋa jyldyŋ tünı. Būl kündı «äräfe» jäne keibır jerlerde «äläfe» dep te ataidy. Būl ekı tünde halyq qabır basyna barady, ölı aruaqtar üşın sadaqaǧa jemıs-jidek, tättı, qūrma taratady.
Chäharşämbe-ie suri (särsenbı suri). Būl meiram İrannyŋ basym bölıgınde keŋ taralǧan meiramdardyŋ bırı. Dälırek aitsaq, jyldyŋ soŋǧy seisenbısınde toilanady. Nege būl mereke seisenbıde toilansa da, «chäharşämbe suri» dep atalady? Qazırgı İranda resmi kün tün jarymynda bastalyp, kelesı künnıŋ tünıne deiın jalǧasady da, aptanyŋ künderı tün ortasynda auysady. Alaida, kün İrandaǧy eskı salt-dästür boiynşa kün batqannan keiın bastalady, iaǧni kün batqannan keiın sol kün aiaqtalyp, kelesı kün bastalady. Būl räsım ūlttyq meiramdardy toilauda erekşe baiqalady.
Chäharşämbe-ie suri seisenbınıŋ keşınde toilanady. Däl osyndai atauy bar būl mereke mındette türde islam dını kırgenen keiın paida bolǧan degen boljamdar bar. Sebebı, islam däuırıne deiın irandyqtardyŋ küntızbegınde jūma jäne senbı künderı bolmaǧan jäne är aidyŋ otyz künınıŋ qūdailar men perıştelerdıŋ atymen atalǧan öz ataulary bolǧan. Alaida, būl meiramnyŋ räsımderınen ot jaǧu sekıldı islamǧa deiıngı dästürdı de baiqamau mümkın emestıgın aita ketu kerek.
Halyq būl künı merekenı toilau üşın bazarǧa baryp, arnaiy zattar men tamaqtar satyp alady. Olardyŋ keibıreuın arnaiy nietpen satyp alady.
Būl künı ot jaǧylatyn arnaiy oryn (aulada ne köşede) daiyndalady. Jaǧylatyn otyndardyŋ üiındısınıŋ sany mındettı türde taq boluy jäne tıkenektı būta boluy kerek. Köşede nemese aulada ot jaǧylyp, jastar osy ottyŋ üstınen sekıredı de, «zärdi män äz to, sorhi-ie to äz män, (iaǧni, «senıŋ qyzylyŋ maǧan, menıŋ sarym saǧan» degen öleŋder aitady, öitkenı, irandyqtar sary tüs aurudyŋ, qyzyl tüs densaulyqtyŋ belgısı dep bıledı. Otyn janyp bıtkennen keiın ne ısteledı? Keibır aimaqtarda janūia müşelerınıŋ bırı janǧan otynnyŋ külın jinap alyp, aǧyp jatqan suǧa aǧyzady.
Är türlı ot şaşular da oryndalady (täräǧǧe, häft täräǧǧe, häft räng, narendjäk, muşäk). Keibır jerlerde būl tünı quanyştyŋ belgısı retınde aspanǧa myltyq ta atylady.
Būl tünı sondai-aq arnaiy chäharşämbe-ie suri tamaqtary pısırıletının aita ketu kerek. Būl tünge arnap, «ädjil» dep atalatyn meiız, qūrma, tūt, keptırılgen ınjır, pıste, badam, orman jaŋǧaǧy sekıldı keptırılgen jemıster men dänder toby daiyndalady.
Nouruz (Nauryz). İran mifterınıŋ keiıpkerı Djämşid patşa jamandyq qūdaiy Ahriman men perılermen soǧysyp, olardy jeŋedı. Hrustaldan özıne arba soǧuǧa ämır etedı. Arba daiyn bolǧan kezde Ahrimandy oǧan bailap, özı de otyrady. Damavand tauynyŋ basynan ūşyp, Vavilonǧa barady. Halyq būl jeŋıske taŋ qalyp, farvardin aiynyŋ bırınşı künı bolǧan sol kündı «nauryz» iaǧni, «jaŋa kün, jyl basy» dep atap toilai bastaidy. Mınekei, köne iran aŋyzdaryna süiensek, nauryzdy toilau räsımı sol zamannan bastalady eken.
Nauryz bastalmas būryn Mazenderan aimaǧynyŋ keibır qalalary men Sängsarda Hadji Firuz nemese Nouruzhan, Äzırbaijanda Saiachi, Ǧazvinde Nouruznaser sekıldı Nauryz keiıpkerlerı arnaiy qyzyldy-jasyldy kiımder men bastaryna şaşaqty biık bas kiım kiıp, Nauryzdy madaqtaǧan öleŋder oqyp, än salyp, bi bilep, halyqty köŋıl köteruge şaqyryp, jaŋa jyldyŋ jaqyndaǧanynan süiınşı äkeledı.
Nauryzdyŋ aldyndaǧy esfänd aiyn halyq jaŋa jylǧa daiyndaluǧa arnaidy. Bazarlar halyqqa lyq tolady. Halyq nauryzdyŋ aldynda tamaqtar satyp alady, monşaǧa barady, üi-jailaryn tolyǧymen tazalaidy, ydysqa şöptı köktetedı, mys ydystardy tazalaidy, jaŋa kiımder satyp alady jäne t.b. daiyndyq jūmystaryn jasaidy.
Nauryz keler aldynda balalar jaŋa kiım alǧyzu üşın ata-analaryna äzıl öleŋder aitatyn dästür de bolǧan. Mysaly: «Eid amäd, ma lohtim, dişäb be baba goftim (meiram keldı, bız jalaŋaşpyz, keşe äkemızge aittyq)».
Nauryz qazırgı İran memleketınıŋ resmi küntızbegı boiynşa färvärdin aiy men jyldyŋ bırınşı künı, köktemnıŋ basy. Nauryz kün men tün teŋesken sätten, iaǧni, jerdıŋ kündı 365 künde ainalyp bıtken sätınen, naqty saǧat, minut pen sekundtan bastalady. Jaŋa jyldyŋ bastalu uaqytyn irandyq ǧalymdar aldyn-ala eseptep şyǧaryp, halyqqa jariialaidy.
Nauryz merekesı künderı de (būl mereke qazırgı İranda resmi türde bes kün toilanady da, mektepter men universitetter ekı apta demalady) arnaiy tamaqtar daiyndalady. Jaŋa jyl künı arnaiy «häft sin (jetı sin)» dastarhany jasalady. Būl dastarhanǧa sämänu (öndırılgen bidaidan jasalǧan taǧam), sib (alma), säbzi (kök şöp), somaǧ (sūmaq), sändjed (jide), serke (sırke suy), sir (sarymsaq) sekıldı «sin» ärpımen bastalatyn jetı närse qoiylady. Sol sebepten būl dastarhan «jetı sin dastarhany» dep atalady. Būl dastarhanǧa sondai-aq Qasiettı Qūran kıtaby, boialǧan jūmyrtqa, kesedegı suǧa salynǧan greipfrut, aina, narsiss gülı, jaǧylǧan şyraq, akvariumdaǧy qyzyl tırı balyq, roza suy, tättıler men jemıster de qoiylady.
Jaŋa jyl bastalǧan sätte jasy kışı janūia müşelerı ülkenderdıŋ qoldaryn süiedı. Otaǧasy olarǧa syilyqqa aqşa beredı. Bärı qosylyp dūǧa jasap, qūdaidan kelesı jyldy aman-esen quanyşpen ötkızulerın sūraidy. Kei jerlerde halyq jaŋa jyl bastalǧannan keiın üige bırınşı kelgen adam qandai bolsa, jyl da solai ötedı dep senedı. Sondyqtan Mazenderannyŋ keibır qalalary men auyldarynda joly bolǧyştyǧymen aty şyqqan adamdardy aldyn-ala şaqyryp qoiatyn räsım bar. Olarǧa kelgenı üşın tättı tamaqtar men azyraq aqşa beredı.
Kelesı künı jaŋa jyldyq körısuler bastalady. Jasy kışıler jasy ülkenderdıŋ üilerıne baryp, olardy qūşaqtap, betı qoldarynan süiıp, jaŋa jylmen qūttyqtaidy. Jemıster men tättı-mättılerden däm tatyp, keide syilyq ta alady. Qūdalasyp qoiǧan bar janūialar bolaşaq kelınderıne nemese kerısınşe küieu balaryna syilyq jıberedı. Būl künderı qaraly üilerge barady, şiǧalardyŋ on ekı imamdary ūrpaqtary qabırlerınıŋ basyna ziiarat jasaidy. Būl körısuler on ekı künge sozylady. Jaqyn adamdar būl künderı körısıp, eger aralarynda renış bolsa, ūmytuǧa tyrysady.
Keibır jerlerde jaŋa jyldyŋ alǧaşqy tört künındegı aua-raiyna qarap, jyldyŋ tört mezgılındegı aua-raiynyŋ qalai bolatynyn boljaidy.
Sizdäh be där (13 esıkten şyq). İrandyqtar 13-färvärdin künı (jaŋa jyldyŋ 13-künı) astaryn äzırlep, üilerınen syrtqa şyǧyp ketedı. Jasyl-jelek, tal-baǧy bar jerlerge baruǧa tyrysady. Halyqtyŋ senımınde 13 sany «baqytsyz» san bolyp sanalady. Sondyqtan būl kündı öz üilerınen tysqary jerlerde ötkızedı. Jerge kılem tösep, tüskı asqa tamaq, salat jep, şäi ışedı. Dalada bilep, än salyp, köŋıl köteredı. Qyz balalar özderınıŋ jolyn aşu üşın jasyl şöpterdı örıp, «sizdäh be där, sal-e digär, hane-ie şouhär (on üş esıkten şyq, kelesı jyly, küieuımnıŋ üiınde bolsam deimın) » dep ändetedı. Adamdar keş batqan soŋ üilerıne oralady. İrannyŋ keibır aimaqtarynda imamdardyŋ (paiǧambar äuletı) ūrpaqtary basyna ziiaratqa barady. Paluandar küresı ötkızıledı. Jaŋa jylǧa ösırılgen kök şöptı suǧa aǧyzady.
Joǧaryda aitylǧan irandyqtardyŋ salt-dästürlerınen qazaqqa etene tanys, bızge de tän nanym-senımderdı baiqauǧa bolady. Atap aitsaq, ekı halyq ta ata-baba aruaǧyna erekşe qūrmetpen qaraidy. İrandyqtarda ölı aruaqtardyŋ rizaşylyǧy üşın tamaq pısırıp, sadaqa taratu dästürı bolsa, qazaqtar älı künge deiın at şaptyryp, ülken astar beredı. İrandyqtar jyldyŋ soŋǧy jūmasy tünınde (iaǧni, beisenbı künı tünde) aruaqtar üşın hoş iıstı tamaqtar pısırse, qazaqta üide bır adam qaitys bolsa, bır jylǧa deiın üiden iıs şyǧaryp, ärbır beisenbı künı tamaq pısırıp, körşı-qolaŋdy şaqyryp, beisenbılık jasaityn dästür bar.
İrandyqtar jäne basqa da Şyǧys halyqtary sekıldı būryn qazaqtar da kün batqan soŋ kelesı kün bastalady dep sanaǧan. Ata-babalarymyz batyp bara jatqan künge qarap, ömırımnıŋ bır künı öttı dep qaiǧyrǧan.
İrandyqtardyŋ tüsınıgınde älı künge deiın jyldyŋ soŋǧy seisenbısı tünın, iaǧni särsenbı keşın atap ötu asa maŋyzǧa ie. Qazaqta «särsenbınıŋ sätınde» ūǧymy da bar ekenı osyndaida oiǧa erıksız oralady.
İrandyqtar qazaqtar sekıldı otqa qūrmetpen qaraidy. İrandyqtar jyldyŋ soŋǧy seisenbısı tünı, ot jaǧyp, jastar osy ottyŋ üstınen sekıretın bolsa, būl dästür būryn qazaqtarda da bolǧan. Jastar Nauryzda altybaqan qūryp, ot jaǧyp, ottan sekırgen. Qazaqtyŋ ūǧymynda da sary tüs aurudyŋ belgısı, «sarǧaiyp» degen sözdı qazaq tılınde aurudan solǧan degen maǧynany bıldıredı. Sol sekıldı qyzyl tüs dennıŋ saulyǧynyŋ belgısı, qazaqta «qyzyl şyraily» ūǧymy denı sau, jaǧdaiy jaqsy adamnyŋ sipaty.
Ekı halyqqa ortaq mädeni qūndylyq – Nauryz. Ekı halyq üşın de būl mereke asa qymbat, asa qadırlı. Nauryzǧa irandyqtar asa qūlşynyspen bır ai boiy daiyndalady. Üilerın, qora-qopsylaryn tazalaidy. Qazırgı qazaqtar hristiandyq jaŋa jyldyŋ aldynda üi tazalap, erekşe qarbalasqa tüsedı. Demek, būl - nauryzda üi tazalau dästürınıŋ bızde de bolǧanynyŋ dälelı. Qazaqtar jetı dämnen tūratyn nauryz-köje daiyndasa, irandyqtar «jetı sin» dastarhanyn äzırleidı. Nauryzda jaqyn-juyq aǧaiynmen körısu dästürı Qazaqstannyŋ batys aimaqtarynda älı künge deiın saqtalǧan.
Mıne, osyndai mädenietaralyq ūqsastyqtardan halyqtardyŋ alşaq, oqşau, öz betınşe ömır süre almaitynyn köremız. İran-türık halyqtarynyŋ mädeni bailanystarynyŋ tamyry tereŋde jatyr. Būl ūqsastyqtar köne zamandardan berı būl halyqtar körşı tūryp, özara mädenietaralyq yqpaldastyqta bolǧanyn däleldeidı.
Boranbaeva Aiman Jūbatqanqyzy
(äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq
universitetı, Almaty, Qazaqstan)
Ūqsas jaŋalyqtar
