Qazaq tarihynyŋ eŋ basty mäselelerdıŋ bırı – «Şyŋǧyshan qazaq pa, joq qazaq emes pe?» degen sūraq. Būl mäselege qatysty qoǧamda jäne ǧalymdar arasynda ekı qarama-qarsy pıkır bar. Bırınşı tarap «būl ras eken» dep mälımdeidı, öitkenı Şyŋǧyshan ūlysynyŋ (halyq-äskerınıŋ) negızın qūraǧan rulardyŋ köptıgı qazaq halqynyŋ qūramyna endı: naimandar, kereiler, merkıtter, jalaiyrlar jäne t.b. Al qazaqtaǧy «Şyŋǧyshan äuletı» (dinastiia) bır bölek «töre» ruyna bölgen. Qazaqstan territoriiasynyŋ özı Şyŋǧyshan imperiiasynyŋ özegıne kırıp, 19-şy ǧysyrǧa deiın Şyŋǧyshan ūrpaqtarynıkı bolǧan. Al osy teoriianyŋ qarsylastary «būl tüsındırım saiasi maqsattar üşın, ärı negızsız süirelengen» dep aitady.
Sonda kımdıkı dūrys? Men būl mäselege üşınşı jaǧynan qarap, jaŋa közqarasyn ūsynamyn.
Beitarap tarihşy-köşpendıler tanuşylardyŋ közqarasynan eseptesek, Şyŋǧyshan kım bolǧan? Ol Euraziialyq köşpelıler örkenietınıŋ damuynyŋ eŋ biık şyŋy, tarihtaǧy eŋ ūly köşpelıler imperiiasyn qūrǧan bileuşı bolǧan. Şyŋǧyshan imperiiasy - salystyrmaly masştabtaǧy barlyq būrynǧy köşpelı imperiialardyŋ (ǧūnnu, Türık qaǧanaty, t.b.) eŋ jaqsy jetıstıkterın paidalanyp, ony jaŋa deŋgeide bırıktırgen. Keiıngı bırde-bır köşpelı imperiialar (Joşy-hannyŋ Ordasy (Altyn Orda), Tamerlan imperiiasy, Joŋǧar imperiiasy) Şyŋǧyshan imperiiasyna tıptı jaqyndai almaǧan.
Al beitarap tarihşy-köşpendıler tanuşylardyŋ közqarasy boiynşa «qazaqtar» degen kımder eken? Bügın qazaqstandyq jäne orystıldı-şeteldık tarih ǧylymynda «qazaq», «qazaqylyq» jäne «qazaqylandyru» terminderı alǧaşqyda «ūlttyŋ» emes, «ömır süru saltyn» bıldıretın bolǧanyn keŋ qabyldaǧan. Būl konsepsiia endı aǧylşyntıldı ǧylymǧa da enıp ülgerdı – 2016 jyly «Qazaqlïq, or Ambitious Brigandage, and the Formation of Qazaqs» kıtaby jaryq kördı. Onyŋ avtory - Djo-Iýp Li, Toronto universitetındegı türkı-parsytanu ǧylymynyŋ kandidaty, «qazaq» terminınıŋ tarihyn jäne onyŋ Qazaq handyǧynyŋ qalyptasuyna yqpalyn jan-jaqty aşady.
Onyŋ üstıne, «qazaq» degen termin «Qazaq handyǧy» aty bolǧanyna deiın köp ǧasyrlar būryn paida bolǧan. Iаǧni, basynda «qazaqylar» - būl özderıne ūnamaǧan hannyŋ bilıgınen şyǧyp, «kazak» rejimıne ötken köşpelılerdıŋ bırlestıgı. Iаǧni, fizikalyq türde aitqanda hannyŋ elınen köşıp, basqa jerde öz qalaulary boiynşa ömır süre bastaǧan.
Ädette, «qazaqlar, kazaki» bileuşını (han, ataman) qarapaiym äskeri demokratiianyŋ zaŋdary boiynşa, tıkelei dauys beru arqyly sailanatyn. Al egerde ol öz halqynyŋ talaptaryn oryndamasa, ony kez kelgen uaqytta bilıkten bosatu mümkın edı.. Mysalǧa, erkın «Sech kazaktarynyŋ» atamany öz bilıgın jyl saiyn dauys beru arqyly bekıtuı kerek edı. Al köşpelı qazaqtardyŋ arasynda, egerde han halyqtyŋ qyzmetıne laiyqty bolmasa, bükıl halyq odan köşu mümkın edı. Mysalǧa, halyqqa ūnamaǧan Būryndyq-han osylai öz elınen airylyp, «halyqsyz han» bolyp, Daladan bırjolata ketıp, Samarqan qalasynda ūmytylǧan küiınde qaitys bolǧan.
«Qazaqylyqtyŋ» ekı tarihi ülgısın– Şyǧys Europalyq «Sech kazaktary» men Qazaq handyǧyn qarastyratyn bolsaq, onda būl ürdısterı öte jaqsy baiqalady, äsırese olardyŋ eŋ paida bolǧan kezde. Kazak Sechter de, Qazaq handyǧy da, öz ekonomikasy, äskerı, ışkı jäne syrtqy saiasaty bar, täuelsız memleketterı bolǧan. Sonymen bırge olar negızı «özındık zat» bolǧan, jäne körşıles memleketterdıŋ eşqaisysyna da jatpaityŋ, sonyŋ ışınde olardyŋ būryŋǧy «qazaǧyp şyqqan» memleketterı. Mysalǧa, bolaşaq qazaqtar Äbılqaiyr Şaibani handyǧynan bölınıp şyqqan.
Otyryqşy halyqtarmen salystyrǧanda, köşpendılerınıŋ «qazaqylyǧynyŋ» osyndai qantögıssız ketuı - erekşelendıretın qasiet eken. Sebebı, egerde otyryqşy halyqtar bar biligını ūnatpasa, olar odan tek «revoliusiia», qandy töŋkerıs arqyly qūtyla alady. Al keibır «qazaqylyq» şyqqan memleketterı, halyqtyŋ bölıgınen aiyrylyp, öz bar boluyn jalǧastyrǧan edı. Mysalyǧa - aitylǧan qazaqtar ketuden keiın qalǧan Şaibanid memleketı.
Sonda osyndai «qazaqylyq» Şyŋǧyshannyŋ tūlǧasymen qalai säikes keledı?
Şyŋǧyshan Ūly Daladaǧy qandy ärı bıtpeitın özara qaqtyǧysyn toqtatyp, barlyq taipalardy baǧynyştylyqqa äkelıp, olarǧa zaŋ, tynyştyq, qauıpsızdık ornatqan bileuşı retınde tanymal boldy. Onyŋ bilıgı kezınde jäne onyŋ qaitys bolǧannan keiın de bıraz uaqyt, būryn qauıptı Ūly Dalada endı altynmen jäne qorǧansyz saiahattau mümkın bolǧan. Äleumettık ädıletsızdık barynşa azaitylǧan, sonymen qatar meritokratiia negızınde quatty «äleumettık liftter» jūmys ıstegen - būl kez kelgen adamǧa, şyqqan tegıne qaramastan, mansap pen ömırde būryn-soŋdy bolmaǧan biıkterge jetuge mümkındık bergen. Tiımdı memleket, ädıl salyq jüiesı, aşyq basqaru, tolerantty ideologiia jäne bırtūtas aqparattyq keŋıstık qūrylǧan edı, Būl jüiesı Şyŋǧyshannyŋ ataqty poşta qyzmetınıŋ arqasynda tırşılık etken. Osyndai poşta keiıngı ǧasyrlarda bükılälemdık poşta jūmysyna negızgı prototipıne ainaldy.
Bıraq, Şyŋǧyshan däl osyndai erkın «qazaqylyqtyŋ» jaqtauşy edı me? Jas kezınde, Temüjınnyŋ (bolaşaq Şyŋǧyshannyŋ) äkesı Esugei-Baǧadyr qaitys bolǧannan keiın, onyŋ otbasy ūzaq uaqyt boiy «qazaqylandyrǧan». Sol üşın, Şynǧyshan būl qūbylyspen jaqsy tanys bolǧan. Ökınışke orai, Temüjın otbasynyŋ «qazaqylandyruy» öte sätsız bolǧan – äkesı joq jäne rulastarynyŋ kömegınsız otbasy ünemı quǧyn-sürgınge, tonauǧa, qorlauǧa ūşyraǧan. Aqyrynda Temüjınnıŋ özı qorlaityn ärı qauypty tūtqynǧa tüsken, al tūtqynnan üiıne oralǧan son bırneşe jyldan keiın onyŋ äielı de küşpen alyndy.
İia, däl «qazaqylyq» Temüjınnıŋ mınezıŋ myqty qalyptasqan, sol üşın ol keiın Şyŋǧyshan bolyp ketken. Bıraq ol ony jaqsy körmegen, jäne de öz balalaryna mūndai ülestı qalamaǧan. Sondyqtan ol sol kezdegı Dalada mümkındıgınşe, halyqtyŋ ömırın boljauǧa bolatyn memleket qūrdy. Bıraq, ol keremet tabysqa qol jetkızıp, tarihtaǧy eŋ ūly köşpelıler imperiiasyn qūrǧannan keiın, keiınırek onyŋ ūrpaqtary jas hanzadalarynyŋ mınezın qalyptau üşın, jäne olar «şynaiy ömırdıŋ» dämın tatu üşın, jas kezınde mındettı türde bıraz uaqyt «qazaqylandyru» kerek dep eseptelgen.
Bıraq, Şyŋǧyshannyŋ özı qatygezdıkpen şektesetın qataŋ tärtıp pen zandyq jaqtauşysy bolǧan. Eş jaltaqtausyz ol qanaǧattanbaǧandaryn basyp, «köterılısterın qanǧa batqyzyp», körşıles taipalardy, halyqtardy, memleketterdı öz jüiesıne küştep baǧyndyru arqyly keltırgen. Ol «ämbebap älemdık tärtıp» (örkeniet) qūrdym dep sengen şyǧar. Jäne de önyŋ joiqyn jaulap alulardyŋ bır maqsaty – ol Euraziiadaǧy basqa halyqtaryn qalasa da, qalamasa da däl osy «örkenietke» keltırudy tyrysqan.
Demek, Şyŋǧyshan «qazaqylyqqa» tıkelei qarsylas bolǧan şyǧar. Ol tärtıp pen basqaruşylyqty, ortalyqtandyrylǧan bilıktı, ortaq zaŋnyŋ üstemdıgın ornatqan. Iаǧni, negızı «qazaqlyq» bükıl Şyŋǧyshan ūnatqan närselerge qarsy bolu üşın paida bolǧan. Erkın dala köşpelılerge qandai da bır şekten tys şyqqan bilık, jäne olardyŋ jeke ömırge qol sūǧuy şydamsyz edı. Olar öz ejelden kele jatqan salt-dästürlerıne, ru bileuşılerıne, batyrlarǧa, bilerge, bekterge, halyq arasynan şyqqan adamdarǧa artyq körgen. Alystaǧy han olarǧa şynjyrdyŋ qajetsız artyq üzbesı bolyp körındı - jabaiy jylqylarǧa tızgın, er-toqym taqqany ūnatpaityny siiaqty.
Bır qyzyǧy, Temüjınnıŋ andasy (atauly aǧasy) jäne keiınrek antty jauy – Jamūqa-Sechen – «qazaqylyqtyŋ» anaǧūrlym köp jaqtauşysy bolǧan. Bır kezderı olar bır-bırımen qaiǧy men quanyşyn bölısetın atauly aǧalar retınde bırge ömır jolǧa şyqqan. Bıraq keiın olardyŋ joldary tıptı aiyryldy - sonşama, Jamūqa Temüjınge qarsy odaǧynyŋ jany bolyp, ony ūzaq jyldar boiy jeŋılıstıŋ qyrynda ūstaǧan. Sonymen bırge, Jamūqa odan da köp «qazaqylyq» qūndylyqtaryn ūstanuşy bolǧan, özgergen türde bolsa da, Iаǧni, dala ädet-ǧūryptar men dästürlerdıŋ basymdylyǧy, rulyq elita men özın-özı basqaruy, qataŋ ortalyqtandyrudyŋ bolmauy, özanyqtama bostandyǧy jäne t.b. Sondai-aq, Jamūqa-Sechennıŋ «ǧalamdy jaulap alu» josparlary bolmaǧan dep boljauǧa bolady, öitkenı «jahandyq ūmtylary» qarapaiym köşpelılerge jat.
Temüjın men Jamūqa arasyndaǧy tereŋ qaişylyqtardyŋ bolǧandyqtan, Jamūqanyŋ jaqtastary ony «gurhan» etıp sailady. Gurhan degen «bır-bırıne teŋ rular odaǧyn» basqaruşysy, şyn mänınde «köşpelı konfederasiiasynyŋ» hany. Al Temüjınnıŋ jaqtastary ony kerısınşe «Şyŋǧyshan» bolyp sailaǧan, iaǧni ol üşın arnaiy jaŋa ataq oilap tauyp, «köşpelı imperator» degen sözdıŋ teŋdesı. Sonymen, Jamūqa men Temüjın arasyndaǧy küres «konfederat» pen «imperatorşy» arasyndaǧy, nemese «dalanyŋ bostandyq» jaqtauşysy men «dalalyq memleketşı» arasyndaǧy küres bolǧan.
Būl qarsylyqtyŋ nätıjesın bärımız jaqsy bılemız – «progressivtı imperatorşy» Şyŋǧyshan Jamūqa-gurhan men onyŋ «konservativtı» jaqtastaryn talqandap, öz zamanynyŋ älemdegı eŋ ūly memlekettı ärı barlyq zamandaǧy eŋ quatty köşpelı memlekettı qūrǧan. Jamūqanyŋ dala rularynyŋ erkındıgı men teŋdıgı turaly oi-pıkırlerı tolyǧymen jeŋılıp, al «memleket qairatkerı» Temüjınnıŋ şyndyǧy jeŋıp şyqqan siiaqty edı. (Sonymen bırge, qaişylyqty türde, Temüjın memleketınıŋ negızın däl «kazaklar» qūrǧan - būrynǧy bileuşılerınen köşıp, rulyq mındetterın ainalyp ötıp, jürekterınıŋ dauysy boiynşa Şyŋǧyshan jaǧyna ötken köşpelılerı).
Alaida keiıngı oqiǧalar körsetkendei, ūly Şyŋǧyshan da dalanyŋ azattyǧyn mäŋgılıkke tynyştandyra almady. Qarapaiym köşpelıler ǧana emes, rulyq tektılerdıŋ qoldaumen «Älemdı jaulauşynyŋ» ūrpaqtardyŋ arasynda ortalyqsyzdandyratyn ürdısterı bastalǧan, sonymen Şyŋǧyshan imperiiasy ūzaqqa barmady. Odan keiın danyşpan bileuşınıŋ qairatymen bırıkken Euraziialyq Köşpelı Örkenietı bırte-bırte özınıŋ üirenşıktı küiıne orala ūmtylǧan, sonymen qatar bıtpeitın bölşektenu jürısı bastalǧan.
Bır qyzyǧy - būl teketıres Qazaq handyǧynyŋ taǧdyrynda körınıs tapqan. Tarihtan belgılı bolǧandai, qazaq handarynyŋ bilıgı mūndai berık bolmaǧan. Būl qazaq handarynyŋ basqa bergı orta ǧasyrlardaǧy jäne Bızdıŋ zamanymyzdyŋ basyndaǧy tuystas köşpelı moŋǧol halyqtarynyŋ (monǧoldar, oirattar, qalmaqtar) handarynan aiyrmaşylyǧy. Bergı qazaq handarynyŋ bilıgı solqyldaq bolǧan, ol üşın olar ünemı küresıp, ony berık ūstana almaǧan. Qazaqtar öz handaryn tek şydap, tıptı jaqsy körmegen edı.
Būl tūrǧyda, qazaqtaǧy Şyŋǧyshan tūqymy öte qiyn sybaǧa alǧan. Mysalyǧa, moŋǧoldaǧy Şyŋǧyshan ūrpaqtary ışkı küreste köbınese bır-bırımen soǧyssa, al qarapaiym halyq salystyrmaly türde zaŋdy syilaityn bolǧan. Al qazaqtaǧy Şyŋǧyshan ūrpaqtary būǧan qosa, qazaq taipalarynyŋ «dala azattyǧyna» täueldı bolǧan. Qazaqtardyŋ «qazaq» dep ataluy beker emes – azattyq ömır süigış saltynyŋ jalpy atauy etnonimge ainalyp, bükıl halyqqa atau bergen. Būl Ūly Dalanyŋ «qazaqlyq» dästürınıŋ qaldyqtaryn eŋ ūzaq saqtaǧan halqy.
Sonda Şyŋǧyshan «qazaq» boldy ma, bolǧan joq pa? Ejelgı «qazaqlyq» ūǧymy tūrǧysynan «iä» degennen görı «joq» deuımız qajet. Degenmen, onyŋ jeke taǧdyrynda da, Şyŋǧyshan imperiiasynyŋ qūryluynda da «qazaqlyq» orasan zor röl atqarǧan. «Qazaqlyq» bolmasa, Şyŋǧyshan da, onyŋ memleketı de bolmas edı. Bıraq, däl sol «qazaqlyq» osy imperiianyŋ qūlauynda, al keiın onyŋ ūsaqtaluyna ölımşı röl atqardy.
Daniiar Baidaraly
