Qazaq tılınıŋ bolaşaǧy, latyn älıpbiıne köşudıŋ jaqsy jaqtary men kemşılıgı, halyq arasyndaǧy qazaq tılıne degen qūrmet häm talap etu faktısı boiynşa “Adyrna” tılşısı lingvist, “Halyqaralyq Qazaq tılı” qoǧamynyŋ müşesı Serık Erǧali myrzamen sūhbat jürgızdı.
-Memlekettık tıldı damytu taqyryby qazır qoǧamda eŋ özektı oryn alady. Al osy qazaq tılın damytu boiynşa qandai naqty ärı jemısın körseter qadamdar jasaluda?
-Qazaq tılın üirenudıŋ merzımı - adamnyŋ qabıletıne, nietıne jäne üirenetın ädısterıne bailanysty. Üş aidan, bır jyldaǧy aralyqta tıldı syndyryp, üirenuge bolady.
Eŋ bastysy - tıldık ortanyŋ yqpaly boluy kerek.
Ainalasynda qazaq tıldı ortamen qarym-qatynas jasasa, qazaq tıldı kontenttı audio, video materiialdardy meŋgerse, tyŋdasa, körse adam tez qabyldaidy. Iаǧni, tıldı üirenu - qūlaqqa bainalysty.
-Ökınışke qarai, qazır memlekettık tıldı jetık bılmeitın jandar ükımet basynda da bar. Qazaq tılın jalpy tolyq türde qanşa ai, jylda meŋgeruge bolady? Naqty zertteuler jürgızıldı me?
-Tıldı - qūlaq üiretedı.
Tyŋdau arqyly adamnyŋ söileu apparaty söileuge beiımdele bastaidy. Eŋ bastysy sol qasiet. Menıŋ öz metodikamnyŋ mänısı osynda jatyr.
Iаǧni, adam qazaq tıldı ortamen qarym-qatynas jasaǧan saiyn, köp tyŋdap, köp qaraǧan saiyn jetık meŋgere beredı.
-Latyn qarpıne köşu bız üşın qanşalyqty tiımdı?
-Qazırgı kezde latyn qarpıne köşu - paida bergennen görı, ziiany köbırek bolady. Sebebı, halyqtyŋ qazırgı jaǧdaiy orys tıldı jäne qazaq tıldı bolyp ekıge aiyrylyp tūr.
Būndai jaǧdaida basqa grafikaǧa negızdelgen jazu reformasyn qosyp jıbersek, onda ūrpaqtardyŋ arasynda sabaqtastyq joiylady.
Bızden būryn köşken özbek, äzırbaijan ūlttarynyŋ täjıribesı men aitularyna qaraǧanda aǧa ūrpaq pen jas ūrpaq arasy bölınıp qalǧan. Būl bızge tiımsız. Būdan tıldık orta odan ärı tarylyp ketedı.
Sodan keiın tılden arylu qaupı tuady. Sondyqtan men özım latyn qarpıne köşuge qarsymyn.
-Elımızde bolǧan soŋǧy qaraly oqiǧalar qabyrǧamyzdy qaiystyrdy. Halyq kötergen mäselenıŋ ışınde tıl de bar edı. Qazaqstan halqynyŋ "qazaq tılınde söileŋder, bılu kerek" dep mäsele kötermeuı üşın tıldı damytu kerek. Bızdıŋ tıldı damytu faktorynyŋ naqty üş qaǧidasyn atap öte alasyz ba? Jeŋıl jol qandai?
-Tıldı damytudyŋ naqty 3 faktory retınde myna mäselelerdı atap ötkım keledı.
Äuelı, memlekettık qyzmettıŋ memlekettık tılge tolyqtai köşuı, iaǧni memlekettık ūyzmetkerderden memlekettık tıldı bıluın talap etu kerek.
Ol üşın «Kaztest» degen jüie arqyly olardyŋ tıl bılu deŋgeiın saralap, synap bıluımız kerek.
Är deŋgeidıŋ memlekettık qyzmettegı özınıŋ memlekettık tıldı bılu baǧasy, körsetkışı, talaby bolu kerek.
Ekınşı, qazaq tılınıŋ qoldanu aiasyn keŋeitu şaralary eŋ basty faktor bola alady.
Üşınşı, qazaq tılındegı kontentke memleketten qarjy aiamau kerek. Kıtaptan bastap, kino men multfilmder, gadjet pen türlı qoldanbalardyŋ barlyǧy tıldı oŋai paidalanudy jäne qoldanudy jolǧa qoiady. Mıne, osylar qolǧa alynuy kerek.
-"Qazaq tılınde söilei almaǧan deputat qazaqtyŋ mäselesın şeşe almaidy" degen pıkırmen kelısesız be?
-Qazaq tılınde söilei almaidy degen deputat - qazaqtyŋ mäselesın şeşe almaidy degen sūraqty qoiuǧa bolmaidy.
Mūndai közqaraspen kelıse almaimyn. Bıraq memlekettık qairatker, memlekettık şendı, memlekettık lauazym iesı memlekettık tıldı bıluge mındetteluı kerek.
Orys tıldı adam da qazaq tılınıŋ mäselesın şeşe alady.
Bıraq mäsele onda emes. Alaida memlekettık qairatkerler, memlekettık qyzmetkerler, memlekettık şendıler qazaq tılın bıluı mındettı. Mıne, mäsele osynda.
-Ukraina-Resei arasyndaǧy soǧystyŋ kesırınen salynǧan sanksiialar bızge de ziianyn tigızbei qoimady. Iаǧni, Gollivud filmderın körseter kompaniialarǧa tyiym saldy. Būl qiyndyqty kerısınşe qazaq tılın damytuǧa zor mümkındık qyp qabyldauǧa bola ma?
-Sūraqty öte jaqsy qoiyp otyrsyz. Būl sanksiialar qazaq tılın damytuǧa yqpal etetın alǧyşarttardyŋ bırı. Iаǧni, gollivud filmderın qazır bostan bosqa uaqyt ötkızbei, sony qazaqşalauǧa jūmylu kerek.
Qarjy bölınıp, audarmaşylardy ıske qosyp, olardy yntalandyru kerek. Söitıp jappai qazaq tıldı kontenttı filmdı, multfilmdı bolsyn, ertegı bolsyn bärı audarylu kerek.
Ondai jaǧdaida bız eşkımnen iek artyp, täueldı bolmaimyz. Kerısınşe, önerımız ben mädenietımız täuelsız bolady.
-Qazaqstan Respublikasynyŋ ükımetıne jaqsy bır ūsynys tastapsyz. Tıl komitetın Aqparat ministlıgıne, qalǧan barlyq ortalyqtardy bır korporasiiaǧa jiǧan dūrys dedıŋız. Tolyǧyraq tüsındırıp ketesız be? Būl ūsynys qanşalyqty paidaly bolmaq?
-Qazırgı kezde tıl mäselesın şeşuge arnalǧan ūiymdar men qūrylymdar bary jetkılıktı. Bıraq onyŋ barlyǧy şaşyrap jatyr. Olardy ortaq üilestıretın organ kerek. Ony jeke adam üilestırmeu kerek.
Ony belgılı bır tetık, mehanizm, organ igeru kerek. Ol üşın "Tıl bılım instituty bar", "KazTest" jüiesı bar, "Tıl-qazyna ortalyǧy bar" odan basqa tıl komitetı bar. Mıne, mūndaǧy tıl komitetı - eldegı tıl saiasatyn jürgızuşı, memlekettık uäkıldık oryn bolyp sanalady. Alaida tıl komitetı soŋǧy uaqytta sätsızdıkke ūşyrap jür.
Är türlı ministrlıktıŋ qarauyna kırıp kettı. Qazır "Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne qaraidy" al būǧan deiın "Mädeniet jäne sport ministrlıgıne qarady". Menıŋ oiymşa, tıl - aqparattyŋ tetıgı.
Al bızde "Aqparat jäne qoǧamdy damytu" ministrlıgı bar. Ol ministrlıktıŋ qūramynda "Ruhani jaŋǧyru" ortalyǧy bar.
Ol ministrlıkke osyǧan säikes qarjy bölınedı. Tıl degen aqparat qaida, ruhani jaŋǧyru qaida, ruhaniiat qaida?
Mıne, osy jerde tıl barlyǧy bırge, bırjaqty bolu kerek.
Sondyqtan tıl komitetı osy aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgıne qarauy kerek. Sol dūrys şeşım bolady. Odan basqa atalǧan ǧylymi-praktikalyq ortalyqtar, türlı jüieler, audarma ısı jüiesı boiynşa üilestıretın organ bolu kerek dep oilaimyn.
Mıne, osylardyŋ barlyǧy bırıgıp, bır korporasiiadan meŋgerılıp, basqarylyp, üilestırılu kerek.
Sonda ǧana tiyn-tebenmen kün körıp otyrǧan "Tıl-bılım instituty" qazaq tılınıŋ ǧylymi zertteluın jaqsartady. Sapaly da jaqsy sözdıkter şyǧara bastaidy. Odan basqa, tılge qatysty baǧdarlamalar, sifrlau jüiesı osy salaǧa kerektı qūrylymmen atqaryluy kerek.
Osynyŋ barlyǧy memleketık deŋgeidegı ülken ūiymǧa ainalsa, barlyǧy bıryŋǧai üilesıp jūmys jasaidy.
Al qazır ärkımnıŋ maqsaty bölek-bölek özınşe basqaru jüiesı bolǧasyn tūtas mäselelerdı şeşuge olardyŋ qauqary joq bop bölınıp jatyr.
Osyny tyŋǧylyqty jüzege asyrǧymyz kelse, soǧan säikes mehanizm bolu kerek. Al būl qazır joq bolyp otyr. Jylyna bır jinalys jasau būl ıske jaramaidy.
Eldegı būl mäselenı memlekettık organ memlekettık üilestıru memleketke arnalu kerek. Bolmasa, ükımettıŋ bır adamyna, bır lauazymyna jükteu dūrys emes. Mäsele olai şeşılmeidı.
Sūhbattasqanyŋyzǧa raqmet!Inju ÖMIRZAQ,
“Adyrna” ūlttyq portaly
