Qazırgı kezde Nauryz merekesıne orai «amal», «körısu» ūǧymdaryna qatysty pıkırtalas köbeiıp kettı. Būl taqyryp jetkılıktı zerttelmegendıkten, sovet däuırınde qalyptasqan ūǧym-sanamen qazaqtyŋ töl dästürımen şendestıru qalyptasyp otyr. Osyǧan orai bırşama tüsınık beru paryzymyz.
Aspandaǧy Amal men körısu
Aspandyq üderıster boiynşa 14 nauryzǧa qarai Toqty şoqjūldyzyndaǧy Amal jūldyzy men Kün bır tüzudıŋ boiyna şyǧyp, Jerden qaraǧanda bettesıp tūrǧandai äser etse kerek. Jäne de osy jait qystyŋ ketıp, jazǧytūrǧy üderıstı bastaityn osy astrologiialyq jaǧdai. Sol sebepten de qysy qatal dalalyq attyly türkıler üşın būl üderıs qyspen bırge eskı jylmen de qoştasu bolyp tabylǧan.
Şoqan Uälihanovtyŋ qazaqy küntızbe turaly jazyp, astronomiialyq keskının keltırıp salǧan suretınde üş tıldegı küntızbe sipattamasy Nauryz aiynan bastalady. Syzbada Şoqan Amal jūldyzyna Kün jüiesınıŋ jolyǧuyn beinelegen.
«Amal» ūǧym sözınıŋ şyǧuy
Resei qazaqtary «qamal», bızdıŋ elde «amal» degenmen, būl arapşa jazbalarda «hamale», parsyda «hamal» türınde kezıgedı. «Qamal» ūǧymy ejelgı Şumerden, Babyl däuırınen qoldanyp keledı.
Al «qa» sözı «maŋdai» ekenın tılımızdegı qa+ys/qas – maŋdaidaǧy küie, qa+baq/qabaq – maŋdaidy küzetuşı degen etimologiiasy bügınde būldyr sözder däiektep tūr. Tıptı, handardyŋ hany da QA+QAN/qaǧan ataldy: «maŋdai han» nemese «handardyŋ hany», «töbe han» degen tırkes edı.
Saiyp kelgende, amal/qamal ūǧymdary ejelgı astronomiialyq tanymnan edı. Toqty şoqjūldyzynyŋ basyna taman ornalasqan jūldyz atauy bolatyn.
Ädebiettegı Amal men körısu
Amal şarasynyŋ Nauryzǧa qatystylyǧyn äigıleitın ädebi jädıgerler qyruar. Kün men Amal jūldyzyna qatysty köktemnıŋ keluın ortaaziialyq aqyn Rabǧūzi (Nasreddin) «Köktem» öleŋınde (S.E. audarmasy) bylaişa suretteidı:
Ǧalamnyŋ Künı kezıktırıp Toqtydaǧy Qamaldy,
Qar men mūzdy erıtıp, alasapyran bastaldy.
Aiaz benen qarǧa bökken el edı...
Qaraşy endı:
Kün keledı, Kün keledı!
Abai Qūnanbaiūly özınıŋ äigılı «Jazǧytūry» öleŋınde Amal men körısuge qatysty joldary bar:
Qyrdaǧy el oidaǧy elmen aralasyp,
Külımdesıp, körısıp, qūşaqtasyp.
Şarua quǧan jastardyŋ moiyny bosap,
Sybyrlasyp, syrlasyp, mauqyn basyp.
Körısuge qatysty Ahmet Baitūrsynūly da qalam tartqan:
Kelgenınşe qūttyqtap bırın-bırı,
Quanyşta körısıp kärı-jasy.
Köŋılı tügel adamnyŋ sen kelgen soŋ,
Samarqannyŋ eljırep tüsken tasy.
Tarihtaǧy Amal
Amal jūldyzy älemge erteden mälım bolǧan. Ptolemeidıŋ «Almagest» eŋbegınde būl jūldyz şoqjūldyzǧa enbegenderdıŋ qatarynan atalady. Amal - sonymen bırge jyljymaityn jūldyzdardyŋ bırı. Gipparh «tūmsyqtaǧy jūldyz» atasa, ertede ol «tas töbedegı jūldyz» degen ataumen tanylǧan. Taǧy bır derekközde Toqty şoqjūldyzynyŋ maŋdaiyndaǧy sary jūldyz keide «Toqtynyŋ ekınşı müiızı» atalǧan.
Tarihi jazbalardy eske alsaq, Amalǧa qatysty aldymyzdan molynan derekter jolyǧady. Şäkärımūly Aqat özınıŋ Nauryz turaly estelıgınde bylai deidı: «Äkei aitty: «Bügın eskışe 1-mart (14-mart – eskışe 1-mart), qazaqşa jaŋa jyl, ūlystyŋ (būl «ūly ıs» tırkesı – S.E.) ūly künı deidı...»
Mäşhür-Jüsıp Köpeevtıŋ Eskışe 1-8 nauryz (14-21) arasyndaǧy 8 kündık Nauryz merekesıne kuä bolady. Būl turasynda Mäjhür Jüsıp KÖPEIŪLY bylai jazady: «Orysqa qaramai tūrǧan künınde qazaqtyŋ nauryzdamasynda bolǧan toi, mereke qyzyǧy Būhar men Qoqanda da bolmaǧan!» – desıp söileidı. Qaida ataqty asqan bai bar bolsa, nauryzdamany sol baiǧa qyldyrady eken. Üisın Töle bilerdıŋ zamanynda nauryzdamanyŋ qadyr-qūny astan, toidan ılgerı bolady eken.»
Ǧūryptaǧy Körısu
Körısu – mereke emes, ǧūryp. Būl ǧūryptyŋ tarihy öte ejelgı däuırden bastalady. Körısu tek qana Nauryz meiramyna qatysty emes. Ai jaŋarǧanda da, jyl jaŋarǧanda da türkılerdıŋ osylaişa körısu ǧūrpymen bırın bırı qūttyqtauy atqaru erteden kele jatyr. Aŋyraqai jotasyndaǧy Taŋbalytastaǧy bır bırıne qūşaqtaryn jaiǧan qūdyretterdıŋ sūlbasyna qaraǧanda ony da körısu ǧūrpynyŋ ejelgı nūsqasy retınde moiyndauǧa tura keledı. Endeşe būl ǧūryp qazaqy qystan şyǧudyŋ qarapaiym sälemdesu dästürı emes, ritualdyq sipaty baryn aŋǧartady.
13-ǧasyrda qūrylǧan Deli sūltanatynda mūsylmandyq aidyŋ jaŋaru kezındegı basty ǧūryp körısu bolǧan. Jūrt quanysyp bır bırımen üş ret tös qaǧystyrady, sūltan olarǧa qazynasynan altyn-kümısten şaşu şaşady.
HIÜ ǧasyrdyŋ basynda Äbılqaiyr hannyŋ ordasyna kelgen aǧylşynnyŋ suretşısı Djon Kesteldıŋ salǧan suretterı arasynda Körısu ǧūrpy körınıs tapqan: ekı er kısı qoldaryn alǧan küiı arnaiy räsımdık qimylmen körısude, olardyŋ artynda tıze bükken äiel qos qolyn bügılgen tızege salyp sälem etude.
Aspandyq üderıster boiynşa 14 nauryzǧa qarai Toqty şoqjūldyzyndaǧy Amal jūldyzy men Kün bır tüzudıŋ boiyna şyǧyp, Jerden qaraǧanda bettesıp tūrǧandai äser etse kerek. Jäne de osy jait qystyŋ ketıp, jazǧytūrǧy üderıstı bastaityn osy astrologiialyq jaǧdai. Sol sebepten de qysy qatal dalalyq attyly türkıler üşın būl üderıs qyspen bırge eskı jylmen de qoştasu bolyp tabylǧan.
Şoqan Uälihanovtyŋ qazaqy küntızbe turaly jazyp, astronomiialyq keskının keltırıp salǧan suretınde üş tıldegı küntızbe sipattamasy Nauryz aiynan bastalady. Syzbada Şoqan Amal jūldyzyna Kün jüiesınıŋ jolyǧuyn beinelegen.
«Amal» ūǧym sözınıŋ şyǧuy
Resei qazaqtary «qamal», bızdıŋ elde «amal» degenmen, būl arapşa jazbalarda «hamale», parsyda «hamal» türınde kezıgedı. «Qamal» ūǧymy ejelgı Şumerden, Babyl däuırınen qoldanyp keledı.
Al «qa» sözı «maŋdai» ekenın tılımızdegı qa+ys/qas – maŋdaidaǧy küie, qa+baq/qabaq – maŋdaidy küzetuşı degen etimologiiasy bügınde būldyr sözder däiektep tūr. Tıptı, handardyŋ hany da QA+QAN/qaǧan ataldy: «maŋdai han» nemese «handardyŋ hany», «töbe han» degen tırkes edı.
Saiyp kelgende, amal/qamal ūǧymdary ejelgı astronomiialyq tanymnan edı. Toqty şoqjūldyzynyŋ basyna taman ornalasqan jūldyz atauy bolatyn.
Ädebiettegı Amal men körısu
Amal şarasynyŋ Nauryzǧa qatystylyǧyn äigıleitın ädebi jädıgerler qyruar. Kün men Amal jūldyzyna qatysty köktemnıŋ keluın ortaaziialyq aqyn Rabǧūzi (Nasreddin) «Köktem» öleŋınde (S.E. audarmasy) bylaişa suretteidı:
Ǧalamnyŋ Künı kezıktırıp Toqtydaǧy Qamaldy,
Qar men mūzdy erıtıp, alasapyran bastaldy.
Aiaz benen qarǧa bökken el edı...
Qaraşy endı:
Kün keledı, Kün keledı!
Abai Qūnanbaiūly özınıŋ äigılı «Jazǧytūry» öleŋınde Amal men körısuge qatysty joldary bar:
Qyrdaǧy el oidaǧy elmen aralasyp,
Külımdesıp, körısıp, qūşaqtasyp.
Şarua quǧan jastardyŋ moiyny bosap,
Sybyrlasyp, syrlasyp, mauqyn basyp.
Körısuge qatysty Ahmet Baitūrsynūly da qalam tartqan:
Kelgenınşe qūttyqtap bırın-bırı,
Quanyşta körısıp kärı-jasy.
Köŋılı tügel adamnyŋ sen kelgen soŋ,
Samarqannyŋ eljırep tüsken tasy.
Tarihtaǧy Amal
Amal jūldyzy älemge erteden mälım bolǧan. Ptolemeidıŋ «Almagest» eŋbegınde būl jūldyz şoqjūldyzǧa enbegenderdıŋ qatarynan atalady. Amal - sonymen bırge jyljymaityn jūldyzdardyŋ bırı. Gipparh «tūmsyqtaǧy jūldyz» atasa, ertede ol «tas töbedegı jūldyz» degen ataumen tanylǧan. Taǧy bır derekközde Toqty şoqjūldyzynyŋ maŋdaiyndaǧy sary jūldyz keide «Toqtynyŋ ekınşı müiızı» atalǧan.
Tarihi jazbalardy eske alsaq, Amalǧa qatysty aldymyzdan molynan derekter jolyǧady. Şäkärımūly Aqat özınıŋ Nauryz turaly estelıgınde bylai deidı: «Äkei aitty: «Bügın eskışe 1-mart (14-mart – eskışe 1-mart), qazaqşa jaŋa jyl, ūlystyŋ (būl «ūly ıs» tırkesı – S.E.) ūly künı deidı...»
Mäşhür-Jüsıp Köpeevtıŋ Eskışe 1-8 nauryz (14-21) arasyndaǧy 8 kündık Nauryz merekesıne kuä bolady. Būl turasynda Mäjhür Jüsıp KÖPEIŪLY bylai jazady: «Orysqa qaramai tūrǧan künınde qazaqtyŋ nauryzdamasynda bolǧan toi, mereke qyzyǧy Būhar men Qoqanda da bolmaǧan!» – desıp söileidı. Qaida ataqty asqan bai bar bolsa, nauryzdamany sol baiǧa qyldyrady eken. Üisın Töle bilerdıŋ zamanynda nauryzdamanyŋ qadyr-qūny astan, toidan ılgerı bolady eken.»
Ǧūryptaǧy Körısu
Körısu – mereke emes, ǧūryp. Būl ǧūryptyŋ tarihy öte ejelgı däuırden bastalady. Körısu tek qana Nauryz meiramyna qatysty emes. Ai jaŋarǧanda da, jyl jaŋarǧanda da türkılerdıŋ osylaişa körısu ǧūrpymen bırın bırı qūttyqtauy atqaru erteden kele jatyr. Aŋyraqai jotasyndaǧy Taŋbalytastaǧy bır bırıne qūşaqtaryn jaiǧan qūdyretterdıŋ sūlbasyna qaraǧanda ony da körısu ǧūrpynyŋ ejelgı nūsqasy retınde moiyndauǧa tura keledı. Endeşe būl ǧūryp qazaqy qystan şyǧudyŋ qarapaiym sälemdesu dästürı emes, ritualdyq sipaty baryn aŋǧartady.
13-ǧasyrda qūrylǧan Deli sūltanatynda mūsylmandyq aidyŋ jaŋaru kezındegı basty ǧūryp körısu bolǧan. Jūrt quanysyp bır bırımen üş ret tös qaǧystyrady, sūltan olarǧa qazynasynan altyn-kümısten şaşu şaşady.
HIÜ ǧasyrdyŋ basynda Äbılqaiyr hannyŋ ordasyna kelgen aǧylşynnyŋ suretşısı Djon Kesteldıŋ salǧan suretterı arasynda Körısu ǧūrpy körınıs tapqan: ekı er kısı qoldaryn alǧan küiı arnaiy räsımdık qimylmen körısude, olardyŋ artynda tıze bükken äiel qos qolyn bügılgen tızege salyp sälem etude.
Serık ERǦALİ
