ARALAS MEKTEP JAÝ DAIYNDAIDY
Basqynshylar ártúrli amalǵa salyp Elimizdi otarlady. Endi ejelgi ıesin túgel joıý kerek, oǵan kónbese, sińirip alý kerek. Iaǵnı orystandyrý qajet. Basqynshynyń bar maqsaty – osy. Osynaý túpkilikti maqsatqa jetý úshin kúrestiń neshe túrli ádisin qoldanady. Bul aram ádistiń túri kóp. Sanap taýysa almaısyń. Solardyń keıbireýlerin ǵana aıtaıyn. Arnaıy jarlyq shyǵady.
Qupııa. Túrki halyqtarynyń ishinde tym arda, asaý bolǵandyqtan qyrym tatarlaryn, qazaqtardy, noǵaılardy múldep joıyp jiberý kerek. Bul jarym-jartylaı iske asqan. Máselen, qyrym tatary erterekte orystardan shamaly ǵana az bolǵan. Al búginderi ondaı halyq baryn ekiniń biri bile bermeıdi. Jerlerdiń, eldi mekenderdiń atyn jappaı oryssha qoıý. Bul da qupııa buıryq. Eger oryssha ataýǵa kónbese, jergilikti ataýdy mindetti túrde orysshaǵa aýdaryp qoıý. (Kókshetaý-Sınegorıa, Jetisý-Semıreche. Osy Semıreche degen bále Tólebaev pen Abaıda áli tur. Almatynyń qaq ortasynda.) Bul da kádimgideı júzege asty. Dininen aıyryp, shoqyndyrý. Bul da biraz jurtta iske asty. Eń qaýiptisi – tilinen aıyrý. Tilinen aıyrylsa, halyq retinde qurıdy. Sodan orys tilinde oqytatyn mektepter asha bastaıdy. Basqynshylardyń bir isker de pysyq qolshoqpary (Kaýfman ba, atyn umyttym.) ylǵı qazaq balalary oqıtyn klassqa kirip, sabaqqa qatysady. Balalar sabaqty jaqsy oqıdy. Orys tilinde saırap tur. Sodan úziliste, oıyndaryn baqylaıdy. Jańaǵy sabaqta oryssha sóılegender, oınap júrgende tek qana qazaqsha sóılesip oınaıdy. «Bul qalaı?» dep oılanyp qalady. Ákki neme aqyry aıla tabady: qatelik eken – bólek oqytqan. Orystarmen aralas oqytý kerek. Sol usynysyn joǵaryǵa jiberip, endigi jerde mektepter jappaı aralas bolady. Ýaqyt salyp, álgi ákki neme taǵy da balalardy oınap júrgende baqylaıdy. Bári de basqynshy tilinde saırap tur. Oınaǵanda da sol tilde shúldirlep, máz. Mine, aralastyń nege ákeletini!
Osy sumdyqty kúnde kórip júrmiz. Aýladaǵy on bala qazaq klastarynda oqyp júrgen shákirt bolsa, úsheý-tórteýi ǵana basqynshy tilindegi klastardan bolsa, osynyń ózi búldirýge jetedi, jańaǵy balalar tegis basqynshy tilinde sóılesedi. Sebebi, Astana men Almaty – basqynshy tilindegi qala. Tipti qazaqshany jap-jaqsy biletin eresekter arasyna bir shala biletin qazaq kirse, bári dereý sol basqynshy tilinde qorsyldasa bastaıdy.
Sondyqtan, ashyǵyn aıtqanda, aralas mektep – ózimizge ózimiz jaý daıyndaıtyn báleli orta. Astana mektepterin arnaıy aralap, kóz jetkizgen sumdyǵym – bul.
Orystildi qazaqtar – qazaqty jek kórgennen, nemese jaqsy kórgennen oryssha sóılemeıdi. Onyń múddesi – solaı qalyptasady. Al ómirlik múddeniń qasynda, jaqsy kórý, jek kórý degenderińiz túk emes. Olardyń jaý bolyp shyǵatyny sodan. Tilińdi, kúıińdi, ánińdi, janyńdy, ýaıym-qaıǵyńdy, syryńdy, qınalysyńdy, qýanyshyńdy túsinbese, jaý bolmaǵanda nesi qaldy.
Erterekte oılaýshy em: «Oryssha oqyǵandar jat bolyp ketedi» dep. Osy túsinik – múldem qate eken. Oryssha oqyǵandar jat qana emes, jaý bolyp ketedi eken. Búgingi alasapyran, almaǵaıypty tirligimiz muny anyq kórsetip otyr. Basqynshy tilinde oqyp, jetilgenderdiń júzden biri ǵana týǵan halqyn jaqsy kórýi múmkin. Al basym kópshiligi... bótenge, jatqa, jaýǵa aınalady. Buǵan talaı ret kózim jetken.
Almaty qalasynda memlekettik 207 mekteptiń jetpisi - aralas mektep, alpys tórti - orys mektep. Al qazaq mektebi - jetpis qana. Aralas pen orysty qosqanda, 134 eken. Sonda qazaq mektebinen eki esege jýyq kóp bolyp tur. Aralas mektep jaý daıyndaıtynyn aıttyq. Aralas mekteptiń barynan joǵy jaqsy.
Aralas mektepte oqıtyndar dúbara bolyp qalady degen pikirlerdi estidim. Buryn solaı dúbara bolatyn. Qazirgi jaǵdaıda olaı emes. Jat bolady. Odan jaýǵa aınalady. Sebebi jyl ótken saıyn qazaqsha sóıleıtin orta azaıyp barady. Bul almaǵaıypty jaǵdaı aralas mektep túlekteriniń beti beri qaraýyn emes, ary qaraı, qurdymǵa ketýin tezdetip júr. Kúndelikti ıttirlikte kórip júrgen sumdyq shyndyq – osyndaı. Kúlbiltelemeıik.
Temirhan MOMBEKULY
