Qazaq halqy eŋ bai, mädeniettı, örkeniettı, tūǧyry biık, beibıt türkı tıldes halyqtardyŋ bırı. Qazırgı taŋda Türkı halqy 300 millionnan astam. Būl degenımız älemdegı tarih pen mädenietke özındık aiqyn ornyn qaldyrǧan 17 imperiia men jüzdegen memlekettıŋ tarihy. Türkı tıldes halyqtar qataryna sonau Ǧūn imperiiasynan bastap Türık qaǧanatyn, Osman imperiiasyn, Qazaq handyǧyn jäne taǧy basqalaryn jatqyza alamyz.
Batys pen şyǧys mädenietınen bölınıp şyǧyp, özderınıŋ jeke mädenietı men tılın qalyptastyryp, bölek memleket retınde alǧaş bölınıp şyqqan şumerlıkter ekenın bılesız be? Osy teoriiany Oljas Süleimenovpen bırge zerttep, zerdelep, tarihymyzdyŋ jaŋa qyryn tanytqan ǧalym, jurnalist – Äbılfaiyz Ydyrysov edı.
Qostanai oblysy Amangeldı audany Egındısai auylynyŋ tumasy jazuşy, jurnalist, pedagog, tarih ǧalymdarynyŋ kandidaty – Äbılfaiyz Ydyrysov özınıŋ tarihi ömır jolynda qazaq halqynyŋ tarihyn, kıtap pen baspa ısın, dizain men öner kurstaryn zerttegen ǧalym. Äbılfaiyz atamyz äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetın Jurnalistika mamandyǧy boiynşa bıtırıp, eŋbek jolyn qazırgı «Ūlan» gazetınen bastaidy.Redaksiiada ädebi qyzmetker bolyp jūmysyn bastap, redaktordyŋ orynbasary qyzmetıne deiın köterılıp, adal eŋbegı üşın joǧary baǧalanady. Odan keiıngı jyldary qazırgı «Jas Alaş» gazetınıŋ körkemdep, biıkteuıne öz ülesın qosty. 1965 jyly Qara şaŋyraqqa qaita oralyp, myŋdaǧan şäkırtterge ūstazdyq etedı. «Söitıp jurnalisttık-qalamger, jurnalisttık-ūstazdyq ömır jolynan öttım» deidı özınıŋ şyǧarmalarynyŋ bırınde. Keiın 1972 jyly tarih ǧylymdarynyŋ doktory bolyp, 1990 jyly dissertasiiasyn qorǧamai-aq Moskvadaǧy VAK (Vysşaia Attestasionnaia Komissiia Ministrestva Obrazovaniia i Nauki RF) ǧalym ataǧyn beredı.
Etken eren eŋbegı üşın Qazaq KSR komitetınen «Qazaqstan Respublikasynyŋ mädenietıne eŋbek sıŋırgen qyzmetkerı» jäne «Eŋbek ardagerı» atty 2 marapat alady. Ūly Otan soǧysynyŋ 50 jyldyǧyna orai, «Tyŋ, tyŋaiǧan jerlerdı igeru» medalımen marapattalǧan. Jäne Qazaqstan Respublikasynyŋ qoǧamdyq ǧylymdar akademiiasynyŋ akademigı, Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı bolǧan. Sonymen, bar ǧūmyryn qazaq mädenietı men ǧylymynyŋ damuyna jūmsaǧan Äbılfaiyz atamyzdai tūlǧany ömırlık este saqtap, jäne eŋbekterın bolaşaqqa naqyştap jüremız.Äbılfaiyz Ydyrysov atamyzdyŋ artynan 800-ge juyq basylymdary men şyǧarmalary qaldy. Bärımızge tanymal «Taŋşolpan» romany özınıŋ süiıktı jaryna arnalyp jazylǧan. Al qara şaŋyraqta jurnalistika fakultetınde sabaq beruı tek qana studentter üşın üzdık täjıribe emes, sonymen qatar ǧylym üşın de ülken progress boldy. Fakultette teoriiamen qatar, mamandyqtyŋ qoldanbaly qūpiialaryn tüsındırıp, aşyp berdı. Ol baspa jäne redaksiialyq üderıske, gazetter men jurnaldardyŋ maketıne qatysty pänderdı oqytty. Osy kezde baspa mamandary üzdık baǧalaityn şyǧarmalary: «Qazaq publisistikasynyŋ tarihy», «Ocherk publisistika janry retınde», «Baspa basylymdaryn bezendıru» syndy oqulyqtar men köptegen ǧylymi maqalalaryn jazdy.
Al tarih ǧylymyna ülken özgerıs äkelgen şyǧarmalarynyŋ bırı «Şumerler türkılermen tektes halyq» atty şyǧarmasy. Būl şyǧarma būrynnan qalyptasqap stereotiptı joqqa şyǧaryp, älemge jaŋa qyrdan qarauǧa oi salady. Bızge örkeniet pen mädeniet, öner men dın batystan keldı deimız. Demek, batys elderıne jaqyn ata-babamyzdyŋ qanyna sıŋıp, bügınde üirengenımızdı därıpteimız. Osy batys mädenietı men örkenietın qanymyzǧa sıŋdırgen sonau Tigr men Evfrat özenderınıŋ jaǧalauynda meken etken Şumerlıkter eken.«Tarihta tūŋǧyş ret oilap tapqan jazularyna taŋba retınde şumerler öz tuystary – bızdıŋ alda atalǧan babalarymyzdyŋ tırşılıkterınde būrynnan tabynyp kele jatqan Ai, Kün jəne Arqar, Būqa siiaqty haiuanattardyŋ simvoldyq belgı taŋbalaryn (ieroglifterın) paidalanǧan. Söitıp, atlantroptardyŋ bastapqy nəsılderı – şumerler men turlar tūŋǧyş bükıl adamzat qoldanysyna ortaq – ieroglif jazuyn jasady» dep alǧaş ieroglifterdı oilap şyǧarǧan şumerlıkter ekenın anyq tüsındıredı. Sonymen şumer halqy älemde tūŋǧyş bolyp qolyna qalam ūstaǧan halyq. Osy şumerlıkterdıŋ tılın negızge ala otyryp, Akkadtar, Assiriialyqtar alǧaşqy sözdıkterın jasaǧan eken. «Kele-kele şumerlerdıŋ köne syna jazularynan semit, finiki, aramei jazulary tuyndady. Solardan grek, parsy jazulary tuyndady» dep aqparat bergen.
Sonymen, şumerlıkter jazu örkenietın qalyptastyryp, onyŋ damuyna üles qosqan bırden-bır maŋyzdy halyq. Osy eŋbegınde adamzat tarihynyŋ eŋ tūŋǧyş epostyq jyry – Gilgameş batyr turaly jyr da osy şumerlıkterdıkı ekenın jazǧan. Būl qūndy eŋbektı, onymen qosa 20 myŋ saz kıtapty tapqan aǧylşyn arheolog saiahatşysy Genri Leiiard ekenın mälımdedı.Basynda aityp ötkendei, türkıtektes halyqtyŋ negızın qalauşylar şumerlıkter dedık. Oǧan şyǧarmanyŋ myna bölıgı dälel bola alady: «Ol zamandarda şumerlerdıŋ osy imperiiasy töŋıregınde proto (bastapqy) assir, babyl, grek, evrei, kassit, arii, tur, qypşaq, oǧyz, qarlūq taipalary ömır sürgen. Būlardyŋ alǧy tört ülken odaǧynan keiın chikos, amorei, aramei, akkad, elamit, arab taipalary bölınıp şyǧyp, semit odaǧy halyqtary boldy da, soŋǧy altauy keiın tūtas alǧanda tur, arǧysaq atty basty ekı odaq bolyp, olardan: skif-saq, dai, dah, issidon, massaget, sarmat, ǧūn basqa da taipalar örbıp, türık tektı halyqtar damydy».
Şumerlıkterdıŋ türkıtektes halyqtyŋ bastauy retınde taǧy bır mysal qarastyrsaq bolady. Şumer jäne türık tılınde jer-su men eldı mekenderdıŋ bırdei attarynyŋ kezdesuı. Qazır bız kündelıktı qoldanyp jürgen jer-su ataulary bızge qarapaiym bolyp estıledı. Mysaly, Iаssa, Şam, Şu, Orhon, Tigr, Uruk, Ur, t.s. Osy boiynşa Ä.Ydyrysov bylai deidı: «Būl atalǧan jer-sular, qalalar attary qūlaqqa bylai-aq bır türlı özderınen özderı türkılık tıl yŋǧaiyna «beiımdelıp» estıledı. Al olar, şynynda da, sol türkıler arqyly əu bastan da, bara-bara da halyq aralyq ataularǧa ainalǧan».«Məselen, Senar-Seŋgar, Evfrat-Evrat, Tigr-Tigr, Qap-Qavhaz, Kas-Kaspii, Babyl-Vavilon, Misir-Mysyr(Egipet), Şam-Damask, Şaŋ-Şyn (Qytai), Magad–Ündı(Ündıstan), Europ-Evropa, Kıngan-Palestina, Ajam-İran, Jıbın-Japon, Daŋ-Daniia, Sarandil-Şrilanka, Uhdan-Altai, Sveden-Şvesiia, Şu-Şu, Orhon-Orhon, Anasai-Enesei, Oks-Amudariia, Iаssa-Iаksart-Syrdariia, Azau-Azov, Şūbar-Aral, Dinstr-Dnestr, Dnopr-Dnepr, Tanais-Don, İtil-Edıl, Uruk-Örık-Ūryq, Ur-Or, t.b.» dep öte jaqsy mysaldar men däleldermen köz jetkızgen.
«Tıl – türkılerdıŋ, bızderdıŋ şumerlermen aǧaiyndyǧymyzdy aiǧaqtaityn basty negız» deidı, endı tıldık ūqsastyqtaryna erekşe köŋıl bölıp. Negızınde şumerlıkter men bızderdıŋ aǧaiyndyǧymyzdy anyqtaityn soŋǧy negız – osy tıl. Būl negızdı mysaldar retınde däleldep, köz jetkızuge bolady. Mysaly, şumer tılınde «Me» dybysy qazaq tılındegı «men» degen maǧyna beredı. «Ada», «Äde» - äke, «ama» - ana, «tır» - tırı, «silik» - sūlu, «er» - batyr, «däbir» - temır, «udun» - otyn, «uzuk» - ūzyn, t.s.s.Sonymen, türkıtektes qandastarymyzdyŋ arǧy tegı Qos özen jaǧalauynda meken etken Şumer halqy ekenın anyqtadyq. Qazırgı künı kündelıktı ömırımızde qoldanyp jürgen sözderdıŋ şumer halqynan negız alǧanyn bıldık. Mädeniet pen örkeniettıŋ damuyna ülken üles qosqan maŋyzdy bölşek – jazu men oqudy damytyp, Orta Aziiaǧa kıtap önerın damytqan da şumerlıkter ekenıne közımız jettı. Qazaqtyŋ keŋ baitaq jerındegı tarihi jer-su, qala ataularynyŋ paida boluyna negız bolǧan da osy şumerlıkter. Tarihqa degen közqarasymyzdy özgertken Äbılfaiyz Ydyrysovtyŋ tek būl şyǧyrmasy ǧana emes, özge de eŋbekterı ruhani qorymyzda erekşe oryn alady. Qoryta kelgende, tarihty oqi otyryp, bolaşaqqa ülken nyq qadam jasap, erteŋımızdı tūrǧyzuymyz kerek. Äbılfaiyz Ydyrysovtai tarihi atalarymyzdyŋ eŋbekterın baǧalap, keleşek ūrpaqqa amanattauymyz qajet. Şumerlıkterdıŋ qaldyrǧan mädenietı men örkenietın bolaşaqqa därıptep, Jaŋa Qazaqstan tūrǧyzuǧa bar ülesımızdı qosuymyz kerek.
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU Jurnalistika fakultetı
Baspagerlık-redaktorlyq jäne dizainerlık öner kafedrasy
3 kurs studentı Nazym Turmaganbetova
Ǧylymi jetekşısı: oqytuşy Nazerke Tleubaeva
