Qazaq halqy eń baı, mádenıetti, órkenıetti, tuǵyry bıik, beıbit túrki tildes halyqtardyń biri. Qazirgi tańda Túrki halqy 300 mıllıonnan astam. Bul degenimiz álemdegi tarıh pen mádenıetke ózindik aıqyn ornyn qaldyrǵan 17 ımperııa men júzdegen memlekettiń tarıhy. Túrki tildes halyqtar qataryna sonaý Ǵun ımperııasynan bastap Túrik qaǵanatyn, Osman ımperııasyn, Qazaq handyǵyn jáne taǵy basqalaryn jatqyza alamyz.
Batys pen shyǵys mádenıetinen bólinip shyǵyp, ózderiniń jeke mádenıeti men tilin qalyptastyryp, bólek memleket retinde alǵash bólinip shyqqan shýmerlikter ekenin bilesiz be? Osy teorııany Oljas Súleımenovpen birge zerttep, zerdelep, tarıhymyzdyń jańa qyryn tanytqan ǵalym, jýrnalıst – Ábilfaıyz Ydyrysov edi.
Qostanaı oblysy Amangeldi aýdany Egindisaı aýylynyń týmasy jazýshy, jýrnalıst, pedagog, tarıh ǵalymdarynyń kandıdaty – Ábilfaıyz Ydyrysov óziniń tarıhı ómir jolynda qazaq halqynyń tarıhyn, kitap pen baspa isin, dızaın men óner kýrstaryn zerttegen ǵalym. Ábilfaıyz atamyz ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetin Jýrnalıstıka mamandyǵy boıynsha bitirip, eńbek jolyn qazirgi «Ulan» gazetinen bastaıdy.
Redakııada ádebı qyzmetker bolyp jumysyn bastap, redaktordyń orynbasary qyzmetine deıin kóterilip, adal eńbegi úshin joǵary baǵalanady. Odan keıingi jyldary qazirgi «Jas Alash» gazetiniń kórkemdep, bıikteýine óz úlesin qosty. 1965 jyly Qara shańyraqqa qaıta oralyp, myńdaǵan shákirtterge ustazdyq etedi. «Sóıtip jýrnalısttik-qalamger, jýrnalısttik-ustazdyq ómir jolynan óttim» deıdi óziniń shyǵarmalarynyń birinde. Keıin 1972 jyly tarıh ǵylymdarynyń doktory bolyp, 1990 jyly dıssertaııasyn qorǵamaı-aq Moskvadaǵy VAK (Vysshaıa Attestaıonnaıa Komıssııa Mınıstrestva Obrazovanııa ı Naýkı RF) ǵalym ataǵyn beredi.
Etken eren eńbegi úshin Qazaq KSR komıtetinen «Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenıetine eńbek sińirgen qyzmetkeri» jáne «Eńbek ardageri» atty 2 marapat alady. Uly Otan soǵysynyń 50 jyldyǵyna oraı, «Tyń, tyńaıǵan jerlerdi ıgerý» medalimen marapattalǵan. Jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń qoǵamdyq ǵylymdar akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń múshesi bolǵan. Sonymen, bar ǵumyryn qazaq mádenıeti men ǵylymynyń damýyna jumsaǵan Ábilfaıyz atamyzdaı tulǵany ómirlik este saqtap, jáne eńbekterin bolashaqqa naqyshtap júremiz.
Ábilfaıyz Ydyrysov atamyzdyń artynan 800-ge jýyq basylymdary men shyǵarmalary qaldy. Bárimizge tanymal «Tańsholpan» romany óziniń súıikti jaryna arnalyp jazylǵan. Al qara shańyraqta jýrnalıstıka fakýltetinde sabaq berýi tek qana stýdentter úshin úzdik tájirıbe emes, sonymen qatar ǵylym úshin de úlken progress boldy. Fakýltette teorııamen qatar, mamandyqtyń qoldanbaly qupııalaryn túsindirip, ashyp berdi. Ol baspa jáne redakııalyq úderiske, gazetter men jýrnaldardyń maketine qatysty pánderdi oqytty. Osy kezde baspa mamandary úzdik baǵalaıtyn shyǵarmalary: «Qazaq pýblııstıkasynyń tarıhy», «Ocherk pýblııstıka janry retinde», «Baspa basylymdaryn bezendirý» syndy oqýlyqtar men kóptegen ǵylymı maqalalaryn jazdy.
Al tarıh ǵylymyna úlken ózgeris ákelgen shyǵarmalarynyń biri «Shýmerler túrkilermen tektes halyq» atty shyǵarmasy. Bul shyǵarma burynnan qalyptasqap stereotıpti joqqa shyǵaryp, álemge jańa qyrdan qaraýǵa oı salady. Bizge órkenıet pen mádenıet, óner men din batystan keldi deımiz. Demek, batys elderine jaqyn ata-babamyzdyń qanyna sińip, búginde úırengenimizdi dáripteımiz. Osy batys mádenıeti men órkenıetin qanymyzǵa sińdirgen sonaý Tıgr men Evfrat ózenderiniń jaǵalaýynda meken etken Shýmerlikter eken.
«Tarıhta tuńǵysh ret oılap tapqan jazýlaryna tańba retinde shýmerler óz týystary – bizdiń alda atalǵan babalarymyzdyń tirshilikterinde burynnan tabynyp kele jatqan Aı, Kún jəne Arqar, Buqa sııaqty haıýanattardyń sımvoldyq belgi tańbalaryn (ıeroglıfterin) paıdalanǵan. Sóıtip, atlantroptardyń bastapqy nəsilderi – shýmerler men týrlar tuńǵysh búkil adamzat qoldanysyna ortaq – ıeroglıf jazýyn jasady» dep alǵash ıeroglıfterdi oılap shyǵarǵan shýmerlikter ekenin anyq túsindiredi. Sonymen shýmer halqy álemde tuńǵysh bolyp qolyna qalam ustaǵan halyq. Osy shýmerlikterdiń tilin negizge ala otyryp, Akkadtar, Assırııalyqtar alǵashqy sózdikterin jasaǵan eken. «Kele-kele shýmerlerdiń kóne syna jazýlarynan semıt, fınıkı, arameı jazýlary týyndady. Solardan grek, parsy jazýlary týyndady» dep aqparat bergen.
Sonymen, shýmerlikter jazý órkenıetin qalyptastyryp, onyń damýyna úles qosqan birden-bir mańyzdy halyq. Osy eńbeginde adamzat tarıhynyń eń tuńǵysh epostyq jyry – Gılgamesh batyr týraly jyr da osy shýmerlikterdiki ekenin jazǵan. Bul qundy eńbekti, onymen qosa 20 myń saz kitapty tapqan aǵylshyn arheolog saıahatshysy Genrı Leııard ekenin málimdedi.
Basynda aıtyp ótkendeı, túrkitektes halyqtyń negizin qalaýshylar shýmerlikter dedik. Oǵan shyǵarmanyń myna bóligi dálel bola alady: «Ol zamandarda shýmerlerdiń osy ımperııasy tóńireginde proto (bastapqy) assır, babyl, grek, evreı, kassıt, arıı, týr, qypshaq, oǵyz, qarluq taıpalary ómir súrgen. Bulardyń alǵy tórt úlken odaǵynan keıin chıkos, amoreı, arameı, akkad, elamıt, arab taıpalary bólinip shyǵyp, semıt odaǵy halyqtary boldy da, sońǵy altaýy keıin tutas alǵanda týr, arǵysaq atty basty eki odaq bolyp, olardan: skıf-saq, daı, dah, ıssıdon, massaget, sarmat, ǵun basqa da taıpalar órbip, túrik tekti halyqtar damydy».
Shýmerlikterdiń túrkitektes halyqtyń bastaýy retinde taǵy bir mysal qarastyrsaq bolady. Shýmer jáne túrik tilinde jer-sý men eldi mekenderdiń birdeı attarynyń kezdesýi. Qazir biz kúndelikti qoldanyp júrgen jer-sý ataýlary bizge qarapaıym bolyp estiledi. Mysaly, Iassa, Sham, Shý, Orhon, Tıgr, Ýrýk, Ýr, t.s. Osy boıynsha Á.Ydyrysov bylaı deıdi: «Bul atalǵan jer-sýlar, qalalar attary qulaqqa bylaı-aq bir túrli ózderinen ózderi túrkilik til yńǵaıyna «beıimdelip» estiledi. Al olar, shynynda da, sol túrkiler arqyly əý bastan da, bara-bara da halyq aralyq ataýlarǵa aınalǵan».
«Məselen, Senar-Seńgar, Evfrat-Evrat, Tıgr-Tıgr, Qap-Qavhaz, Kas-Kaspıı, Babyl-Vavılon, Mısır-Mysyr(Egıpet), Sham-Damask, Shań-Shyn (Qytaı), Magad–Úndi(Úndistan), Eýrop-Evropa, Kingan-Palestına, Ajam-Iran, Jibin-Japon, Dań-Danııa, Sarandıl-Shrılanka, Ýhdan-Altaı, Sveden-Shveııa, Shý-Shý, Orhon-Orhon, Anasaı-Eneseı, Oks-Amýdarııa, Iassa-Iaksart-Syrdarııa, Azaý-Azov, Shubar-Aral, Dınstr-Dnestr, Dnopr-Dnepr, Tanaıs-Don, Itıl-Edil, Ýrýk-Órik-Uryq, Ýr-Or, t.b.» dep óte jaqsy mysaldar men dáleldermen kóz jetkizgen.
«Til – túrkilerdiń, bizderdiń shýmerlermen aǵaıyndyǵymyzdy aıǵaqtaıtyn basty negiz» deıdi, endi tildik uqsastyqtaryna erekshe kóńil bólip. Negizinde shýmerlikter men bizderdiń aǵaıyndyǵymyzdy anyqtaıtyn sońǵy negiz – osy til. Bul negizdi mysaldar retinde dáleldep, kóz jetkizýge bolady. Mysaly, shýmer tilinde «Me» dybysy qazaq tilindegi «men» degen maǵyna beredi. «Ada», «Áde» - áke, «ama» - ana, «tir» - tiri, «sılık» - sulý, «er» - batyr, «dábır» - temir, «ýdýn» - otyn, «ýzýk» - uzyn, t.s.s.
Sonymen, túrkitektes qandastarymyzdyń arǵy tegi Qos ózen jaǵalaýynda meken etken Shýmer halqy ekenin anyqtadyq. Qazirgi kúni kúndelikti ómirimizde qoldanyp júrgen sózderdiń shýmer halqynan negiz alǵanyn bildik. Mádenıet pen órkenıettiń damýyna úlken úles qosqan mańyzdy bólshek – jazý men oqýdy damytyp, Orta Azııaǵa kitap ónerin damytqan da shýmerlikter ekenine kózimiz jetti. Qazaqtyń keń baıtaq jerindegi tarıhı jer-sý, qala ataýlarynyń paıda bolýyna negiz bolǵan da osy shýmerlikter. Tarıhqa degen kózqarasymyzdy ózgertken Ábilfaıyz Ydyrysovtyń tek bul shyǵyrmasy ǵana emes, ózge de eńbekteri rýhanı qorymyzda erekshe oryn alady.
Qoryta kelgende, tarıhty oqı otyryp, bolashaqqa úlken nyq qadam jasap, erteńimizdi turǵyzýymyz kerek. Ábilfaıyz Ydyrysovtaı tarıhı atalarymyzdyń eńbekterin baǵalap, keleshek urpaqqa amanattaýymyz qajet. Shýmerlikterdiń qaldyrǵan mádenıeti men órkenıetin bolashaqqa dáriptep, Jańa Qazaqstan turǵyzýǵa bar úlesimizdi qosýymyz kerek.
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Jýrnalıstıka fakýlteti
Baspagerlik-redaktorlyq jáne dızaınerlik óner kafedrasy
3 kýrs stýdenti Nazym Týrmaganbetova
Ǵylymı jetekshisi: oqytýshy Nazerke Tleýbaeva
