Ötken jūmada kıtaphanaǧa bara jatyp, Rozybakiev pen Jandosov köşelerınıŋ boiynda oryn alǧan yrǧyn keptelıske tap boldym. Älgı jerde jarty saǧattai tūryp zorǧa şyqtyq.
Söitsek Rozybakievtıŋ boiynda tūrǧan meşıtke jūma namazyna jiylǧandar kölıkterın qalai bolsa solai qoiyp, joldy jauyp tastapty.
Rozybakievtı qiyp baryp, avtobus meşıttıŋ aialdamasyna toqtady.
Qaraqūrym jastar kölıkke lap berdı. Älgılerdıŋ ekı-üşeuı menıŋ jan-jaǧyma jaiǧasty. Politehtıŋ studentterı eken.
– Sabaq qaida?" – dedım men. – Mynanyŋ ışınde, – dedı sotkasyn körsetken bır student soiǧan tülkıdei yrjiyp. – Meşıtke ne üşın barasyŋdar? – Sauap jinau üşın, – dep taǧy bır yrjidy. – Sauapty ne üşın jinaisyŋdar? – Jūmaqqa baru üşın... – Qūrandy oqydyŋdar ma? – Joq... – Nege oqymaisyŋdar? – ... – Qūranda "Jūldyzdardy şaitandardy atu üşın jäne tünde adamdardy adastyrmas üşın jarattyq" degen aiat bar. Al jūldyzdardyŋ ärqaisy Künnen äldeneşe ese ülken tıptıKünnen jüzdegen ese ülken jūldyzdar bar. Ondai jūldyzben şaitandardy qalai atqylaidy? – .... Fizikany oqisyŋdar ma? – İä... Būdan keiıngı jauaptar tıptı soraqy. Jazuǧa kelmeidı. Ötkende vatsabyma bır mūǧalımnıŋ ata-analarǧa şyryldap jatqan habarlamasy keldı. Baiǧūs mūǧalım oquşylardyŋ jappai oraza ūstaǧanyn, orazany syltauratyp sabaq oqymaitynyn, keibıreulerınıŋ aştyqtan basy ainalyp qūlap jatqanyn janūşyryp aityp jatyr. Mynau menıŋ osydan bırneşe jyl būryn jazǧan postym edı. Bügın paraqşama taǧy saluǧa mäjbürmın. Jappai orazaşyldyq myna jūrtty qaida apara jatyr? Bügıngı Aisūltan Jaqypovtyŋ postysyn oqyŋyzdar! El soŋǧy tiynyn "Auyzaşar" beruge saluda. "İftar" beremız dep, bazarda äpter-täpterı şyǧyp jürgen el. Qūrmanyŋ kelısı tört myŋ, örık-meiız ben jaŋǧaqtyŋ baǧasy da şyrqap kettı. Aidalada arap mäz, bazarda özbek mäz. Aitpaqşy, Aisūltannyŋ jazbasynyŋ astyna "Aş adam orazaşyl" degen Mäşhür Jüsıptıŋ sözın jazyp qoidym. Basqa ne deimın? Jylda el pıtır sadaqasyn meşıtterge tögude. Ol pıtırler imamdar men moldalardyŋ han saraiyndai zäulım kotedjderıne öŋkigen-öŋkigen "Djipterıne" ainaluda. Endı bır jiyrma künnen soŋ qandy qasap – qūrban şalu bastalady. Qoi malynyŋ baǧasy şyrqaidy ärı ol 1932-ınşı jyldyŋ aşarşylyǧynda baudai tüsken qazaqtai qyrylady. Mal saudasy qyzǧan jerler qan men jynǧa bögıp sasidy. Ua, Müftiiat, toqtatyŋdar myna sūmdyqty! Tym bolmasa balalardy orazadan araşalaŋdar! Oraza ūstaǧandar emes, oqyǧandar ozady!
BALA NANǦA TOIMAIDY...
QR Bılım jene ǧylym ministrlıgınıŋ nazaryna! Əulie Məşhür Jüsıp on tört toimas bar deidı: Jer jūtuǧa toimaidy, Ot otynǧa toimaidy. Kısı oiǧa toimaidy, Börı qoiǧa toimaidy. Qūlaq estuge toimaidy. Köz qarauǧa toimaidy. Ömır jasauǧa toimaidy. Bai malǧa toimaidy. Ǧalym ǧylymǧa toimaidy. Jer suǧa toimaidy. Qatyn erge toimaidy... Ölık dūǧaǧa toimaidy. Bala nanǧa toimaidy. Tırı ıske toimaidy. Osy on tört toimastyŋ bırı – balany oiynǧa toimas deuge bolar edı, bıraq aş bala oinai ala ma? Məşhür Jüsıp osyny meŋzegendei. Ötkende Oralhan Dəuıt bauyrymyzdyŋ "ETTEN ALYŊDAR..." degen jazbasyn oqydym. Oralhan büi deptı:"Tarazdaǧy mekteptıŋ jataqhanasynda jatyp oqyp jürgen balam biyl oraza tūtqan. Keşe säresıge tūra almai qalypty. Qazır būlardyŋ tamaqqa toimaityn kezderı emes pe?Söitıp, soŋǧy qoŋyraudan keiın tüs qaita zattaryn jinap, jataqhanadan şyǧyp Jūmekeŋ degen aǧamyzdyŋ üiıne barǧan ǧoi. Barsa, olar tamaq ışıp otyr eken. «Auzym berık edı, kışkene demalyp alaiyn» dep divanǧa jatyp ūiyqtap ketse kerek. Sodan sol üidegı jeŋgemız aitady ǧoi:
-- Balaŋ tüs körıp jatyr. Ūiyqtap jatyp qaita-qaita «Etten alyŋdar, etten...» dep, qolyn sozyp, auzyn säl-päl şainaŋdatyp qoiady, -- dep...Söitse būl barǧanda Jūmekeŋder et jep otyrǧan eken. Al, balam tüsınde qūrdastarymen bırge et jep otyrsa kerek. Orazalaryŋyz qabyl bolsyn, aǧaiyn!"
Osy jazbany oqyp oiǧa qaldym. Rasynda balalardyŋ qazır asqa, Məşhür Jüsıp atamyz aitqandai nanǧa toimaityn kezı emes pe? Jasy kelgen asqazany as qorytpaityn kərı kısı iaki jegenın əbjylandai asyqpai qorytatyn jasamys adamdai emes, jas balanyŋ aǧzasy mazdap janyp tūrǧan otty peş emes pe?Mazdap janyp tūrǧan ot sət saiyn otyn tılemes pe?! Al endı osy mazdap janǧan otqa az ǧana uaqyt otyn salmai qoisaŋyz, lezde sönıp, qolamtaǧa ainalyp, şala bop qalmai ma? Balanyŋ da aǧzasy osy ot siiaqty, tamaq ışpegen balanyŋ əl-dərmenı tez tausylady, küş-quaty jyldam sarqylady. Arqadaǧy otyz ekınıŋ aşarşylyǧyn körgen köneközder aituşy edı: aştyqta aldymen balalar baudai tüsedı, sodan keiın er-azamattar qyrylady, eŋ soŋynda əielderge kezek keledı dep. Əielderdıŋ jany erkekterge qaraǧanda berık, sırı keledı eken, oŋaişylyqpen üzılmeitın körınedı. Al tamaq ışpegen bala jazǧy aptapta quyryp soǧatyn aŋyzaq qyzyl jeldıŋ özıne şydas bermei, ışıne ystyq tüsıp, mūrttai ūşyp, ölıp ketedı eken. Sol eskıden qalǧan təjıribe me, əiteuır bala kezımızde ülkender bızge oraza ūstatpaityn. Ərine bala bolǧan soŋ, ülkenderdıŋ oraza tūtqanyna qyzyǧasyŋ, onyŋ üstıne oraza kezınde jaişylyqta közden būl-būl ūşqan türlı təttılerdıŋ qaidan şyǧatynyn bılmeisıŋ, dastarqan jainap ketedı. Kün saiyn səresı men auyzaşar dastarqanynda auyl balasy üşın eŋ defisit təttıler - qūrma men nauat, meiız ben məmpəsi t.b. qoiylady. Taŋ qūlaniektengenşe səresıde əjeŋmen bırge otyryp osynyŋ bərınıŋ dəmın tatqan qandai rahat, keide balalyq "aram" oimen oraza ūstaǧyŋ kep ketedı. Mūndaida ülkender "təit!" dep tiyp tastauşy edı. Tıptı auyl ülkenderı keibır niet etkısı kelgen jastarǧa "ūstai almaisyŋdar, qor qylasyŋdar", dep jatatyn. Jas jıgıtterdıŋ orazany nege qor qalatynyn keiın tüsındık qoi...
Al endı qazırgımızge ne joryq? Jürgen jerımızde körıp jürmız, jappai auyz bekıtuge köşken əsıre nauqanqūmar jūrt jas balalaryna deiın oraza tūtqyzyp qoiǧan.Ədette oraza tūtu - oŋ solyn tanyǧan, ömırdıŋ aşy-tūşysyn tatqan, boiyndaǧy künəsı "taudan biık, tastan qatty" künəhər pendelerdıŋ ısı emes pe? On ekıde bır gülı aşylmaǧan qyz balalar men on üşke kelıp əlı otau iesı bolyp ülgermegen jasöspırımderdıŋ oraza ūstap, qūlşylyq qylatyndai ne basyna kün tudy. Osy oraida ötkende jariialaǧan jazbamdy qaita keltırgendı jön körıp otyrmyn. Jaqynda bır mektepke oquşylarmen kezdesuge bardym. Oquşylarǧa qazaq tarihy men halyq önerıne bailanysty bıraz əŋgımeler aityp, arasynda Aqan serı, Bırjan sal ənderınen salyp berıp otyrdym. Arasynda oquşylarǧa saualdaryŋ bar ma dep qoiamyn. Bərı bır auyzdan "Joq!" deidı(( Sodan özım sūraq qoia bastadym. Aqan serı, Bırjan sal kım bolǧan desem, bır auyzdan bılmeimız deidı. Tıptı künı keşe ǧana dünieden ötken Aqseleu Seidımbekovtıŋ esımın eşqaşan estımeptı. Bırde bır balanyŋ ana tılınde körkem kıtap oqymaǧany aidan anyq körınıp tūr.
Köŋıl küiımnıŋ tüsıp ketkenın körıp, mektep direktory: "Oquşylar oraza ūstaidy, qaryndary aşyp, şarşap otyr, sodan jauap bere almai otyr" - dedı.Ölgenım-ai, sol jerde. Arada ekı-üş kün ötken soŋ, Ǧylym akademiiasynda "Adyrna" ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan "Dəstür men dın mäselelerı" atty döŋgelek üstelge şaqyryldym. Jaqsy bas qosu boldy. Şeşender ūlttyq qūndylyqtardy qasterleu jönınde qūndy pıkırler aitty. Kezek maǧan da keldı. Men pıkırlerımdı köbınese studentterge baǧyştai söiledım. Arǧy bergı zamandaǧy dın ataulynyŋ taralu tarihyna üŋıle kelıp, qazaqtyŋ 19-20 ǧasyrlardaǧy Qoqan handyǧy zamanyndaǧy sart moldalary men orys otarşyldyǧy kezeŋınde Resei tarapynan qazaq dalasyna tyŋşylyqqa jıberılıp, halyqty aq patşaǧa baǧynuǧa ündeumen ainalysqan tatardyŋ ukaznoi moldalarynan körgen qiianatyna toqtalyp, jastardy qazırgı zamandaǧy ar jaǧynda Angliianyŋ barlau qyzmetı men Amerikanyŋ SRU-y tūrǧan arabtyŋ radikaldy dını aǧymdarynan saq boluǧa şaqyrdym.
Sonan soŋ oraza jönındegı oilarymmen bölıstım, joǧaryda jazǧan Məşhür Jüsıptıŋ "Bala nanǧa toimaidy" sözınıŋ mən-maǧynasyn tarqata tüsındıre kelıp, jasöspırım qyz-bozbalardy oraza ūstaǧanşa bılım aluǧa, bılım arqyly ūlttyq qūndylyqtardy qasterleuge, qūrmetteuge, elge, jerge qyzmet etuge ündedım.Söz soŋynda saualdary bolsa qoiularyn sūradym. Eşkım ündemedı. Sezıp tūrmyn studentter mülde basqa əlemge enıp ketkendei, ainalasyna japaq-japaq qaraidy. Baiqaimyn ekı auyz sözdıŋ basyn qosyp sūraq qoiu - olar üşın kədımgıdei küşke tüsken türı bar. Aqyry bır jas jıgıt batyly jetıp ornynan köterılıp, saual qoiǧan boldy. Saual deuden körı pıkır degen dūrysyraq bolar. Əlgı student şatyp-būtyp oraza töŋıregınde bıraz bydyqtady. Ūqqanym: oraza ūstaǧanynyn maqtanyş etkısı keledı, bıraq sözınde ne jüie, ne qisyn joq. Kıtap oqyp, oi sabaqtap daǧdylanbaǧany körınıp tūr. Sözın aiaqtaǧan studenttı gruppalastary qol soǧyp, qoldap ta qoidy. Öz kezegımde men oǧan bırneşe, bıraq öte qarapaiym sūraqtar qoidym. Bıreuıne jauap bere almady. Əsırese, Ǧabit Müsırepovty, Iliias Esenberlindı eşqaşan estımegenı ūiat boldy. "Ūlpan" men "Köşpendılerden" tıptı habary joq eken. Bıraq Almatyda ataǧy dardai oqu ornynyŋ studentı! ... Döŋgelek üstelden köŋılsız qaittym. Qai qylyǧymyzdan jazdyq dep oiladym jolda kele jatyp. Təuelsızdıktı el bolaşaǧy – jastarymyzdy arabtyŋ dıni ekspansiiasy men batystyŋ tobyrlyq mədenietınıŋ azǧyndyq jolyna qūrbandyqqa şalu üşın aldyq pa, degen küpırlık oiǧa şeiın qamalady sanamdy. Qai qaidaǧy esıme tüstı. Qaibır jyly Qaraǧandyda bolǧan oqiǧa oraldy esıme. Ol oqiǧanyŋ ūzyn yrǧasy bylai. Bır moldasymaq bır top jasöspırımdı uaǧyz aityp, namazǧa jyǧady. Sözdıŋ qysqasy əlgı molda jas müritterıne qaqaǧan aiazda dalaǧa otyrǧyzyp qoiyp, tastai sumen däret aldyrady eken. Moldanyŋ aituynşa kün neǧūrlym aiaz, su neǧūrlym tastai bolǧan saiyn Allanyŋ qūldary sauapqa kenele bermek. Osylaişa bır qys zulap öte şyǧady. Bır künı bır ata-ana balasynyŋ däretke bara almai qinalyp jürgenın baiqap, därıgerge aparady. Söitse, astynan ötken qysqy aiazdy suyq pen tastai su degenıne jetıptı, zərlı suyq süiegıne deiın ötıp ketken mürit jasöspırım özınıŋ mügedek bolyp qalǧanyn keş bılıptı... Taiauda bır mūǧalımmen əŋgımelesıp, oraza jaiynda sūradym.
"Ne ısterımızdı bılmeimız, – dep qynjylady mūǧalima: – Ouşylar sabaqqa daiyndalmai keledı, oraza ūstaitynyn mındet qylady, olarǧa bırdeŋe deiın deseŋ, ata-analary balam oraza ūstap jür, basyn qatyrmaŋdar, – dep arsyldap özıŋmen ūryssady.Al mektepterde oraza ūstau jyldan jylǧa "moda" bolyp keledı, oraza ūstamaǧan bala dınşıl tūrǧylastarynyŋ qysymyna ūşyramau üşın erıksız auyz bekıtedı, – deidı. Mūǧalimanyŋ sözı menı erıksız qairan qaldyrdy. İə, mektepterge "zonanyŋ" iaǧni türmenıŋ, qylmys əlemınıŋ jüiesı ene bastaǧan. Tıptı abaqtylarǧa mektepterden "greb" jinaityn toptar bar körınedı. Būl endı sūmdyq qoi! Közı qaraqty, əsıredınşıldıkten aulaq, dıni sanadan azat mūǧalımderdıŋ pıkırıne süiensek, keibır oquşylar orazany sabaq oqymau, moinyna bır jauapkerşılıktı almau, bır jauapkerşılıktı jükteiın deseŋ, "men orazamyn" dep jeŋıl qūtylu üşın ūstaityn körınedı. Osylaişa jas ūrpaqty ötırıkke üiretıp jatqan körınemız. Al kerek bolsa! Qysqasy jaǧdai osylai. Qazaq qoǧamy osylaişa bırte-bırte ortaǧasyrlyq dıni tünekke batyp baramyz. Eger osy qarqynmen kete bersek, qara jamylǧan Auǧanstan men arab əlemınıŋ dıni memleketterın kuyp jetpesımızge kım kepıl? Qūdai betın aulaq qylsyn! Olai demeiın deseŋ, keşegı qadır tünı qarsaŋynda BAQ, telearna men radio bıtkennıŋ jarysa dıni uaǧyzdar aityp, jaqtary bır tynbai sūŋqyldap jatqanyn körgende, özıŋdı bır sət Saud Arabiiasynda jürgendei sezıne jazdaisyŋ. Al memleket özı atap ötuge zaŋdy pərmen bergen 31 mamyr - quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu jönınde jaŋalyqtardan bırde-ekılı jūpyny siujetter ötkenı bolmasa, basqa bır auyz söz joq. Ol ol ma, osynyŋ aldynda az kün būryn Almaty tübındegı auyldardyŋ bırınen tabylǧan 37 jyly atylǧan 168 ziialymyzdyŋ süiegın ün-tünsız aparyp, bır şūŋqyrǧa köme salypty. Būl – memleket erekşe ideologiialyq maŋyzy berıp jüzege asyratyn ardaqty ıs edı. Tıptı ǧylym men tehnologiia damyǧan myna zamanda keiın arnaiy saraptama jasau üşın ərbır süiekten DNK analizderı alynyp, əskeri saltanatpen zeŋbırekterden dürkın-dürkın zalp berılıp, qūran qatym tüsırılıp, aq juyp, arulanyp jer qoinyna tapsyryluy kerek edı. Amal qanşa Stalindık jendetter tübıne jetken 168 arystyŋ süiegın saudyratyp, bır şūŋqyrǧa töge salypty. Al būl məsele turaly Prezident dodasyna tüsıp jatqan kandidattardyŋ bır auyz jaq aşpauy – taqqa ümıtkerlerdıŋ alaş qūndylyqtarynan aidai alys ekenın aŋǧartady. ... Degenmen memleket bolyp, qoǧam bolyp bır qairat qylatyn kez keldı. Tym bolmasa, keş qalmai tūrǧanda balalardy dıni aǧymdardyŋ yqpalynan qorǧaiyq, mektepterdıŋ dıni küşterdıŋ aran auzyna jūtylyp ketpeuı üşın araşa tüseiık. Məselen balalar men jasöspırımderdı 16 jasqa deiın eŋbekke tartuǧa bolmaidy degen təp-təuır zaŋymyz bar ǧoi, sol zaŋnyŋ negızınde mektep oquşylary men studentterge dıni qūlşylyqtar jasauǧa tiym salatyn zaŋdar qabyldaiyq. Jas öskınderımızdı tənnıŋ de, jannyŋ da (ruhani) nanyna toidyryp ösırudıŋ qamyn qylaiyq. Əitpese ülken-kışımız qūlşylyq, qūlşylyq dep jantalasyp jürgenımızde jas ūrpaqtyŋ jat aǧymdardyŋ qūly bop ketkenın sezbei qalatyn türımız bar. Būl degenımız – ūrpaqtan aiyrylu, ūrpaqtan aiyrylu – Təuelsızdıkten aiyrylu degen söz. Nanǧa toimai öskenderdıŋ qandai jemqor bolatynyn sız ben bız otyz jyl boiy armansyz körıp kele jatqan joqpyz ba...
Erlan TÖLEUTAI
