(Körnektı synşy Saǧat Äşımbaevtyŋ şyǧarmaşylyq şeberlık turaly oi-tūjyrymdary)
Talǧam tarazysy
«Qazaqtyŋ eŋ danyşpan synşysy – Abai».
Saǧat Äşımbaev
Bızdıŋ būl maqalamyzǧa qazaq ädebi synynda airyqşa qoltaŋbasyn qaldyrǧan qarymdy qalamger Saǧat Äşımbaevtyŋ jas şaǧynda kündelık däpterlerıne tüsırgen jazbalary arqau boldy. Är kezeŋde şaşylyp tüsken tırkester men oi üzıkterın qaita saralaǧan kezde, būl tolǧamdardy mazmūndyq tūrǧydan bırneşe taqyryp boiynşa toptastyruǧa bolatynyn aŋǧardyq. Sonyŋ ışınde synşy atauly qaperıne aluǧa tiıs tört qūndylyqty bölıp aitar edık. Talǧam. Bılım. Qabılet. Şyndyq. Özın syilaityn jäne jūrtqa syilata bıletın kez-kelgen ädebiet synşysy belgılı bır şyǧarmaǧa baǧa bergende osy qasterlı ūǧymdardy este ūstaityny anyq.
Bügıngı äŋgımemızdı bız de sol taǧylymdy tüsınıkterdıŋ töŋıregınde örbıtemız. Sonymen, talǧam... Eŋ aldymen aitarymyz, Saǧat aǧamyzdyŋ tūrpaty bölek, talǧamy biık synşy bolǧany barşaǧa mälım. Sol sebeptı ol jazu önerıne asa joǧary talap qoidy. Önerdıŋ örıne şyqqan şyǧarmaşylyq tūlǧalardy barynşa qadırledı. Bärınen būryn ūly Abaidy ardaq tūtty. Ne närsege de Abaidyŋ örelı ölşemı arqyly zer saldy. El-jūrttyŋ qolynan tüspeitın Abai şyǧarmalaryn qazaqtanudyŋ qainar közı, ūlttanudyŋ ömırlık oqulyǧy dep bıldı. Özı de «Qazaqty tüsınu üşın Abaidy oqu qajet! Al Abaidy tüsınu üşın azamat bolu şart», – degen qaǧidany berık ūstandy.
Onyŋ kündelıgındegı ūly aqynnyŋ bolmys-bıtımı turaly tırkester bır būl ǧana emes. Qyryq bes däpterge tam-tūmdap toltyrǧan jazbalarynyŋ qai tūsyn da äigılı synşy Abai turaly oi-tūjyrymdarymen tūzdyqtap otyrdy. Talǧamy tereŋ söz zergerı Abaiǧa ūqsauǧa, oǧan elıkteuge tyrysatyndardy da baiqamai qalǧan joq. Bıraq ol solardyŋ ūly aqynnyŋ şyǧarmaşylyq jolyna maŋailai almaityn tūstaryn da naqty atap körsettı. Biıkke ūmtylyp «Abai bolu» men essızdıkke ūrynudan «abai boludyŋ» ne närse ekenın aiqyndap berdı. Kündelıktegı «Bızdıŋ köp aqyndarymyzdyŋ öleŋderı tehnikalyq jaǧynan Abaidan artyq soqpasa, kem tüspeidı. Qūiylyp tūrǧan ūiqas, syŋǧyrlap tūrǧan yrǧaq, bärı bar, bıraq ta oi joq», – degen tūjyrym – qalamgerdıŋ Abai älemıne barynşa boilai bılgenınıŋ naqty körınısı.
Synşynyŋ tūjyrymdauynşa, körkem şyǧarmanyŋ ön-boiyna, ışkı iırımıne Abai poeziiasynyŋ qūndylyqtary arqyly qarau kerek. Söz ben oi, tıl men beinelılık – Saǧat Äşımbaevtyŋ eŋ jiı qoldanatyn ūǧymdary. Körkem dünienıŋ sapasyn ölşeitın synşylyq tanymy joǧary azamat şynaiy ūstanymdy bärınen biık qoiady. Ädebietke qatysty är ūǧymdy özınıŋ talǧam tarazysynan ötkızedı. «Obrazdylyq – tıldıŋ körkemdıgı, iaǧni sözdıŋ surettılıgı, beinelılıgı. Poeziiadaǧy körkemdık – öleŋ sözdıŋ surettılıgı men beinelılıgı, oǧan qosa äuezdılıgı. Abai poeziiasynda baiandau da, tolǧau da, suretteu de – bärı-bärı bar», – dep özgeşe oi tūjyrymdaityny sondyqtan.
Bız, ärine, kezınde Saǧat aǧamyzben künbe-kün aralasyp, pıkır almasyp jürgen qanattas qalamgerlerdıŋ sanatynan emespız. Jasymyz da edäuır kışı boldy, qyzmet jolymyz da tüiıse qoiǧan joq. Bıraq türlı jiyndarda ara-tūra körıp qalǧanymyzda, onyŋ ünemı qalyŋ oidyŋ qūrsauynda tūratynyn baiqaitynbyz. Tıptı sonau jyldarda jūrttyŋ jüregın jappai jaulap, körermendı kök jäşıktıŋ aldyna jıpsız bailaǧan «Paryz ben qaryzdyŋ» tızgının ūstap, studiia qonaqtaryn söiletıp qoiyp, solardy tyŋdap otyrǧanda da auyq-auyq oiǧa şomyp ketetındei körınetın. Sondyqtan ol «oilau», «oilanu», «oi salu», «oi tolǧau» degen ūǧymdardan ömırı ırgesın ajyratpaǧan sekıldı. Endeşe, köp jyldyŋ kuägerı bolǧan kündelıgıne «Abaidy öleŋ oqu üşın oqudyŋ qajetı joq, ony oilanu üşın oqu kerek», – dep jazba qaldyrsa, būl degenıŋız synşynyŋ öz stihiiasynda jürgenınıŋ belgısı dep baǧalau kerek.
Talǧamy tereŋ Saǧat Äşımbaevtyŋ qazaq qalamgerıne qoiǧan talaby özgeşe boldy. Ol, jalpy, talantty jazuşyny ideal tūtty. Qalamger tūlǧasyn qadırledı. Är jazuşynyŋ ädebiettegı ornyn baǧalai bıldı. Ol ömırden de, ädebietten de şyn talantty ızdedı. Körse, quandy. Kezdesse, tıldestı. Jolyqsa, janyna jaqyn tartty. Özınen kışırek qalamgerlerdı qamqorlyǧyna aldy. Solardyŋ sanasyna säule qūiyp, ruhani jaǧynan baiytty. Yqylasy tüsse, üiındegı kıtaptaryn arqalatyp jıberdı. Onymen etene bailanysyp bolǧan soŋ, özıne qaiyrylǧan özge talanttarǧa da köz qyryn saldy. Synşy Saǧattyŋ bükıl taǧdyry naǧyz jazuşyny, şyn şyǧarmany aialaumen öttı deuge bolar.
Sarabdal synşy şyǧarmaşylyq önerdıŋ şaŋyraǧyna kırgen teŋdessız talanttyŋ ainalasyna yqpal-äserın bylaişa bederleidı: «Ädebietke özgeşe bır talantty jazuşynyŋ keluı, onyŋ qalamynan jaqsy şyǧarmanyŋ tuuy ūlttyq igılık, tabys ekendıgıne söz joq. Al ol sonymen bırge belgılı bır därejede ömırşeŋ önerdıŋ önegesın ala keledı. Iаǧni basqa jūrt soǧan qarap boiyn tüzeidı, jazudyŋ qiyndyǧyn sezınedı. Şynaiy talanttyŋ keluı tazalyqqa, adaldyqqa jol aşyp, halturanyŋ jolyn bögeidı. Belgılı mätelge salyp aitsaq, kemel talant kemesı kelgende halturanyŋ qaltyraǧan qaiyǧy sudan şyǧady».
Saǧat aǧamyzdyŋ däuırınde halturanyŋ qaiyǧy, şynynda da, üp etken jel soqsa, qaltyrap tūratyn edı. Qazır haltura qalt-qūlt etken qaiyqqa mınbeidı, qūrsauy qalyŋ kememen jüredı. Anau-mynau tūmanyŋ men jauynyŋa, tolqynyŋ men dauylyŋa bylq etpeidı. Talanttardyŋ aldyn orap, keide örge, keide törge qarai jüzedı. Bälkım, olarmen jöndep kürese bılmei, äbden yrqyna jıberıp alǧanymyz Saǧat syndy şeber synşynyŋ aramyzda joqtyǧynan şyǧar. Jas şaǧynda-aq barşany moiyndatqan daryndy qalamgerdıŋ «Ūly talanttar künde, jylda tumaidy. Olar jüzdegen jyldarda bır ret qana tusa, olardy tüsınu üşın de sonşama ūzaq uaqyt kerek», – degen sözı talǧam degen kategoriiaǧa qanşalyqty köŋıl bölgenın aiqyn körsetedı.
Synşy kıtap sapasyna, ony basyp şyǧaru mäselesıne de sergek qarady. Būl turasynda da talǧam ūǧymy aldan şyqty. «Qazır bızdıŋ ädebiette «şyǧaru üşın şyǧaratyn kıtap» degen ūǧym paida boldy», – dep küiınedı. «Jazu oŋai, şyǧaru oŋai, oqu qiyn bolyp bara jatqan joq pa?! Şyndyǧynda, bärı kerısınşe bolu kerek emes pe?!», – dep küizeledı. Osyndai syndarly pıkır aitqan synşy ömırden ötkennen keiın sapasyz kıtap şyǧaru deŋgeiı yryqqa könbei, şaryqtap ketetının kım bılgen?!
Qai däuırde de jas jazuşy degen tüsınık boldy. Jas jazuşynyŋ mümkındıkterı mol. Şyǧarmaşylyǧy endı ǧana bastaldy. Onyŋ aldynda älı talai jol jatyr. Keleşekte maŋdaiyn tauǧa da, tasqa da soǧatyn kök beinet kezeŋı kütıp tūr ony. Äzırge barşa jūrt oǧan jas jazuşy bolǧany üşın de qūrmetpen qaraidy. Bıraq ol jas jazuşy bolǧanymen, jaqsy jazuşy ma? Äşımbaev talǧamy osy jerden de daralanyp körınedı. Bızdıŋ «jaqsy jazuşy» degen üirenşıktı tırkesımızdı ol «jaŋa jazuşy» degen ūǧymmen almastyrady. «Jas jazuşy köp te, jaŋa jazuşy az bop tūr. Sol siiaqty eskı taqyrypty jaŋaşa jaza almaityndardyŋ sany jaŋa taqyrypty eskışe jazatyndardyŋ sanynan kem tüspeidı», – dep tolǧaidy. Būl da onyŋ jazu önerıne syn közben qarap, qalamger ataulyny qataŋ süzgıden ötkıze bılgenınıŋ körınısı. Ol jaŋaşyldyqty jūrttan talap etıp qana qoiǧan joq. Öz şyǧarmaşylyǧy arqyly üzeŋgılesterı men ızaşarlaryna ülgı-önege körsettı. Är düniesın talǧamynyŋ tarazysyna salyp, janyn jep otyryp jazdy. Synşynyŋ özı de «Jaqsy jazu üşın köp jazu kerek, bıraq köp jazuyŋnyŋ bärın köpşılıkke ūsyna beruge bolmaidy», – degen qaǧidany berık ūstandy. Sol qaǧidasyna ömır boiy adal boldy.
Bılım baǧdary
«Nenıŋ jazylyp, nenıŋ jazylmaǧanyn bılu üşın de bılım kerek».
Saǧat Äşımbaev
Saǧat Äşımbaevtyŋ öte köp oqityn, asa köp ızdenetın bılımdar synşy bolǧany jūrtşylyqqa jaqsy mälım. Ol jazǧan maqalalarynyŋ bärın söz önerınıŋ biıgıne şyqqan tūǧyrly tūlǧalardyŋ oi-tolǧamdarymen tūzdyqtap otyrdy. Tūzdyqtamaǧannyŋ özınde onyŋ qaǧazǧa tüsırgen düniesınen ılım men bılımge suarylǧandyǧy aŋǧarylyp tūrdy. Būl osy kündelıktegı tūjyrym-tüiınderınen de baiqalady.
Synşynyŋ kredosy: «Oqu üşın oilanbau kerek, oilanu üşın oqu kerek». Oilanu üşın oqu, oqyp alyp oilanu onyŋ ömırlık daǧdysyna ainalǧanǧa ūqsaidy. Mūny kündelıktegı jazbalarynyŋ ortaq tüiını deuge bolady. Tereŋ tüisık, şeksız bılım eŋ aldymen, şyǧarmany ömırge äkeletın qalamgerge kerek. Köl-kösır qabılet-qarymnyŋ özı tört aiaǧyn teŋ basqan tuyndyny jazyp şyǧudyŋ kepılı bola almaidy. Tabiǧi darynyŋa qosa, ūşan-teŋız bılım igermeseŋ, jūrt jüregın jaulaityn mınsız dünienı oqyrmanǧa ūsyna qoiuyŋ ekıtalai.
«Ädebiet te Mendeleevtıŋ tablisasy siiaqty». Būl da – Saǧat Äşımbaevtyŋ kündelıgıne örnektelıp tüsken taǧylymdy tüiınnıŋ bırı. Mendeleev tablisasy barşa adamzat üşın paidaly elementterdıŋ basyn bırıktırgen ärı qiynnan qiystyrylǧan qūndy keste desek, ädebiettıŋ ärbır komponentı de barynşa baǧaly ekenı dau tudyrmaidy. Söz önerınde orny bar osy körkemdık örnekterdı tiımdı qoldanyp, şyǧarma jazǧannyŋ özınde sapasyz bolmaityny aidan anyq. Bıraq «Menıŋ denem Mendeleev aşpaǧan, Metaldardyŋ qospasynan tūrady», – dep Tölegen aqyn jyrlaǧandai, şyn şeberlıgıŋdı däleldegıŋ kelse, jūrttyŋ äbden şiyrlaǧan jerın şarlamai, tyŋnan jol ızdeuge tiıssıŋ. Saǧattyŋ joǧaryda aitqan pıkırınıŋ astaryndaǧy oi osyǧan meŋzeitın sekıldı. Qalai bolǧanda da, köbırek oquǧa, köbırek toquǧa, bılımnıŋ dariiasyna qūlaş ūruǧa baǧyt-baǧdar sıltep tūr.
Endı osy kündelıktı kıtap türınde jaryqqa şyǧaru ideiasyn ūsynǧan jäne sol jazbalardyŋ tereŋıne boilaǧan taǧy bır tanymal synşy, äleuettı ädebiettanuşy Qūlbek aǧa Ergöbektıŋ oi-tūjyrymyna qūlaq türelık. «Bırımızge aǧa, bırımızge ūstaz Saǧat Äşımbaev kündelıgı ne gäp aitady? Bärımızdıŋ de kündelıgımız oqyǧan kıtaptar jaiynda alǧan äserlerden, kıtaptan üzındılerden tūrady. Sol siiaqty körnektı ädebiet synşysynyŋ kündelıgı eŋ aldymen oqyǧan kıtaptarynan alynǧan üzındılerden bas qūraidy eken. Olai boluy zaŋdy. «Oqymasa oi toqyraidy...». Ūdaiy oqu kısını bılımge jeteleidı. Tap osy jerde kıtap oqudy jüiege tüsırıp alǧan kısı ūtylmaidy. Meilı aqyn bol, meilı jazuşy bol. Saǧattyŋ kıtap oquy – jüielı oqu. Sıŋırıp oqu».
Synşy Saǧattyŋ kıtap oqu täjıribesınen üirenuge ǧana emes, ony jan-jaqty zertteuge jeteleitın osy baiyptama ärdaiym qaperımızde bolǧany jön. Joǧarydaǧy pıkırdı aituşy da – köp oqyǧan qalamgerdıŋ bırı. Solai bola tūra, ol Saǧatşa oqudyŋ jönı bölek ekenın erekşe atap körsetıp otyr. Būl da este ūstaityn jait. Şyǧarmaşylyq proseske ılım-bılımdı igeru tūrǧysynan qaraityn synşynyŋ öz ūstanymy bar. Ol oqu mäselesın ekıge bölıp qarastyrady. Bırınşısı, jaqsy şyǧarmany tudyru üşın oqu. Ekınşısı, sol şyǧarmanyŋ jaqsy-jamanyn aiyru üşın ony tüsınıp-tüisınıp oqu. Iаǧni, şyǧarma ömırge kelgenge deiıngı jäne şyǧarma jazylǧannan keiıngı oqu. Onyŋ ömırşeŋdıgın aiqyndau üşın oqu. Sondyqtan, qalamgerdıŋ «Är jazuşynyŋ öz oquşysy, är oquşynyŋ öz jazuşysy bolady», – degen baiypty bailamy jazu älemıne jön sılteitın baǧyt-baǧdardyŋ bırı bolyp qala bermek.
Kündelık iesınıŋ tūjyrymy boiynşa, är janrda jazylǧan dünielerdı oqudyŋ özındık erekşelıgı bar. Mysaly, öleŋ men äŋgımenıŋ tabiǧatyn zerdeleuge qoiylatyn talap bırdei emes. Synşynyŋ būl turasyndaǧy pıkırlerınen onyŋ ädebi janrlardyŋ qai-qaisysyn da jete baǧalaitynyn, solardyŋ ärqaisysyn igerudıŋ, iaǧni tüsınıp oqudyŋ joldaryn körsetuge tyrysatyn baiqaimyz. Sol arqyly oqudyŋ, sondai-aq, oqyrman boludyŋ deŋgeiın biıkke köteredı.
Dälel kerek pe, mıne qaraŋyz. «Öleŋ oqu ony jazudan oŋai emes, Demek, jazu qalai qiyn bolsa, oqu da soǧan para-par», – deidı ol. Būdan soŋ öleŋ jazuǧa jeŋıl-jelpı qarauǧa qūqyŋ joq. Ūly Abai «tılge jeŋıl, jürekke jyly tiıp, tep-tegıs jūmyr kelsın ainalasy» dep talap qoiǧan, Dulat aqyn «söz – jıbek jıp, jyr – keste» dep baǧalaǧan qazaq öleŋıne synşy Saǧat özgeşe ölşem arqyly zer salady. «Öleŋ jazu qandai qiyn bolsa, tüsınu odan da qiyn», – degen baiyptama aqyn ataulyny oqyrmandy pır tūtuǧa mındetteidı.
Sonymen qatar, Saǧat Äşımbaev äŋgıme jazudyŋ da, ony sanaǧa sıŋırudıŋ de oŋai emestıgın aŋǧartady. Būl tūrǧyda ol öz oiyn älem klassikterınıŋ tūjyrymdarymen ärlep-ädıptei tüsedı. Aqyrynda «Äŋgıme – qiyn janr. Sol sebeptı de Floberdıŋ «äŋgıme jazu qiyn bolǧandyqtan, roman jazuǧa mäjbür boldym» degen sözınde tereŋ maǧyna bar», – dep qorytady.
Oqu men oilanu şyǧarmanyŋ sapasyn arttyruǧa septıgın tigızetın negızgı ūǧym boluǧa tiıs. Synşynyŋ taban tıreitın tūǧyry osy. Ol būl talapty ädettegıdei qalamgerdıŋ de, oqyrmannyŋ da aldyna köldeneŋ tartady. S.Äşımbaev naqty atap körsetkendei, «Köp oilaǧan, köp oilanǧan adam az jazady, al az oilanǧan adam köp jazady». Sonymen qatar, «Oi aitu – oiyŋa kelgendı aitu emes».
Körnektı qalamgerdıŋ oqu men jazudy ūştastyra bılgenıne kümän joq. Taǧy da ǧibratty ǧalym Qūlbek Ergöbekke jügıneiık: «Oqyǧanyn aitar oiynyŋ arqauyna ainaldyryp salaly oi aita bılu – Saǧat synşynyŋ bır artyqşylyǧy. Oimaqtai oily üzıktı jazylar şalqar maqalaǧa tamyzyq etıp tastap jıberu de – Säkeŋ qolynan kelgen ıs! Keide äldeneşe ozyq üzık jazylar tūtas maqalaǧa ūiytqy qyzmetın de atqara alady. Kördıŋız be, Säkeŋ kıtapty oqu üşın, bılımdı körınu üşın ǧana oqymaidy, bılımın ūştau üşın, synşy retınde talǧam qalyptastyru, synşy raiynda oi sabaqtau üşın oqidy. Oqidy, oqu arqyly dünietanym qalyptaidy. Mıne, mäsele qaida?!» Mäsele mıne osynda... Synşy öz tuyndylary arqyly şynaiy şyǧarmanyŋ ömırge keluıne de, oily oqyrmannyŋ qalyptasuyna da ölşeusız üles qosty.
Qalamger qabıletı
«Mergen qisyq közdese de tüzu tigızedı».
Saǧat Äşımbaev
Körkem ädebiettı qalyptastyratyn basty tūlǧa – qalamger. Al qalamger degen ūǧymǧa bärı siiady. Tegınde kürış te, kürmek te, jüirık te, mästek te, jampoz da, jaidaq ta qalamger degen atty jamylyp jüre beredı. Bıraq körnektı synşynyŋ nysanasy – jazuşy degen qasiettı ataudy jappai ielengen jadaǧai jandar emes. Ol şyn şeberdı, qabılettı qalamgerdı ǧana ideal tūtty. Onyŋ daryndyǧa da, darynsyzǧa da beretın öz baǧasy boldy. Ärine, talantty qalamger degende yqylasy bölek-tı. «Talantty adam qynsyz qylyş siiaqty» nemese «Talantty jazuşy körgenın de, körmegenın de jasyra almaidy», – degen qanatty qaǧidalary şyǧarmaşylyqqa şynaiy közqaras tūrǧysynan aityldy.
Saǧat Äşımbaev kündelıgındegı osynau jazbalar arqyly qazaq qalamgerınıŋ qabılet-qarymyn ǧana emes, ūlt jazuşysynyŋ şyǧarmaşylyq laboratoriiasynyŋ qyr-syryn da tereŋırek aşyp körsettı. Qandai da bır söz ūstaǧan adamnyŋ jazu önerınde paidalanuǧa tiıs maşyq-daǧdylaryna taldau jasady. Qaitkende jaqsy jazuǧa bolady? Qalamgerdıŋ biıgı nemen ölşenedı? Jazuşynyŋ şyǧarmaşylyq erekşelıgın qalai aiqyndaimyz? Taqyrypty qalai igeruge bolady? Şeberlık degenımız ne? Janr taŋdau ne üşın kerek? Osy sekıldı myŋ-san sūraqtarǧa aq qaǧaz betıne şaşyrap tüsken tırkesterden naqty jauap tabuǧa bolady.
Qalamgerdıŋ negızgı mındetı ne, onyŋ tek-tūlǧasynan, bolmys-bıtımınen qandai önege aluymyz kerek desek, būǧan da äigılı synşynyŋ aitary daiyn. Qatardaǧy adamnyŋ qabyrǧaly qalamger bolu mümkındıgınen görı, eldı auzyna qarata bıletın qabıletı mol söz zergerınıŋ osy biıkke ūmtyluy qisyndyraq. Sebebı, jazuşyǧa ūltty örge, ūrpaqty törge süireu mındetı jükteledı. Saǧatqa süiensek, «Osyǧan deiıngı ädebiet tarihyna oi közımen qarasaŋyz, ärbır ötken qoǧamdaǧy jazuşylar sol özı ömır sürgen qoǧamnyŋ ozyq oişyly bolǧan. Ädebiet qoǧamnan biık tūrǧan. Jazuşy däuırge synşyldyq tūrǧydan qaraǧan. Qoǧam ädebietke emes, ädebiet qoǧamǧa törelık jasap kelgen eken. Mıne, sondai ädebiettı jasauşylar ǧana bolaşaqtyŋ köşınen qalmaǧan eken».
Synşynyŋ közımen zer salǧanda, ädebiet degenımız de, jazuşy tūlǧasy degenımız de – qarapaiym ūǧymdar emes, eldıktı tanytatyn eŋ joǧary ölşemder. Olar sol talap deŋgeiınen tabyluy qajet. Sonda ǧana ūlttyŋ kütken sözı aitylady.
Äşımbaevtyŋ kündelıgı oqşau oilarǧa toly. Mysaly, «Jaqsy jazu üşın köp jazu kerek. Köp jazu üşın köp uaqyt kerek», – deidı ol. «Az jazu kerek, saz jazu kerek» degen jüz ret qaitalanǧan qasaŋ qaǧida tūrǧysynan qarasaq, synşy aǧysqa qarsy jüzgen sekıldenedı. Bır qaraǧanda, «köpırtıp köp jazudyŋ ne qajetı bar, mūnyŋ özı sözdı täuır kesteleudıŋ kepılı bola ala ma?», – degen oidyŋ sanada qylaŋ beretını ras. Bıraq baiybyna baryŋqyrasaŋ, synşynyŋ ne aitqysy kelgenın aŋǧarǧandai bolasyŋ. Ol «Jaqsy jazu üşın köp jazu kerek», – degende, toqtausyz häm talǧausyz kösılte qalam sılteudı emes, söz önerın igeruge ketetın uaqytty aiamai, sapaly düniege jol aşudy aityp otyr dep bılemız. Onyŋ kıltı ekınşı söilemde tūr. «Köp jazu üşın köp uaqyt kerek». Äŋgıme körkem şyǧarmanyŋ sapasy jäne ony tuyndatuǧa qoldanylatyn şeberlık pen soǧan jūmsalatyn altyn uaqyt turasynda bolyp otyr. Būl jerdegı köp jazu – maşyq-daǧdyny qalyptastyrudyŋ, al köp uaqyt – şeberlıktı şyŋdaudyŋ alǧy şarty. Sonymen, «köp jazu» degen köpırtıp jazu emes, «köp uaqyt» degen zaia ketken uaqyt emes eken! Aqiqat söz, astarly söz Saǧattyŋ tanymymen ärdaiym da özektes boldy.
Jazuşy şeberlıgı – bızdıŋ keiıpkerımızdıŋ ünemı nazar audaryp, salmaqtap-saralap, taldap-tarazylap otyrǧan tūraqty taqyryby. Ol negızınen şeber qalamgerlerdı ǧana ädebi synnyŋ nysanasyna aldy. Synşy şeberlık ūǧymyn bırde şaǧyn janrǧa beiımdeluden («Şaǧyn janrdan jazuşy şeberlıgı aiqyn körınedı, ärı būl janr şeberlıktı köp talap etedı»), bırde auqymdy janrǧa yŋǧailanudan («Roman – ädebiettıŋ simfoniialyq orkestrı») ızdedı.
Körnektı synşynyŋ kündelıgıne tüsken qanatty tırkesterınıŋ köpşılıgı osy şeberlık mäselesıne arnalǧan. Qalamger qabıletı – şyǧarmanyŋ ileuın qandyryp şyǧaratyn basty qūndylyq. Ol aldymen sol tuyndynyŋ özınen baiqaluǧa tiıs. Būl qūbylysty da Saǧat aǧamyz tamyrşydai tap basty. «Adamnyŋ quanyşy közınen körınıp tūratyny siiaqty, jazuşy şeberlıgı äŋgımeden alaqandaǧydai sairap tūrady», – dep oi qorytty.
Synşynyŋ naqty nysanasy – taqyrybyn tauysqan, aitary azaiǧan, talǧamy toqyraǧan qalamger emes, ösu-örleu üstındegı jazuşy. Ol biıkke ūmtylǧan tuyndygerge tıleules boldy. Tynbai ızdenetın, üzbei oqityn, erınbei eŋbektenetın jazuşyǧa qūrmetpen qarady. Saǧattyŋ salmaqty oilary jaqsy jazuşy bır ornynda toqtap qalmai, ünemı alǧa ūmtylu kerek degen ūstanymǧa taban tıregenı anyq. Onyŋ «Jazuşy är kıtabynda būrynǧy özın-özı joqqa şyǧaryp otyruǧa tiıs» nemese «Tvorchestvolyq ösu üstındegı adam ǧana öz kemşılıgın köre alady», – degen tūjyrymdary osyny aiǧaqtaidy.
Keiıpkerımızdıŋ airyqşa nazar audarǧan taǧy bır mäselesı – qalamgerdıŋ taqyrypty igeru jaiy. Taqyrypty taŋdau, ony taldau, ideiaǧa jegu, jaŋaşa jetkızu şyn şeberdıŋ ǧana qolynan kelmek. Saǧatşa aitsaq, «Mäsele taqyrypta ǧana emes, gäp sol arqyly aitylatyn ärı köterıletın ideianyŋ jaŋalyǧynda». Osyǧan orai synşynyŋ aitar uäjı bar: ««Mäselen, mahabbat – eŋ köne taqyryp. Sondyqtan osyndai köne taqyrypty jaŋa uaqyttyŋ tūrǧysynan jazu kerek». «Al oǧan jaŋa emes, eskı taqyryp tap kelse qaitesız? Tıptı sanaly türde eskı taqyrypty jany qalap tūratyndar bar ǧoi?», – dep qiialap tartsaŋyz, qalamgerdıŋ oǧan da jauaby daiyn: «Eskı taqyryp arqyly jaŋa ideia aitatyndar bar da, jaŋa taqyryp arqyly eskı ideia ūsynudan, belgılı jäittı qaitalaudan aspaityndar joq emes».
Saǧat Äşımbaev kündelıgınde qabılettı qalamger tūlǧasy tüiındı tırkester arqyly osylaişa tanytyldy. Şynaiy şeberlıktıŋ ülgı-önegesı därıpteldı. Būl jazbalardyŋ bır ǧibraty osynda dep bılemız.
Şyǧarma şyndyǧy
«Ädebiet degenımız – şyndyq degen sözdıŋ sinonimı».
Saǧat Äşımbaev
Qalamger kündelıgındegı bırqatar oi-tūjyrymdar tuyndynyŋ tabiǧatyna jäne şyǧarmanyŋ şyndyǧyna arnalypty. Būl toptamaǧa körkem düniedegı ömır şyndyǧy jäne körkem şyndyq mäselesı arqau bolǧan. Eŋ aldymen Saǧat Äşımbaevtyŋ mynadai anyqtamasyna nazar audaraiyqşy. «Körkem şyǧarma – jazuşynyŋ ömır, uaqyt, adamdar turaly körkemdık tūrǧydan aitylǧan filosofiialyq konsepsiiasy». Mıne, osy aiqyn anyqtamanyŋ özı kürıştı kürmekten aiyruǧa septıgın tigızetını anyq. Mäselen, körkem şyǧarma dep aidar taqqan jazbamyzda synşy atap körsetkendei, ömır, uaqyt, adamdar turaly keŋınen qamtyluy mümkın. Bıraq sonyŋ bärı filosofiialyq konsepsiia därejesıne köterıle ala ma? Demek, kündelık iesınıŋ körkem tuyndyǧa qoiatyn talaby tym joǧary bolyp şyqty.
Şyndyǧy mol, şynaiy şyǧarmany şyn şeber ǧana ömırge äkeledı. Ol şeberdıŋ söz önerınde özıne laiyq bolmys-bıtımı, keiıp-kelbetı bolady. Şynaiy şyǧarma – şyn jazuşynyŋ önımı. Sol üşın ärbır qalamgerdıŋ qadamy men qarymyn erekşe saralaǧan abzal. Synşynyŋ jıktep-jılıkteuıne den qoisaq, «Ädebiette oryn köp. Öitkenı ärkımnıŋ öz orny bar. Sondyqtan da ärkım öz ornymen qymbat. Är jazuşynyŋ özıne ǧana laiyq orny bar ekendıgın ūmytu – älsızdıktıŋ belgısı».
Bıraq būl ädebiettıŋ kez-kelgen müiısınen oiyp tūryp oryn ala beru kerek degen söz emes. Laiyqty oryn degenımızdıŋ özı – talanttylardyŋ tūǧyry, daryndylardyŋ dıŋgegı, qabılettılerdıŋ qūthanasy. Şyndyqty beinelegen şyǧarmany jazyp şyǧu üşın naǧyz jazuşy boluyŋ şart. Sonda naǧyz jazuşy degen kım özı? Sol deŋgeige jetu üşın ne ısteu kerek? Al jettı delık. Ol öz düniesınde uaqyt şyndyǧyn qalai körsetedı? Synşy Saǧattyŋ būl turasyndaǧy baiyptamasy da äzır: «Öz uaqytynan ozyp tuǧan adamnan ǧana naǧyz jazuşy şyǧuǧa tiıs. «Öitkenı jazuşy tarih täŋırı – uaqyttyŋ üş şaǧyn, keşegısın, bügıngısın, erteŋgısın öz zamanynyŋ ruhyna säikes sintez küiınde körsetuge tiıs». Būl aitylǧandar – jai ǧana oralymdy oilar emes, jalpy ädebiettanuǧa baǧyt-baǧdar sılteitın teoriialyq tūjyrymdar.
Synşy jazbalaryndaǧy köbırek män berılgen taqyryp – körkem şyǧarmanyŋ jasalu, iaǧni jazylu prosesı. Saǧat Äşımbaev özınıŋ sanaly ǧūmyrynda ädebiettıŋ ūstahanasynda şyŋdalǧan daryndy qalamgerdıŋ, «ar ısınıŋ azabyna» ainalǧan jankeştı eŋbek arqyly oqyrmanǧa jol tartatyn sapaly dünienıŋ jarşysy bolǧany barşaǧa mälım. Sondyqtan ol kündelıgınde «Ädebiet tuyndysy, iaǧni körkem şyǧarma ǧaiyptan paida bolatyn närse emes. Ol – ruhani-tvorchestvolyq azat ta azap eŋbektıŋ jemısı, tän men jan qinalysynyŋ nätijesı», – dep tolǧansa, būl – onyŋ şyǧarmaşylyqtyŋ kök beinetpen keletın adam aitqysyz läzzatyn baǧalaǧanynyŋ belgısı.
Şynaiy şyǧarma – tynymsyz tırlıktıŋ, ırgelı ızdenıstıŋ, eren eŋbektıŋ jemısı. Ömırdegı şyndyqty ornyqtyrudyŋ özı oŋai emes. Sondai-aq körkem şyndyqty tūǧyryna qondyru odan jüz ese qiyn. Oidan şyǧarylǧan oqiǧalar men köŋılden köşırılgen keiıpkerlerdı ömırdıŋ öz boiauyna malyp, şynaiylyqtyŋ şekpenın kigızu myŋnan bır qalamgerdıŋ ǧana qolynan kelmek. Bır qadam ılgerıleu üşın qajymai-talmai ter töguge, ırkılıssız ızdenuge tura keledı. Būl – teŋız tübınen marjan ızdegenmen bırdei käsıp. Osyndai qiynnan qiystyratyn şyǧarmaşylyq beinettıŋ titımdei nätijesın synşy bylaişa bederleidı: «Bızge sätımen tabylǧan bır söz nemese bır söilemnıŋ özı qanşa quanyş, läzzat syilaityndyǧyn basqa köp jūrt tüsıne bermes». Şyǧarmaşylyq jetıstık degenımız ter tögıp, tırnektep jinaityn qūndylyq ekenın osydan-aq bıluge bolar.
Şyǧarma şyndyǧy – erekşe ūǧym. Synşy būǧan o bastan-aq jete män berdı. Ömır şyndyǧy men körkem şyndyqtyŋ ara-jıgın ajyratyp, tırşılıkte bolyp jatqan qarapaiym qūbylystardy tuyndynyŋ nysanasyna ainaldyrǧan kezde qandai talaptardy eskeru qajettıgı kündelık iesınıŋ qaperınen şyqpaǧan körınedı. Özınıŋ jazbalarynda ol būǧan qatysty oi tolǧamai qoimaidy. «Ömırden körgen-bılgendı sol qalpynda jıpke tıze bergen körkem şyndyq emes» nemese «Şyndyqty jazu – ömırdı qaimaǧy būzylmaǧan qalpynda alyp jazu emes», – degen baiypty bailamdar osynyŋ dälelı.
Saǧat Äşımbaev şyǧarmadaǧy şyndyq mäselesın de köterdı, öz jazbalarynda da şyndyqty tu etıp ūstandy. Oǧan osy kündelıktegı qanatty sözderı kuälık bere alady. Janr turaly tolǧansa da («Adam közınıŋ eşnärsenı jasyra almaityny siiaqty, äŋgıme janrynda da jazuşy jetıstıgı men kemşılıgın jasyra almaidy»), şeberlık turaly kösılse de («Äŋgıme de jazuşy şeberlıgınıŋ ainasy, bärı köktamyrlanyp körınıp, bärı sairap tūrady»), şyǧarmanyŋ tuu zaŋdylyqtary turaly äŋgımelese de («Ärbır kezeŋde, sol kezeŋdegı jasqa orai jazylatyn şyǧarma bolady»), keiıpker kelbetı turaly söz qozǧasa da («Ädebiettegı keiıpker adamdardan ömırdegı zamandas adamdardyŋ oiy da ozyq») Saǧat aǧamyzdyŋ är pıkırınıŋ şyndyqtan alystamaityny bırden-aq baiqalyp tūrady.
Körnektı synşy kez-kelgen şyǧarmanyŋ negızgı tını bolyp sanalatyn tıl mäselesıne kelgende de şyndyqty aitty. Bızdıŋşe, aldymen onyŋ kökırek közınde saralanyp, sanasynda qorytylyp, qoiyn däpterınde örnektelgen «Tıl arqyly ädebiet qana jasalmaidy, ädebiet arqyly tıl damidy» nemese «Tıl oilamasaŋ, söilemeseŋ, jazbasaŋ, muzei eksponatyna ainalady», – degen sekıldı bırqatar tegeurındı tırkesterdıŋ özge qalamgerlerdıŋ de qoiyn däpterıne köşırıletın, söitıp el igılıgıne ainalatyn kezı baiaǧyda-aq jettı.
Qoryta aitqanda, Saǧat Äşımbaevtyŋ būl kündelıkterındegı jazbalardy onyŋ azamat, qalamger, qairatker retındegı tolǧanystary, jüregınen şyqqan jan syry ǧana emes, qazaq jazuşysynyŋ köbısıne ortaq şyǧarmaşylyq laboratoriianyŋ qyr-syryn aşyp körsetken kestelı oi oramdary dep baǧalaǧan jön. Demek, bar-joǧy qyryq tört jasynda ömırden ötken sarabdal synşynyŋ soŋynda qaldyrǧan qasterlı qūndylyqtary aldaǧy uaqytta da qalam ūstaǧan talai ūrpaqtyŋ kädesıne jaraityny anyq. Sondyqtan ony söz önerınıŋ taǧylymdy tamyrşysy dep tanuymyzǧa bolar...
Bauyrjan OMARŪLY
