Qarjyly toptardyŋ alaqanynda jürgen Armanjan Baitasov deitın äm jurnalist, äm kommersant jıgıttıŋ youtube.com arnasynan aşqan BaitassovLive baǧdarlamasynan Oljas Süleimenovtı kördım.
Sūhbattyŋ basynda baǧdarlama avtory ädettegıdei aqynnyŋ «astyna köpşık» qoia otyryp, «Semei-Nevada» qozǧalysynyŋ qūrylǧanyna 33 jyl toldy, sız Semeidegı synaq poligonyn jauyp, ajdahanyŋ auzyn artyna keltırdıŋız» degen syŋaida qoşamet sözder aitty. Mūndai maqtau-madaqtyŋ atasyn estıgen Oljekeŋ şalqaqtap ketpese de şattanyp, közı külmeŋdep otyrdy. Juyrda aqynymyz Fransiia prezidentı Makronnyŋ qolynan bırdeŋ-sırdeŋe degen orden alǧan eken, «ol orden Napolen zamanynan berı bar, ony kım körıngenge bermeidı. Napolen zamanynan qalǧan ordendı omyrauyna taqqaly otyrǧan qazaqtyŋ alǧaşqysy menmın» degendı Oljekeŋ omyraulap otyryp aitty. İä, Oljas alǧaşqy, Oljas tūŋǧyş, Oljas bırınşı. Oljekeŋ qaşanda alda. Bızdıŋ zamanymyzda osy künge deiın Oljekeŋnıŋ aldyna tüsıp körgen adam kemde kem. Äitse de, «dümı myqty artymen diermen taratady» demekşı, Oljekeŋnıŋ bırınşılıktıŋ bärıne äldebır qūdıretı küştı qoldyŋ demeuımen, jeteleuımen jetıp jürgenın ışımız sezedı. Keşegı künı ol Dınmūhammed Qonaevtyŋ erkesı boldy. Künı keşege deiın Nazarbaevtyŋ da erkesı Oljas boldy. Jä, bola bersın. Älı de bolsyn. Bıraq osy O. Süleimenovtıŋ boiyndaǧy ekı kelbet jūrtty yǧyr ǧyp bıtkenın endı aşyq aituǧa tura keledı.
Baitasovtyŋ BaitassovLive baǧdarlamasyndaǧy sözınıŋ basyn aqynymyz küŋırenıp otyryp KSRO-nyŋ küireuıne ökınış bıldırumen bastady.
«Qandai keremet memleket edı? Bızdıŋ küştı ortaq otanymyz boldy. Sonyŋ bärı Elsinnıŋ biılıkke talasuymen byt-şyty şyqty ǧoi. Äleuetı zor memleket ūsaq-ūsaq bölıkterge bölınıp kettı», – dedı esımın tūtas ūlt bolyp ūrandatyp jürgen ūlyq aqynymyz. Bız sonda ışımızden: «Au, baiqūs-au, sen «japtym», «joidym» dep keudeŋdı qaǧatyn Semei poligonyn basqa aimaqtan oryn tappai qazaq jerıne äkelıp ornalastyrǧan Mäskeu emes pe edı? Mäskeu senıŋ töŋıregıne oiran salǧan ortaq otanyŋnyŋ astanasy emes pe edı?» degındı aityp, qynjylyp otyrdyq.
Keide osy Oljastyŋ Semeige baryp, Abyraly, Abai audandarynda bolyp, synaqtardyŋ zardabyn tartqan halyqtyŋ mūŋ-şerın bek tüsıngenıne kümändatanymyz da bar.
Qūrmettı oqyrman! Jadyŋyzda jürsın, Semei poligonynyŋ qasyretın et jüregımen sezınıp, elıne jany aşyǧan, dabyl qaqqan azamat – Keşırım Boztaev. Ökınışke qarai, jyldar ötken saiyn Boztaevtai bozdaqtyŋ aty ūmytylyp barady da, esesıne Oljas Süleimenovtıŋ şouy küşeiıp, daŋqy artyp barady.
Keşırım Boztaev kım edı? Būl sūraqty aldymen Oljas Süleimenovke qoiuymyz kerek. Ol Keşırım turaly jaqsy bıledı. Bılgendıkten de Keşırımdı 60 jasymen qūttyqtap, oǧan üşbu hat joldaǧan. Bylai dep:
«...Uvajaemyi Keşrim Boztaevich! My znaem Vas kak krupnogo obşestvennogo i gosudarstvennogo deiatelia, ochen mnogo sdelavşego dlia prosvetaniia naroda Kazahstana. Vsia Vaşa jizn eto dobryi i nazidatelnyi primer dlia molodogo pokoleniia... V te nelegkie gody borby za prekraşeniia iadernyh ispytanii na Semipalatinskom poligone Vy proiavili stoikost boisa za interesy naroda i mudrost istinnogo narodnogo lidera. My znaem, chto v eti trudnye gody Vam prişlos osobenno nelegko i na Vaşu doliu vypali tiajkie ispytaniia, no Vy sumeli naiti vernyi put i sdelat nemalyi lichnyi vklad v dolgojdannuiu pobedu zakrytie Semipalatinskogo iadernogo poligona. V den Vaşego şestidesiatiletiia, dorogoi Keşrim Boztaevich, my vyrajaem Vam svoe glubokoe pochtenie i govorim blagodarnoe spasibo!
Oljas Suleimenov». 23-maia, 1993g.».
Kördıŋızder me, Oljas Keşırımdı mereijasymen qūttyqtap jazǧan hatynda: «Vy sumeli naiti vernyi put i sdelat nemalyi lichnyi vklad v dolgojdannuiu pobedu zakrytie Semipalatinskogo iadernogo poligona» deidı. Söitedı de araǧa az ǧana uaqyt salyp, «men ondai hat jazǧan joqpyn, Keşırımnıŋ atyna jazylǧan hatqa baiqamai qol qoia salsam kerek» deidı.
Qoi-ei, köke! Qatardaǧy köp hatşynyŋ bırı emes, bıregeiı, halyqşyl tūlǧa, qazaq dalasynda bolyp jatqan iadrolyq synaqtardyŋ qasyretın KSRO-nyŋ Bas hatşysy Gorbachevqa qūpiia türde bolsa da jıgerı jasymai jetkıze alǧan Keşırımdei erdıŋ atyna jazylǧan üşbu hatqa Aljas Amarovichtıŋ aŋdamai qol qoia salu beimümkın. Osy arada bır käkır bar. Şyndyǧynda Oljasty Keşırımge kömekşı etıp tapsyrǧan Nūrsūltan Nazarbaev edı deidı kuälar.
«Jalpy Oljastyŋ Semeige alǧaş baruy, ol jaqtan KSRO halyq deputaty bolyp sailanuy bylai: ol Almaty qalasynyŋ Kalinin audanynan KSRO halyq deputattyǧyna kandidat boldy. Uchastokke Jazuşylar odaǧynan «Prostor» jornalynyŋ bır qyzmetkerı ekeuımız baqylauşylyqqa jıberıldık. Dauys beru, biulleten sanau taza atqaryldy. Aqyn ūtylyp qaldy.
Erteŋınde jūmysqa kelsem, bırınşı hatşynyŋ kabinetı aldynda qyzmetkerlerımızdıŋ törteu-beseuı tūr. «Oljastyŋ kabinetınde konsert bolyp jatyr» deidı. Barsam, bır top kısınıŋ ortasynda maǧan beitanys tapaldau kelınşek tabanymen şoq basyp alǧandai typyrlap, erını süireŋdep, şaŋq-şaŋq etedı. «...Baqylauşylaryŋ sailau uchastogınde bolǧan joq! Olardy jazalau kerek!..» deidı. Men qyp-qyzyl jalaǧa qatty aşulanyp, partkomymyzdyŋ hatşysyna dereu mälımdeme jazyp, sailau uchastogınde bızdıŋ bolǧan-bolmaǧanymyzdy tekserudı, körgensız ösekşınıŋ jalasynan qorǧaudy talap ettım. Bıraq talabym eskerılmedı.
Sol kezeŋde ne bolǧanyn Keşırım «Semei poligony» kıtabynda aşyq jazǧan: «Almatyda dauysqa tüsken Oljas qiyndyqqa ūşyrapty. Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy N. Ä. Nazarbaev maǧan telefon şalyp, jaǧdaidy aityp, O. Süleimenovtı Semei oblysynan deputattyqqa ötkızuımızdı ötındı. «Süleimenov sızge kömektesedı. Poligonǧa qarsy küreste jaqsy järdemşı bolady», dedı Nūrsūltan Äbışūly. Erteŋınde G. V. Kolbin telefon soǧyp, ol da sondai tılek aitty». Ol tılekter, ärine, qabyl boldy».
(Ǧabbas Qabyūşly. «Öz ūltyn «jabaiy» körgen Oljas bügıngınıŋ «Abaiy» bola ala ma?» https://abai.kz/post/6684 ).
Respublikalyq jasandy odaqtardyŋ jaǧdaiyn ıştei jaqsy tüsıngen, ärı Nobel syilyǧanan dämelı Gorbaechev te Semeidegı synaq poligondarynyŋ jūmysyn tejeuge (ärine, müldem toqatuǧa emes!) beiıldı ekenın aqyndyq tüisıkpen ūǧa qoiǧan Oljekeŋ antiiadrolyq ūrandy sözder jazylǧan şüberektı dereu şekege taŋyp alyp top bastai jöneledı. Qozǧalys qūryp, qozǧalystyŋ barlyq qimyl äreketın şouǧa ainaldyryp ta ülgeredı. Jaqsylarym, bıle bılseŋızder bızdıŋ eldegı şou men şu Oljekeŋnıŋ «Nevada-Semei» qozǧalysynan bastalǧan-dy. Şoudyŋ aiaǧy şolaq saidyŋ tasyp basylǧan suy siiaqty emes pe, bastalady... bıttı, jalǧaspaidy.
Qaibır jyly Oljas Süleimenov Japoniiaǧa bardy. Japondar ony arqaǧa qaǧyp, aranyn aşqan ajdahamen küresken dara batyr esebınde qūrmet körsettı. Al sol japondar 70-80 jyldan berı Nagaskai men Hirosimanyŋ sūmdyǧyn ūmytpai, halqyna barynşa jaǧdai jasap, düniege kelgen säbiınıŋ densaulyǧyn mūqiiat zerttep, qadaǧalap tynym tappai keledı. Osyndai igılıktı ısterge mūryndyq boluǧa tiıs bızdıŋ äigılı aqynymyz şekesıne taŋǧan şytyn şeşken künnıŋ erteŋınde Semei halqyn ūmytty. «Troiaka» atalǧan euraziialyq toptaǧy üş milliarder dosyna (Şodiev-İbragimov-Maşkevich) qarjy böldırıp, ŞQO-nyŋ iadrolyq synaqtardan zardap şekken audandarynyŋ bırıne qamqorlyq jasauǧa onyŋ qūdıretı jetetın edı, bıraq ondai jaǧymdy jaŋalyqty qūlaǧymyz estıgen joq. Eger sondai kömek-järdemın aqyn jariia etpei jasaǧan bolsa, keşırım sūrauǧa daiynmyn. Äi, qaidam!.. Ataǧynan at ürketın Oljastan Qytaidan kelgen qandasymyz, marqūm Asqar Jakulin äldeqaida er eken. Otanşyl, halyqşyl eken. Ol Semeidegı auruhanalarǧa, mektepterge jiǧan-tergen qarajatyn berıp otyrudy ösiet etıp qaldyrǧan-dy. Sözdıŋ oraiyna qarai aityp ötkenımız jön, Asqar Jakulin atyndaǧy qor Semeidegı kelelı ısterdıŋ bärıne üzbei demeuşılık jasap keledı. Jasai da bermek!
Oljasty bıreuler «Az i Iа»-sy üşın qūrmet tūtyp, qūraq ūşady. Älgılerge «Oljekeŋnıŋ osysy qalai özı?» dei qalsaŋ, jaǧaŋnan alyp, jaǧyŋdy uatuǧa bar. Söitsek, olar üşın Oljastan asqan ūltşyl, qaharman, batyr da batyl adam joq eken. Meiılı, solai-aq bolsyn. Bıletınder Oljastyŋ «Az i Iа»-synan köp tıl bılgen poliglot, asqan bılımdar Azat Süleevtıŋ qoltaŋbasyn köredı. «Kıtaptyŋ negızı mazmūnyn, dauly sözder men sözderdıŋ şyǧu törkının naqtylap jazǧan Azat Bılälūly edı» deidı kuäler. Al kıtapqa öleŋmen ruh bergen, ärine, aqynnyŋ özı. Oǧan eşkımnıŋ dauy joq. Keşırımnıŋ esımın auzyna almaityny siiaqty osy künı Oljas Süleimenov Azat atty intellektual dosynyŋ bolaǧanyn da tıs jaryp aitpaidy. Demek, abroi da, ataq ta özınıkı. Aqyn sony qalaidy. Taǧy da qaitalaimyz, meilı solai-aq bolsyn! Bıraq «Az i Iа»-nyŋ avtory qazaq dese, qazaqtyŋ tılı dese, jiyrylyp şyǧa keletını nesı?.. Äsılınde «Söz törkınıne» üŋıletın qalamger söite me eken? Bızdıŋşe Oljas – orystıldı qazaqtardyŋ kösemı. Öz tılın bılmeitın, öz tılınen jirenetın, qarapaiym qazaqtan özın joǧary qoiatyn, özderın elita sanaityn orystıldı nigilsit qazaqtar ǧana Oljastyŋ jazǧandaryn oqyp, ony pır tūtady. Oljas ta, olar da qazaqtyŋ ruhani jaŋǧyruyn, jasampaz ūltqa ainaluyn qalamaidy. Qalamaǧanyŋyz ne, tıs-tyrnaǧymen qarsy. Ädıldıktıŋ jolynan taimaǧan, kımge de bolsa, qasqaiyp tūryp aqiqatty aita bılgen ardaqty Aldan Aiymbetov aqsaqal büi deidı:
«...Iа, okazalos, zanial mesto priamo naprotiv O. Suleimenova. Za neskolko dnei do etogo nam byli rozdany tezisy programmy buduşei partii. Mne dostalsia nasionalnyi vopros. Material gotovil ochen sereznyi, kak mne kazalos, ne ustupaiuşii «Kommanifestu» Marksa i Engelsa. No kogda doşel do tezisa «vozrojdenie kazahskoi nasii»,Suleimenov podnialsia, nemnogo poliubovalsia soboiu, zatem direktivnym tonom potreboval ubrat «vozrojdenie kazahskoi nasii». Iа vpervye okazalsia v takoi blizosti ot «velikogo cheloveka». No preodolel robost i pochti zaoral na nego: «Kakogo cherta my sobiraemsia v partiiu?! Iа budu borotsia protiv antikazahskoi partii!»
(Aldan Aiymbetov. «Oljasa Suleimenova kak antikazaha ia raskusil srazu, eşe togda», gazeta «Kazahskaia pravda», №17, sentiabr, 2005 g.).
Bır närsenı aitumyz kerek. Oljas – publikanyŋ köŋıl-küiınde oinai bıletın adam. Ol – aqyn beinesındegı artist. «Oljas! Oljas!» dep ūrandatyp Jazuşylar odaǧynyŋ aldyna kelgen jeltoqsanşyl jastardy körıp būǧyp qalǧan batyr köterılıs basylǧan soŋ, QazMu-de kezdesu ötkızıp, «alaŋǧa partiia qairatkerlerı şyǧyp kettı, negızı tribunada bız, aqyndar tūruymyz kerek edı, bızge mümkındık berılmedı» dep soqqan körınedı. Osyndai sözden keiın albyrt ta, aŋǧal jastar Oljekeŋe qalai tabynbasyn?!. Ärine, tabynady. Al Oljas miyǧynan külıp qoiyp qazaqtyŋ müddesın syrtynan satyp jüre beredı. Osydan keiın Oljasty qalaişa aqyn beinesındegı artist demeisıŋ?
Oljas Süleimenov Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bilıgıne de qyzmet ettı. Qyzmet etkende ūlt mūraty, halyq müddesı tūrǧysynan qyzmet ettı dep aita alamyz ba? Joq. Ol barynşa dekoloniiazasiia saiasatyna qarsy boldy. Qazaq tılınıŋ Konstitusiiadaǧy memlekettık märtebesıne laiyq qūrmetteluı men qoldanyluyna da qarsylyǧy ärkez bılınıp tūratyn. Ol osyndai kertartpa piǧylymen Nazarbaevtyŋ ūlttqa bet būra qalǧan ısterıne kedergı keltırıp, kesırın tigızıp te jürgenın ışımız sezetın. Bıraq Oljasty ölıp-öşıp közsız süigen köpke ne dep bolasyŋ?.. Qazaqta «köpte es joq...» degendı Abai ǧana aita alǧan. Apyr-au, deisıŋ keide, adamdy jaqsy köruge bolady. Bıraq onyŋ terıs baqqan, tetır ısıne nege syn aituǧa bolmaidy? Bızdıŋ köp osyny eskermeidı. Halqynyŋ osyndai säbi mınezın, aŋǧaldyǧyn jaqsy bıletın Oljas ekı tylda oinaudan jalyǧar emes. Jasy qazır seksennen mol asty, älı solai. Men oqyrmanǧa Oljas aǧaŋyzdy süi, qūrmette, baǧala, bıraq, süiseŋ de, baǧalasaŋ da ädıl süi, ädıl baǧala degendı aitqym keledı. Bız balalyq oidan aryluymyz kerek. Eseiuımız kerek. Kımnıŋ kım ekendıgın tanyp, bıluımız kerek. Qazır ötken otyz jyldaǧynyŋ bärın jappai mansūqtauǧa köşıp jatyrmyz. Olai bolmaidy. Ötkenıŋ qasyrettı bolsa da qasiettı tarihyŋnyŋ betınde taŋbalanyp qaluy tiıs. Nazarbaevtyŋ bilıgı... ol da jyldar ötken soŋ uaqyt tarazysynyŋ tabaǧyna tartylatyn bolady. Sol uaqytta bırınşı orynǧa Oljekeŋderdıŋ oiyny emes, halyqtyŋ qaisar ruhy, erlıgı, tözımdılıgı, könbıstıgı, küte bılgendıgı aldyŋǧy orynǧa şyǧady. Sol kezde bız, «bärıne kınälı şapyraştylar» dep ruly elge topyraq şaşa salǧan aqynnyŋ sözın asylyq dep tanyrymyz aqiqat.
Aitpaqşy, atasy jaqsy jūrtqa araşa tüsken söz qazırdıŋ özınde aitylyp ta jatyr. Bız sol sözben maqalamyzdy qortyndylaǧandy abzal kördık:
«Qaŋtar qandy oqiǧasy «men qazaq» deitın ärbır azamattyŋ jüregınde tıkenşe qadalyp tūrǧany haq. Ūiymdastyruşy kım? Kım kınälı? Ärkım ärtürlı jauap ızdep sabyluda.
Iýtub kanaldyŋ bırınen halyqaralyq arenadaǧy abyroily azamatymyz Oljas Süleimenov söiledı. «Şapyraştylar kınälı», – dep özınıŋ bariton dauysymen basyp kep qaldy ol. Menıŋ zärem zär tübıne kettı. Qazaq ruşyldyǧy jaiynda oiladym.
1932 j. alapat aştyqqa bas sebepker qazaq. 1937 j. qazaqtan köp atylǧan özge ūlt joq. Qazaqstan basşylyǧyna kelgen P.K.Ponomarenko (1954-55 j.) bır jylda Q.Sätpaev, B.Kenjebaev, Q.Jūmaliev, E.Ysmaiylov, E.Bekmahanov, Q.Mūhanbethanov sekıldı qazaqtyŋ qaimaǧyn türmeden şyǧardy. Qazaqtyŋ ziialysyn türmege tyqqan ekı öŋırdegı klan jaiynda Saiasi biuronyŋ arnaiy şeşımın aluǧa mäjbür boldy. Ol qazaq basşylarynyŋ Mäskeuge qūiryǧyn tyǧyp alyp, bırın-bırı respublikada qūlatuyna, jala jauyp aidatuyna qarsy şeşım edı. Qazaqtyŋ tūtastyǧyn söitıp, ukrain basşy saiasi şeşım şyǧaryp, saqtap qaluǧa tyrysqan. Bıraq, Ponomarenkonyŋ qazaq ūltyna jany aşuy Moskvaǧa jaqpady da, bır jyl ıster-ıstemeste Qazaqstan basşysyn Ündıstanǧa elşısı etıp, aidap jıberdı. KPSS-tıŋ jazylmaǧan zaŋy. Tölegen Täjıbaevty keŋesşı etıp, P.K.Ponomarenko bırge ala ketken. Būl da onyŋ qazaq halqyna degen qūrmetı bolsa kerek.
... Al, Oljas Süleimenovtıŋ «Qaŋtar oqiǧasyn şapyraştylar ūiymdastyrdy», – deuı ūiat-aq boldy. Tärbiesın körgen, qyzmettes bolǧan qalamger raiynda aitaiyn, būl Oljas Süleimenov qazaqtyŋ ruşyldyǧyna qarsy söilep jürgen (Qonaevtyŋ qamqorlyǧyn körgen) būrynǧy Oljasqa ūqsamaidy. Özınıŋ orys dostary aityp jürgendei «Aljastyŋ» aljasqan sözı bolyp şyqty. Oljas aitty eken dep, nemene bız bar kınänı Şapyraşty ruyna artyp, Şapyraşty ruymen küresemız be? Būl qazaqtyŋ yntymaǧyna, bırlıgıne nūqsan keltıretın söz, qatelesu!».
(Ädbietşı-ǧalym, professor Qūlbek Ergöbektıŋ WhaTsab jelsınen taraǧan jazbasynan üzındı).
Nūrlan Baitas
Abai.kz
