Baibota şal otyrady balkonda, Qai päterde qaldy eken dep jas künım. (Esenǧali)
Bırden basyn aşyp alaiyq, būl äŋgıme tıptı de balkon turaly emes. Būl balkon – basqa balkon... Esenǧali aǧamyz kezınde osy bır auyz öleŋge syiǧyzyp, ūlt basyndaǧy äleumettık keseldı aitty dep bılemız. Sebebı, balkonǧa qol jetkızu degenımız – Almatynyŋ quys-quysynda päterden-päterge köşıp, äbden qajyǧan aqyndardyŋ tūraqty qonys tabuy, tırşılıgınıŋ tügeldenuı, tūrmysynyŋ tüzeluı... Al sol balkonda otyryp, ötken-ketkendı eske alyp, emınıp-emırenu – köŋılıŋ bırlengenınıŋ, janyŋ jailanǧanynyŋ belgısı. Alataudyŋ etegındegı arman qalanyŋ tolyqqandy tūrǧyny atanǧanyŋnyŋ būltartpas dälelı. Balkon... Baiaǧyda jalaŋaiaq jalaŋtös jas şaiyr bop jürgen kezıŋde saǧan köldeneŋ kelımsekke deiın şekesınen qarasa, endı sen biıkte şylymyŋdy būrqyratyp tūryp, ary-berı aǧylǧan jūrttyŋ töbesınen qaraisyŋ. Būryn balkony bar üige qolyŋ jetpese, qazır sol şaŋyraqtyŋ iesısıŋ, senı būl qūthanadan eşkım de oŋailyqpen quyp şyǧa almaidy.«Barǧan jerıŋ – balkontau, Ol da bızdıŋ körgen tau!», – dep toǧyzynşy qabattan zeŋgır kökke köz salyp, «Joǧaryda jūldyzdardyŋ sezı, Bolyp jatyr men bılsem», – dep Esenqūldyŋ öleŋın şattanyp oqyp, şırenıp, şyrt tükırıp tūrasyŋ.Mıne, saǧan kerek bolsa, balkon filosofiiasy... Tegınde, balkondy jyrlamaǧan aqyn kem-de kem. Qazaq poeziiasynyŋ alyby Qadyr Myrza Äli:
«Ainala qyzyl gülden kılem tösep, Kütesıŋ qonaǧyŋdy, kelem dese... Bızderdıŋ jailauymyz – balkon ǧana, Al saǧan bükıl jailau – öleŋ tösek», – dep, balkonǧa telıngen tırşılıgımızdı ūlttyq ürdıske beiımdep jyrlady.Qalada tūratyn aqyn Küläş Ahmetova:
«Qalaişa qyrda ösken bop tüs körmeiın, Qalaişa oianǧanda tıstenbeiın. Taŋǧy nūrǧa tapşy eken batys balkon, Künnıŋ nūry tüsedı tüsten keiın», – dep dalanyŋ keŋdıgın aŋsady.Aŋsaǧanyŋ ne, «Aitylmady äŋgımem jelge menıŋ. Japyraǧym jetpedı jerge menıŋ. Jaǧadaǧy qaiyqtai balkondarda, Jalǧyzdyqtan qaltyrap, terbelemın», – dep toryqty häm jabyqty. Öleŋnen örnek sala bıletın Ertai Aşyqbaev:
«Bızdıŋ balkon jūldyz jaqqa jaqyndau, Joq ol jaqta erkek-ūrys, qatyn-dau. Tynyş. Tynyq. Sondai jerge jıbergen, Jūldyzdardyŋ äkelerı aqyldy-au», – dep araily Aqtöbedegı päterınıŋ balkonyn da eptep därıptep jıberdı.Sūrapyl şaiyr Svetqali Nūrjan bolsa,
«Sol qalpynda – sol tereze, sol balkon, Şaş tarap tūr perde artynda qypşa bel. Menıŋ qazır tūrpatyma balbal teŋ... Bara jatyr aiaulyma ūqsap ol», – dep baiaǧy «halyqtyq balkondy» – KazGU-dıŋ äigılı segızınşı jataqhanasynyŋ beltemırlı balkonyn tılıne tiek ettı.Balkondy arqau etıp, jyr jazǧan özge aqyndar da az emes. Bauyrjan Qaraǧyzūly:
«Öz-özıŋe kektendıŋ, Jürek mūŋyn ileidı. Balkonyŋda ötken kün, Jylap tūryp, bileidı»,
– dep jūrtyna jan syryn aqtarsa, Janargül Qadyrova:
«Anau aq üidıŋ balkony bügın qaraŋǧy, Armanym menıŋ sol üide qalyp barady», – dep özgeşe köŋıl-küi äuenıne berıledı.Qazaq poeziiasyn ärlep-äspettegen bederlı balkon parasatty prozany da erkın jailady. Mysaly, «Bızdıŋ balkon jaqqa jalqy märte janaryŋyzdy audarsaŋyz, eşteŋeŋız ketpes edı ǧoi. Bıraq köz qiyǧyŋyzdy da qimastan ötıp bara jattyŋyz. Men balkonnyŋ perdesınen syǧalap, maŋdaiyŋyzdyŋ säl-päl terşıgenıne deiın baiqadym», – dep keiıpkerınıŋ auzyna söz salyp qoiady änşeiınde balkon-salkonyŋmen şaruasy joq menıŋ bekzat mınez Marhabat Baiǧūt kökem «Sızdı süigen qyz edım…» degen äŋgımesınde. Sondai-aq bügıngı belgılı aqyn Mädi Qaiyŋbaevtyŋ baiaǧy student kezınde jataqhanada tömengı kurs balalarymen bırge televizor körıp otyryp: "Mıne, "Tri bogatyria" degen üi. Bızdıŋ dekan osynda tūrady. Äne, Qojakeev balkonnan qarap tūr", - dep qaljyŋdaityny, sol sätte tu syrtynan: "Äi, Qaiyŋbaev, Qojakeev balkonnan emes, jelkeŋnen qarap tūr!", - degen dekannyŋ ämırlı dausy şyǧatyny turaly äŋgıme de bar eken ǧoi... Oi, balkonym-ai, senı jyrlap tauysa alarmyz ba?! Mūnyŋ bärı – köp qabatty üidıŋ balkony bızdıŋ ömırımızdıŋ ainymas atributyna ainalǧanynyŋ dälelı. Biık üidıŋ balkonyn jyrlaudan orystyŋ klassik aqyndary da qalys qalǧan joq. Marina Svetaeva: «Balkon. Skvoz solianye livni, Smol poseluev zlyh. İ nenavisti neizbyvnoi, Vzdoh: vydyşatsia v stih!», – dep tolǧansa, Samuil Marşak: «Stoialo more nad balkonom, Nad perekladinoi peril, Slivaias s blednym nebosklonom, Chto dal ot nas zagorodil», – dep tebırendı. Al Nikolai Aseev: «U menia na sedmom etaje, na balkone, – zelionaia iva. Esli veter, to ten ot vetvei eio hodit stenoi; Eto ochen trevojno i ochen volnoliubivo – bespokoistvo prirody, jivuşee riadom so mnoi!» – dep aqtarylsa, Afanasii Fet: «Na balkone zolochenom Riad svetov krugom peril, Iа liubuiusia balkonom, İ svetnik mne pestryi mil», – dep aǧynan jaryldy. Bıraq bükıl orys klassikterı jabylyp jyrlasa da, Baibota aǧamnyŋ altynşy qabattaǧy bes bölmelı päterınıŋ berekelı balkonynyŋ tabiǧatyn däl aişyqtap bere almaidy. Öitkenı, būl balkonnyŋ orny bölek. Qazaqtyŋ körnektı aqyny Baibota Serıkbaiūly Qoşym-Noǧaidyŋ bolmys-bıtımı men tūrmys-tırşılıgınıŋ närı – onyŋ üiındegı jūmys bölmesı. Ataqty Li Kuan Iý älemge tanytqan Singapurdy «qala – memleket», «astana – memleket», «aral – memleket» dep türlışe atai beremız ǧoi. Baibota aǧamnyŋ osy kabinetı de bır emes bırneşe mındet atqarady. Bırınşıden, kündelıktı jūmys orny. Ekınşıden, şeberlıgın şyŋdaityn şyǧarmaşylyq laboratoriiasy. Üşınşıden, tūraqty ärı taǧylymdy kıtaphanasy. Törtınşıden, qatarlas qalamgerlermen kezdesu orny. Besınşıden, özıne arnaiy kelgen jas aqyndarmen syrlasatyn sūhbat alaŋy. Altynşydan, nemerelerı atasyn ızdegende qinalmai tabatyn qasiettı qūthanasy. Osylai kete beredı... Mūndaǧy eŋ basty bailyǧy – ömır boiy jinaǧan kıtaptary. Būl şaǧyn kıtaphanany Baibota aǧamnyŋ özı ūlttyq kıtaphanadan kem körmeidı. Kabinette äbden şyrmalyp, balkon mäselesın säl ūmytyŋqyrap bara jatqan joqpyz ba osy?! Toqtai tūryŋyz, özımız de solai qarai jyljiyn dep otyrmyz qazır. Mıne, endı keldık. Baibota Qoşym-Noǧaidyŋ «ūlttyq kıtaphanasy» arqyly balkonǧa ötesız. Būl jerde kıtap degenıŋ jetıp artylady. Iаǧni, mūny Bäkeŋnıŋ berekelı kıtaphanasynyŋ «filialy» desek te bolar. Ilgerıde bır tanymy tereŋ aǧamyzdy «Janyna onyŋ jat emes, Ǧylym men BAQ, media. Basy onyŋ bas emes – Ensiklopediia!», – dep keiıptegenımız bar-dy. Baibota aǧam da qūddy sol. Kez-kelgen derek-däiektı lezde qoiny-qonyşynan suyryp alyp bere qoiady. Asa bılımdar aǧamyzdyŋ bükıl ömırı osy kabinettegı «negızgı kıtaphana» men balkondaǧy «filialdyŋ» arasynda ötedı. Kıtaphanada jūmys ısteidı, filialda tynyǧady. Oqidy. Oilanady. Turgenevtı türtkıleidı. Tolstoidy tügeldeidı. «Soǧys jäne beibıtşılıktı» qaita süzıp şyǧady. Qysqasy, Baibota aǧam balkonda otyryp Andrei Bolkonskiidıŋ taǧdyry turaly tolǧanady. Öleŋderın öredı, talaidy taŋdai qaqtyrǧan "Tıl ūşyndaǧy tarih" sekıldı tanymdyq eŋbekterın jazady... Būdan soŋ būl balkondy qaladaǧy qisapsyz köp balkonnyŋ bırı ǧana dei alamyz ba?! Joq! Baibotanyŋ balkony – qazaq poeziiasyna Esenǧali Rauşanov ornyqtyrǧan säulettı simvol bolsa, bızdıŋ däuırımızdegı studentter arasynda eŋ keŋ taraǧan ūǧymnyŋ bırı – «jetınşı poiyz» edı. Kädımgı Baibota aǧam jyrlaityn, Almatydan Mäskeuge qatynaityn jetınşı nömırlı jürdek poiyz. Almatydan ytyrynyp şyqqanda jetınşı poiyz bop ketedı de, Mäskeuden şarşap-şaldyǧyp, segızınşı poiyz bop qaityp keledı. Bır ǧajaby, sonda da ony eşkım segızınşı poiyz dep atap körgen emes. Jetınşı poiyz. Boldy! Sol jetınşı poiyz küllı qazaq studentınıŋ ary-berı qatynaityn mınıs kölıgı edı. Jetınşı poiyzben sabaǧyna keledı, auylyna attanady, özge qalaǧa qydyrady, toiǧa barady, tıptı kelınşek alyp qaşady, t.b. Bızdıŋ tym jas kezımızde Baibota aǧam «Vokzalda» degen öleŋ jazdy. Ony bız jappai jattadyq. Osy öleŋde «Jetinşi poiyz bir jarym saǧat keşigedi!» – dep esittim. Sekundqa deiin tūrǧanmyn sanap. Qalqam, sen nege keşiktiŋ?..» – degen joldar bar edı. Būl ekı joldy zerdeŋnen öşıru mümkın emes. Däl osy qos örımge bola poiyzǧa mınıp, jol şeguge qūmartqan kurstastarymyzdy da kördık. Şynynda da, būl öleŋ jüitkıgen poiyzdy, döŋgelektıŋ dürsılın köz aldyŋa elestetetın. Tıptı aqynnyŋ özı sart-sūrt etıp rels üstınde zaulap kele jatqan vagondardyŋ yrǧaǧyna ädeiı üilestırıp otyryp jazǧandai äser qaldyratyn. Öitkenı, mūnda bärı bar edı. Arman da («Poiyzdar qaşan jetedi bizge köz jasy menen külkini ap?..»), aŋsar da («Samal da, şirkin, kübirlep esti, relstiŋ ünin tyŋdadym»), ökınış te («...Küldim men kileŋ, jyladym kileŋ, kökiregimde kürsin köp»), küiınış te («Relske tostym qūlaǧymdy men: jatyr-au ol da dürsildep!..») jetkılıktı edı. Jalpy, vokzal men perrondy jyrlaǧan aqyndar köp. Ilgerıde «Aiqyn» gazetınde bırge jūmys ıstep jürgen kezımızde talantty aqyn Tanagöz Tolqynqyzynyŋ "Aqyndar men vokzaldar" degen keremet maqala jazǧany esımde. Būl endı öz aldyna bölek taqyryp. Baibota aǧanyŋ mynadai da bır öleŋı bar: Aqşamda aşqan Aqandai perige syryn oŋaşa qalsam, Ai qadap jelige sūǧyn, Alatau jaqtan samaldyŋ lebi keledi, onyŋ da qaitalaityny – seniŋ esimiŋ... Būl şumaq Baibota aǧanyŋ ını-dosy, qazaqtyŋ taǧy bır talantty şaiyry Şahizada Äbdıkärımovtıŋ bır öleŋın eske salady. Kezınde osyǧan orai, «Özimizdiŋ Syrdariianyŋ ai qaraŋǧysy tügili, kün şaqyraiyp tūrǧan säskedegi sätin de sirek jyrlaityn Şahizada şaiyrdyŋ «Tüngi Ystyqköl» degen öleŋi bar. Tuǧan topyraǧyndaǧy parasatty perizattardan boiyn aulaqtau ūstaityn arqaly aqyn ai nūryn tögip tūrǧan şaqta, äigili kölge tüsip, qiialyndaǧy qyrǧyz perisiniŋ qyzymen birge şomylady. «Aidaladaǧy Ystyqköldiŋ pätuasyz perisin ölgenşe quyp neŋiz bar edi, özimizdiŋ Bektorylar el jaqta da örip jür emes pe?!» – deimiz. «Älde öziŋiz «Öşer me jürek törinen, Oianǧan osy jyr-aŋyz?! Aşyna bolǧan perimen, Aqan seriden sūraŋyz!» dep jyrlaǧan äigili jyr jüiriginiŋ jolyn jalǧaǧyŋyz keldi me?» – dep tiisemiz. Tipti odan da tereŋdeŋkirep, «Küieu balasy periniŋ, Bajasy Aqan seriniŋ», – dep qyljaqtaimyz. Joq, ol bäribir qaitpaidy», – dep jazǧanbyz. Baibota aǧam Şahizada sekıldı ärıge ketıŋkıremei, perınıŋ qyzymen aqşamda aşylyp söilesken Aqan serını mysalǧa keltırumen ǧana şektelgenge ūqsaidy. Tūrsyn jeŋeşemnıŋ közın baqyraityp qoiyp, jetı tünde jer tübındegı Ystyqkölde perınıŋ qyzy Bektorymen bırge şomylyp jürgen Şäkeŋnıŋ eren erlıgı özımen ketsın... Mūnyŋ bärı qaljyŋ, ärine. Tegınde osy ekı aǧamnyŋ syilastyǧy keremet. Şahizada aqyn oǧan degen qūrmetın bylaişa tüiındegen: «Basymdy Baibota aǧam baǧalaǧan, Qazaqtyŋ taŋǧajaiyp aqyny dep». Ekeuınıŋ ūqsastyǧy da köp, ūqsamaityn jaqtary odan da köp... Mysaly, Baibota aqyn balkonda bıraz uaqyt, tıptı kün ūzaqqa baiyz tauyp otyra alady, al Şahizada şaiyr balkon tügılı Balqantauǧa bailap qoisaŋ da, bır minut ta tūraqtamaidy... Balkon demekşı, bıraz jyl būrynǧy taǧy bır joljazbamyzda bylai dep jazyppyz: «Alaniianyŋ törindemız. Terezemiz teŋiz betkeige qaraǧan. Ainalanyŋ körinisi ǧajap! Säl ärirekte tolqyny taudai Jerorta teŋizi jer dünieni alyp, kerilip jatyr. Sonyŋ bäri köŋilin köterdi me, Şahizada aqyn balkonǧa şyǧyp, sonau Alataudyŋ bökterindegi Baibotaǧa telefon şaldy: «Anau baiaǧy «Tūŋǧyş kitap» seriiasymen şyqqan alǧaşqy jinaqqa öleŋderi engen Mūqaev degen aqyn bar edi ǧoi. Sonyŋ aty kim edi özi?». Baibota asyqpai tyŋdap, aspai-saspai jauap beredi: «Tölegen ǧoi ol. Äldeqaşan ömirden ötip ketken». Şydamsyz Şahizada men baisaldy Baibotanyŋ elaralyq dialogy ūzaqqa sozyldy. Ädebiettiŋ äŋgimesi türki düniesiniŋ qos memleketin terbetip tūr. Syrttai qyzyǧa qaraimyn. Baibota aǧam da bizdiŋ Şäkeŋ qūsap balkonda söilesip otyr ma eken?!». Osylaişa özımız erekşe qadırleitın ekı aǧamyzdyŋ suretın sözben salyppyz. Sonda aŋǧartqanymyzdai, Baibota aǧamyz öte zerdelı, asa ūqypty, erekşe ūǧymtal ärı sondai ūstamdy. Ol kısımen jarty saǧattai äŋgımeleskennıŋ äserı me, änşeiınde qoldy-aiaqqa tūrmaityn Şahizada aǧamnyŋ da aiaq astynan airyqşa bır sabyrly keiıpke tüskenı... Alaida artyq-kemı joq bır-aq saǧat şydady. Aiudai aqyryp, jolbarystai jaly küdıreiıp şyǧa keldı ǧoi sosyn... Bızdıŋ buyn bala kezınen qadır tūtqan Baibota aǧamnyŋ beinesı keiıngı aqyn ınılerınıŋ de bırqatar öleŋ-jyrlaryna özek boldy. Bır kezde Svetqali Nūrjannyŋ Keŋsaidaǧy Mūqaǧali qabırıne taǧzym etıp kep: Sūrar ol menen: «Tudy, - dep, - qai bota daryn?», Äbubäkırın aitar em, Baibotalaryn, – dep küŋırengenın aitsaq ta jeter... Bärımız de Baibota aqynǧa qarap boi tüzeimız. Qara öleŋın qūrmetteimız, altyn basyn ardaqtaimyz, syrynyŋ sapasyn, jyrynyŋ baǧasyn bılemız. Ataqty aqyn, abyroily azamat, abzal aǧa. Endı Baibota aǧamnyŋ uaqyt tynysy turaly taǧy bır öleŋıne kezek bereiık. Jyrtyldy better küntizbedegi, Ǧūmyry bitip bir küngi. Jyrtyldy Aidyŋ ilki iz, bederi, Sözjūmbaqtar da jyrtyldy. Jyrtyldy jūmys künderi talai, Jyrtyldy senbi, jeksenbi. Asyqtyq taǧy ilgeri qarai, Erteŋge bir dem jetse endi!.. Jyrtyldy künder jylymyq, tymyq, Ainaldy «erteŋ» «büginge». Bir ǧana täulik ilinip tūryp, Jyrtyldy tuǧan künim de... İä, jyrtylǧan tek özıŋız jazǧandai, küntızbedegı tuǧan künıŋız ǧana. Al jyl saiyn keletın naǧyz tuǧan künıŋız jyrtylmaidy, qaita jaŋara, jaŋǧyra tüsedı. Mıne, bügın de sızdıŋ tuǧan künıŋız kep qapty. Baiaǧy jyrtylatyn küntızbeler äldeqaşan joǧalǧan. Al jyrtylsaq, aǧamyz būl tuǧan künıne de aman-esen jettı dep quanǧannan jyrtylatyn şyǧarmyz. Denıŋız sau bolsyn, jüregıŋızdı saqtaŋyz. Balkonyŋyzda köp otyra bermei, «Jüregıme stendı, Qoidyram dep tıstendı. Taŋǧy as ışıp Araldan, Qarmaqşydan tüstendı», – degen öleŋ jolyna özek bolyp, ünemı jol üstınde jortyp jüretın Şahizada şaiyr sekıldı köbırek qimyldap tūrǧanyŋyz da dūrys-au... Balkonnan bastaǧan äŋgımemızdı balkonmen aiaqtaiyq. Dübırlı dünienı dürmekke salǧan pandemiianyŋ kezınde mynadai anekdot şyqty. Bırde äielı küieuıne telefon şalypty: «Äi, sen qaida jürsıŋ?». «Qaida boluşy edı? Üidemın. Balkonda jürmın de...». «Boldy, qaŋǧyra bermei, kır üige!». Būl – balkon jönınde mälımet beru üşın oqyrman üşın aitylǧan, sızge eş qatysy joq äzıl. Sız onsyz da qūt-mekenıŋızdıŋ altyn dıŋgegısız! Şaŋyraǧyŋyz şattyqtan arylmasyn!Nemere-şöberelerıŋızdıŋ ünı alysqa jetsın! Ömırdegı jäne öleŋdegı saparyŋyz ūzaqqa sozylsyn! Tuǧan künıŋızben qūttyqtaimyn! Balkonyŋyz berık bolsyn, Baibota aǧa!
Bauyrjan Omarūly
