«Üilenu toiyŋyz, iaki tuǧan künıŋız mamyrdyŋ 31-ı künıne tura tüsse, toi jasaisyz ba?»
Osylai saualnama ūiymdastyryp ek. Jūrttyŋ bırazy betıme qarady, keiıngısı jūldyznama aqtaryp kettı. «Ol künı toi jasasaŋ, jaman bola ma?» dep şoşyp jatty. Jä, būl kün – quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı ekenın eşkım eskermedı. Renjıp qaitemız?
31-nşı mamyr bız üşın köp künderdıŋ bırı siiaqty. Al jurnalisterdıŋ däl osy künı jappai maqala jazyp, siujet bergenı, äkımşılıktegılerdıŋ däl osy küngı ıs-şaralardy 1 minut ünsızdıkpen bastauy, bärı-bärı nauqanşyldyq siiaqty. Arǧy jaǧynda qaiǧyru, aza tūtu joq. Jasau kerek bolǧasyn jasap jürmız. 31-nşı mamyrdyŋ qasıretın tüsıne almaǧandaimyz. Äitpese, 5 million qazaq aştan ölgen, jüz myŋ oqyǧanymyz atylyp-asylǧan künde – toi toilau, tuǧan kün atap ötu sau aqylǧa syia ma?
«Qyzyl qyrǧyn» atalyp ketken zobalaŋdy ne üşın ūmytpauymyz kerek? Būl bälekettıŋ ziian-zaualy qandai boldy? Jurnalistık zertteuımızdı ortaǧa jaidyq.
Malyn qyru, özın aştan öltıru, söitıp jerın iemdenu Resei imperiiasynyŋ negızgı strategiialyq mındetı osyndai edı. Osy jolda nebır qitūrqy äreketter jasady. Äuelı köşpelı jūrtty şūraily Jaiyqtyŋ jaǧasynan qudy. Sosyn qūnarly Ertıs, Esılden kettık. Jer jūtu prosesı, äsırese Stolypinnıŋ tūsynda alapat qarqyn aldy. Nege basqa kezeŋde emes, 1904-1906 jyldary qatty küşeidı? Sebebı ol kezeŋde Reseidı revoliusiia elesı kezıp jürdı. Bolary anyq apattan Reseidı saqtau üşın Petr Stolypin jerı joq, äbden kedeilengen, sodan bülık jasauǧa peiıldı mūjyqtardy syrtqa şyǧaryp tastamaq boldy. Mūny jer reformasy dep atady.
Stolypin osy reformasy arqyly bır oqpen ekı qoian atudy közdedı. Bırınşı – Reseidıŋ ışkı oblystaryn narazy auditoriiadan tazartu. Ekınşı – jaulap alynǧan aumaqty osy mūjyqtarmen orystandyru edı. Jospardy oryndau üşın qaraşekpendılerge nebır yntalandyru şaralary jasaldy. Köşseŋ, aqşa tölendı, 10 jylǧa salyq alynbady. Dıttegen oi oryndala bastady. Mäselen, 1906-1913 jyldar aralyǧynda Aqmola, Torǧai, Oral jäne Semei oblystaryna 430 myŋ otbasy köşıp keldı.
Ūjymdastyru – otarşyldyqtyŋ jalǧasy
1917 jyly revoliusiia bolmaǧanda Petr Stolypinnıŋ 3 million orys mūjyǧyn dalaǧa köşıruı äbden mümkın edı. Bıraq Peterborda töŋkerıs bop, jospar ädıre qaldy. Rasymen ädıre qaldy ma? Joq. Stolypinnıŋ «jer reformasyn» bırşama üzılısten keiın bolşevikter jalǧastyrdy. Qūjat «ūjymdastyru» degen jaŋa atauǧa ie boldy.
Nege ūjymdastyru? Tüsındıreiık. Sovet Odaǧy keşegı azamattyq soǧystan esın jiyp, agrarly elden zauyt-fabrikasy bar industrialdy memleketke ainalǧysy keldı. Osy maqsatta I besjyldyq jospary tüzıldı. Bıraq syrttan tehnika satyp alu üşın aqşa kerek edı. Al qazynada bır tiyn joq bop şyqty. Stalin eş saspady. Äuelı meşıt-şırkeulerdı tonady. Būl azdyq qylǧasyn 1928 jyly bailardy tonau turaly arnaiy qauly şyǧardy. Ükım boiynşa mal sany 150-den assa, ol adam bai dep sanalyp, bükıl düniesı talapaiǧa tüsuı tiıs boldy. Ne kerek, sol jyldary 2 myŋǧa juyq bai-manaptyŋ mülkı tonaldy, özderı atyldy. Tonau, qorqytumen jinalǧan 2 million mal şetelge satyldy. Aqysyna kerek-jaraqtar alyndy.
Alaida būl aqşa, būl mülık bärıbır az edı. Endı Qyzyl Ükımet özınıŋ qaraşa halqyn tonamaq boldy. Sebebı sol jyldary qazaqtyŋ qolyndaǧy 40 million qoi boldy. Bıraq mūny bailardy aşyqtan-aşyq tonaǧandai, öte dörekı, jabaiy jolmen tartyp aluǧa bolmaityn edı. Öitkenı bolşevikter özderın kedeidıŋ janaşyry, qamqorşysy demep pe edı?! Qaitpek kerek? «Ūjymdastyru» degen jeleu saiasat oilap tabyldy.
«İndustrialdy qalalardy, ondaǧy 12 million jūmysşyny şaşylyp jatqan auyldar asyrai almaidy. Jüzdegen auyl-aimaqty bırıktırıp, superauyl qūrastyrsaq qana auyldyŋ önımdılıgı artady» degen ūrandar aityldy. Ne kerek, 1928-nşı jyly ūjymdastyru nauqany bastaldy.
Dalanyŋ bır pūşpaǧy da bos emes edı...
Ol kezdegı qazaqtyŋ auyldarynyŋ ornalasu tärtıbı qalai edı? Ortada – atanyŋ ülken şaŋyraǧy ornalasatyn da, al enşı alysqany 2-3 şaqyrym ainalaǧa şaşyrap qonatyn. Sosyn taǧy da qara şaŋyraq. Al onyŋ ainalasyn ūsaq-ūsaq enşı auyldar qorşap jatatyn. Köz aldyŋyzǧa alyp, alapat örmek keldı me? İä, qazaqtyŋ auyldary solai küllı dalany orap, bır pūşpaǧyn da bos qaldyrmai, qamtyp jatatyn. Petr Stolypin häm oǧan deiıngı şeneunıkterdıŋ qazaqtan jer tartyp ala almauynyŋ bır sebebı osynda edı. Qazaqty qyryp tastamasaŋ, oŋaişylyqpen jer alu mümkın emes edı.
Ūjymdastyru nauqany – bükıl dalany bürkep jatqan auyldar örmegın byrt-byrt üzdı. Şaşyrai qonǧan qazaqtyŋ qonystaryn bır jerge äkep jinap tastady. Osynyŋ kesırınen dala arşyldy. Bos jer köbeidı. Osy kezde ışkı Reseiden «ūjymdastyruǧa kömek» degen jeleumen 500 myŋ orys otbasy köşırıldı. Äne, ūjymdastyru bar-joǧy qazaqtyŋ jerın tartyp aludyŋ jalǧasy edı degende, osy dünielerdı meŋzep em.
Beiımbet Mailinnıŋ şyǧarmasynda osy ūjymdastyru nauqanynyŋ qalai jürgenı jaily qyzyq derek bar: – Ainalasy 200-300 şaqyrymǧa şaşylyp jatqan auyldardy bır jerge iırıp jinady. Kıleŋ kiız üiden qūralǧan, japan daladaǧy būl eldı-mekenderge «qala» degen şartty atau berıldı. Bıraq ol eşqandai da qala emes edı. Qala bylai tūrsyn, auyl deuge de kelmeitın, jai üilerdıŋ üiındı edı. Myŋǧyrǧan maldy saqtaityn qora-qopsy joq. Belsendıler tört būryştap arqan kerıp, tört tülıktı sonda saqtamaq boldy.
Kolhozdastyru küşpen ärı öte asyǧys jürgızıldı. Ony mynau sanaiǧaqtan 1928-1931 jyldardaǧy ūjymdastyru barysyn bıluge de bolady: 1928 jyly Respublika şaruaşylyǧynyŋ 2%-y, 1930 jyly säuırde auyldardyŋ 56,4%-y, 1931 jyly qazanda auyldyŋ 69%-y ūjymdastyryldy.
Aştyq kezınde qasaphanalar rekord ornatyp jatty
Ūjymdastyru şaşyrap jatqan auyldardy bır auylǧa bırıktıru maqsatyn ǧana közdegen joq. Halyqtyŋ qolyndaǧy maldy tartyp alu negızgı maqsat boldy. Ne kerek, 100-150 şaqyrymǧa şaşyrap qonǧan qonystardy bır saiǧa äkep, super auyl etken soŋ, maldyŋ bärın Ükımettıkı dep jariialady. Memleket ol maldy ne ıstedı? 40 million tülıktı aqşaǧa ainaldyru üşın «Soiuzmiasoprodukt», «Kazjivotnovodsoiuz», «Skotovod», «Ovsevod», «Moskvamiaso» syndy qasaphanalar salyp tastady. Soiyp alynǧan soǧym Europa elderıne satyldy. Tüsken aqşaǧa Stalin zauyt-fabrikaǧa kerektı qūral-jabdyqtar satyp alyp jatty.
Mal – tausylmaityn materiia emes. Künıne 20 myŋ qoidy soiyp tastaityn qasaphanalar 4-5 aida qazaqtyŋ qolyndaǧy 4 tülıktı tauysty. Ärine, soǧymnyŋ bärı Europaǧa barǧan joq. Soiylǧan maldy äketuge tiıstı poiyzdar der kezınde jetpei, talai et būzyldy. Ony zauyttardyŋ syrtyna döŋkitıp-döŋkitıp tögıp tastaityn. Al osy kezde bükıl malynan aiyrylǧan qazaq aştan qyryla bastady. Eş bolmasa ölekse jep, janyn saqtauǧa tyrysqandardy älgı qasaphana qarauyldary eş jolatpai, atyp tastap otyrdy.
Qazaqtyŋ soŋǧy tūiaq serpuı
Şydamnyŋ da şegı bar. Malyn memleket tartyp ap, aqylǧa qonymsyz salyqtardy mındettep jatqanda, meşıtın qiratyp, imanyna qol salǧanda, qazaq aqyrǧy ret, aqyryp ornynan tūrdy. Qolyna qaru ūstauǧa qauqarly erkektıŋ barlyǧy qaru aldy. 1928-30 jyldary respublikanyŋ tügel aumaǧyn qamtyǧan 372 köterılıs bolyp öttı. Oǧan 80 myŋ adam qatysty. Kommunister qazaqtyŋ basköterulerın aiausyz janşyp tastap otyrdy. Alaida Sozaq, Adai köterılısterı tym qatty küşeiıp, kommunister tankı, ūşaq qoldanuǧa mäjbür boldy. Äbden aşynǧan halyq ajalǧa tura şapty. Kommunisterdıŋ bırneşe armiiasyn talqandap tastaǧan būl auyldar basqa qazaqqa ülgı bolady degennen qorqyp, bälşebekter kelısımge keluge mäjbür boldy. Araǧa adam salyp, «qaruyn tapsyrsyn, talabyn oryndaimyz, jazalau bolmaidy» dep sendırıp baqty. Ekı tarapty tabystyru Eltai Ernazarov, Älıbi Jangeldinderge jükteldı. Bas kötergen qazaqtardyŋ talaby mynau edı:
1. Dın bostandyǧyn beru, meşıtterdı qaitaru, dıni salttar men şaralarǧa kedergı jasamau;
2. Irı bailar tärkılengennen keiın, endı tärkıleu bolmaityndyǧy jönınde dekret şyqqan edı, bıraq būl ıs orta şaruaǧa qarsy älı jasaluda;
3. Kolhozdarǧa zorlap kırgızu toqtatylsyn. Olar tek erıktı negızde kırgızılsın;
4. Qazaq dalasynda tapqa bölıp, jıkteudı qoiu kerek. Istı şeşuge komsomoldardy jıbermeu, ony auyldyŋ jalpy jinalysynda şeşu qajet;
5. Salyqtardy mal-mülıktıŋ sanyna qarai salu kerek. Egın ekpeitınderge astyq salyǧy salynbasyn…»
Alaida būl aldausyratu edı. Myltyǧyn tapsyryp bolysymen, qyzyl armiia «basmaşy» dep jappai atyp-asudy bastady. Auyldardy şapty. Malyn aidap kettı. Qazaqtyŋ soŋǧy demı üzıldı. Soŋǧy ret serpılgen tūiaq typyrlap qaldy...
Aitpaqşy, bız 1937 jylǧy küllı atylǧan, aidalǧan azamattardy aqtappyz da, alaida ūjymdastyruǧa qarsy, aştyqqa qarsy baskötergen batyrlardy älı künge bandit, basmaşy dep jürmız. Täuelsız el atansaq ta, eşbırı aqtalmapty. Aruaqtarynan ūiat ıstıŋ bırı osy bolatyn...
Aştyqtyŋ zardaby
«Ūjymdasyp eŋbek etuge» kırıser aldynda qazaq qojalyqtarynda 40 million qoi bar edı, aştyq saldarynan 1933 jyly 4-aq millionǧa äzer jettı. Maldy qoişy. Qazaq şe? 10 million qazaqtyŋ 80 paiyzy aştan qyryldy.
Köp tarihşy «qazaq jerındegı aştyq Mäskeudegı şeneunıkterdıŋ qūlaǧyna jetken joq» dep oilaidy. Olai emes.
Nikita Hruşevtıŋ 1956 jylǧy estelıgın aqtarsaŋyz, mynadai joldardy köresız: «Qazaqstanda oryn alyp otyrǧan adam tözgısız aşarşylyqtan qazaq halqy tügeldei qyrylyp qaludyŋ az-aq aldynda tūrǧanyn aityp ek, ol: «Būl sary päleketterden tek sondai jolmen ǧana qūtyluǧa bolady» dep jauap berdı».
Qarapaiym qazaq öz taǧdyryn myltyqpen araşalap jürgende, intelligentterı de tynyş otyrǧan joq. Karerasyn bylai qoiyp, ömırın bäske tıgıp, Stalinge, aştyqty ūiymdastyruşy Goloşekinge hattar jazdy. «Stalinge hat», «Beseudıŋ haty» degender soǧan dälel. 1937 jyly «halyq jauy» dep qamauǧa alynyp, keiın atu jazasyna kesılgen Mansur Ǧataullin «beseudıŋ» bırı edı. Sottalǧandar oryndyǧynda otyrǧan ol soŋǧy sözın bylai dep tämamdaǧany stenogrammada saqtalyp qalǧan. Üzındı keltırsek:
«...Men – halyq jauy emespın, halyq jaularynyŋ jauymyn. Al ondai jau boluym 1932 jyly komandirovkamen Kentke kelgenımde bastaldy.
....Jan-jaǧyma köz salsam, bır oşaqta ülken qazan qainap otta tūr. Bırdeŋe pısıp jatyr. Qaqpaǧyn aşsam – qainap jatqan sudyŋ ışınen jas balanyŋ bırde aiaǧy, bırde qoly, bırde ökşesı körınedı. Mıne, sol kezden bastap men halyq jaularynyŋ jauy boldym».
P.S. Aşarşylyq degende bız tek 1932 jylǧy zobalaŋdy eske alamyz. Negızı būl sany boiynşa ekınşı aşarşylyq. Äuelgısı 1922 jyly bolǧany belgılı. Alaş qairatkerlerınıŋ jankeştılıgınıŋ arqasynda bar elden joq jūrtqa mal taratuynyŋ arqasynda qazaq būl aştyqty 2 million şyǧynmen artta qaldyrdy. Al 32-de bolysatyn eşkım bolmady. Aştyq ary qarai öletın kısı qalmaǧasyn özı toqtady. Būl jolǧy şyǧynymyz 3 millionnan asyp ketedı. Qysqasy, ekı ainalyp soqqan aştyqtyŋ kesırınen, qazaq 6-7 million azamatynan aiyrylypty. Däl osy zūlmat demografiiamyzdy demıkpe ettı. 1897 jylǧy halyq sanaǧynda özbek 700 myŋdy äreŋ eŋserse, qazaq 10 millionǧa jettı deidı. Al qazır, özbek aǧaiyn 30 millionnan asyp barady. Qandai alapat potensialdan aiyrylǧanymyzdy osydan özıŋız eseptei berıŋız.
Stolypin osy reformasy arqyly bır oqpen ekı qoian atudy közdedı. Bırınşı – Reseidıŋ ışkı oblystaryn narazy auditoriiadan tazartu. Ekınşı – jaulap alynǧan aumaqty osy mūjyqtarmen orystandyru edı. Jospardy oryndau üşın qaraşekpendılerge nebır yntalandyru şaralary jasaldy. Köşseŋ, aqşa tölendı, 10 jylǧa salyq alynbady. Dıttegen oi oryndala bastady. Mäselen, 1906-1913 jyldar aralyǧynda Aqmola, Torǧai, Oral jäne Semei oblystaryna 430 myŋ otbasy köşıp keldı.
Ūjymdastyru – otarşyldyqtyŋ jalǧasy
1917 jyly revoliusiia bolmaǧanda Petr Stolypinnıŋ 3 million orys mūjyǧyn dalaǧa köşıruı äbden mümkın edı. Bıraq Peterborda töŋkerıs bop, jospar ädıre qaldy. Rasymen ädıre qaldy ma? Joq. Stolypinnıŋ «jer reformasyn» bırşama üzılısten keiın bolşevikter jalǧastyrdy. Qūjat «ūjymdastyru» degen jaŋa atauǧa ie boldy.
Nege ūjymdastyru? Tüsındıreiık. Sovet Odaǧy keşegı azamattyq soǧystan esın jiyp, agrarly elden zauyt-fabrikasy bar industrialdy memleketke ainalǧysy keldı. Osy maqsatta I besjyldyq jospary tüzıldı. Bıraq syrttan tehnika satyp alu üşın aqşa kerek edı. Al qazynada bır tiyn joq bop şyqty. Stalin eş saspady. Äuelı meşıt-şırkeulerdı tonady. Būl azdyq qylǧasyn 1928 jyly bailardy tonau turaly arnaiy qauly şyǧardy. Ükım boiynşa mal sany 150-den assa, ol adam bai dep sanalyp, bükıl düniesı talapaiǧa tüsuı tiıs boldy. Ne kerek, sol jyldary 2 myŋǧa juyq bai-manaptyŋ mülkı tonaldy, özderı atyldy. Tonau, qorqytumen jinalǧan 2 million mal şetelge satyldy. Aqysyna kerek-jaraqtar alyndy.
Alaida būl aqşa, būl mülık bärıbır az edı. Endı Qyzyl Ükımet özınıŋ qaraşa halqyn tonamaq boldy. Sebebı sol jyldary qazaqtyŋ qolyndaǧy 40 million qoi boldy. Bıraq mūny bailardy aşyqtan-aşyq tonaǧandai, öte dörekı, jabaiy jolmen tartyp aluǧa bolmaityn edı. Öitkenı bolşevikter özderın kedeidıŋ janaşyry, qamqorşysy demep pe edı?! Qaitpek kerek? «Ūjymdastyru» degen jeleu saiasat oilap tabyldy.
«İndustrialdy qalalardy, ondaǧy 12 million jūmysşyny şaşylyp jatqan auyldar asyrai almaidy. Jüzdegen auyl-aimaqty bırıktırıp, superauyl qūrastyrsaq qana auyldyŋ önımdılıgı artady» degen ūrandar aityldy. Ne kerek, 1928-nşı jyly ūjymdastyru nauqany bastaldy.
Dalanyŋ bır pūşpaǧy da bos emes edı...
Ol kezdegı qazaqtyŋ auyldarynyŋ ornalasu tärtıbı qalai edı? Ortada – atanyŋ ülken şaŋyraǧy ornalasatyn da, al enşı alysqany 2-3 şaqyrym ainalaǧa şaşyrap qonatyn. Sosyn taǧy da qara şaŋyraq. Al onyŋ ainalasyn ūsaq-ūsaq enşı auyldar qorşap jatatyn. Köz aldyŋyzǧa alyp, alapat örmek keldı me? İä, qazaqtyŋ auyldary solai küllı dalany orap, bır pūşpaǧyn da bos qaldyrmai, qamtyp jatatyn. Petr Stolypin häm oǧan deiıngı şeneunıkterdıŋ qazaqtan jer tartyp ala almauynyŋ bır sebebı osynda edı. Qazaqty qyryp tastamasaŋ, oŋaişylyqpen jer alu mümkın emes edı.
Ūjymdastyru nauqany – bükıl dalany bürkep jatqan auyldar örmegın byrt-byrt üzdı. Şaşyrai qonǧan qazaqtyŋ qonystaryn bır jerge äkep jinap tastady. Osynyŋ kesırınen dala arşyldy. Bos jer köbeidı. Osy kezde ışkı Reseiden «ūjymdastyruǧa kömek» degen jeleumen 500 myŋ orys otbasy köşırıldı. Äne, ūjymdastyru bar-joǧy qazaqtyŋ jerın tartyp aludyŋ jalǧasy edı degende, osy dünielerdı meŋzep em.
Beiımbet Mailinnıŋ şyǧarmasynda osy ūjymdastyru nauqanynyŋ qalai jürgenı jaily qyzyq derek bar: – Ainalasy 200-300 şaqyrymǧa şaşylyp jatqan auyldardy bır jerge iırıp jinady. Kıleŋ kiız üiden qūralǧan, japan daladaǧy būl eldı-mekenderge «qala» degen şartty atau berıldı. Bıraq ol eşqandai da qala emes edı. Qala bylai tūrsyn, auyl deuge de kelmeitın, jai üilerdıŋ üiındı edı. Myŋǧyrǧan maldy saqtaityn qora-qopsy joq. Belsendıler tört būryştap arqan kerıp, tört tülıktı sonda saqtamaq boldy.
Kolhozdastyru küşpen ärı öte asyǧys jürgızıldı. Ony mynau sanaiǧaqtan 1928-1931 jyldardaǧy ūjymdastyru barysyn bıluge de bolady: 1928 jyly Respublika şaruaşylyǧynyŋ 2%-y, 1930 jyly säuırde auyldardyŋ 56,4%-y, 1931 jyly qazanda auyldyŋ 69%-y ūjymdastyryldy.
Aştyq kezınde qasaphanalar rekord ornatyp jatty
Ūjymdastyru şaşyrap jatqan auyldardy bır auylǧa bırıktıru maqsatyn ǧana közdegen joq. Halyqtyŋ qolyndaǧy maldy tartyp alu negızgı maqsat boldy. Ne kerek, 100-150 şaqyrymǧa şaşyrap qonǧan qonystardy bır saiǧa äkep, super auyl etken soŋ, maldyŋ bärın Ükımettıkı dep jariialady. Memleket ol maldy ne ıstedı? 40 million tülıktı aqşaǧa ainaldyru üşın «Soiuzmiasoprodukt», «Kazjivotnovodsoiuz», «Skotovod», «Ovsevod», «Moskvamiaso» syndy qasaphanalar salyp tastady. Soiyp alynǧan soǧym Europa elderıne satyldy. Tüsken aqşaǧa Stalin zauyt-fabrikaǧa kerektı qūral-jabdyqtar satyp alyp jatty.
Mal – tausylmaityn materiia emes. Künıne 20 myŋ qoidy soiyp tastaityn qasaphanalar 4-5 aida qazaqtyŋ qolyndaǧy 4 tülıktı tauysty. Ärine, soǧymnyŋ bärı Europaǧa barǧan joq. Soiylǧan maldy äketuge tiıstı poiyzdar der kezınde jetpei, talai et būzyldy. Ony zauyttardyŋ syrtyna döŋkitıp-döŋkitıp tögıp tastaityn. Al osy kezde bükıl malynan aiyrylǧan qazaq aştan qyryla bastady. Eş bolmasa ölekse jep, janyn saqtauǧa tyrysqandardy älgı qasaphana qarauyldary eş jolatpai, atyp tastap otyrdy.
Qazaqtyŋ soŋǧy tūiaq serpuı
Şydamnyŋ da şegı bar. Malyn memleket tartyp ap, aqylǧa qonymsyz salyqtardy mındettep jatqanda, meşıtın qiratyp, imanyna qol salǧanda, qazaq aqyrǧy ret, aqyryp ornynan tūrdy. Qolyna qaru ūstauǧa qauqarly erkektıŋ barlyǧy qaru aldy. 1928-30 jyldary respublikanyŋ tügel aumaǧyn qamtyǧan 372 köterılıs bolyp öttı. Oǧan 80 myŋ adam qatysty. Kommunister qazaqtyŋ basköterulerın aiausyz janşyp tastap otyrdy. Alaida Sozaq, Adai köterılısterı tym qatty küşeiıp, kommunister tankı, ūşaq qoldanuǧa mäjbür boldy. Äbden aşynǧan halyq ajalǧa tura şapty. Kommunisterdıŋ bırneşe armiiasyn talqandap tastaǧan būl auyldar basqa qazaqqa ülgı bolady degennen qorqyp, bälşebekter kelısımge keluge mäjbür boldy. Araǧa adam salyp, «qaruyn tapsyrsyn, talabyn oryndaimyz, jazalau bolmaidy» dep sendırıp baqty. Ekı tarapty tabystyru Eltai Ernazarov, Älıbi Jangeldinderge jükteldı. Bas kötergen qazaqtardyŋ talaby mynau edı:
1. Dın bostandyǧyn beru, meşıtterdı qaitaru, dıni salttar men şaralarǧa kedergı jasamau;
2. Irı bailar tärkılengennen keiın, endı tärkıleu bolmaityndyǧy jönınde dekret şyqqan edı, bıraq būl ıs orta şaruaǧa qarsy älı jasaluda;
3. Kolhozdarǧa zorlap kırgızu toqtatylsyn. Olar tek erıktı negızde kırgızılsın;
4. Qazaq dalasynda tapqa bölıp, jıkteudı qoiu kerek. Istı şeşuge komsomoldardy jıbermeu, ony auyldyŋ jalpy jinalysynda şeşu qajet;
5. Salyqtardy mal-mülıktıŋ sanyna qarai salu kerek. Egın ekpeitınderge astyq salyǧy salynbasyn…»
Alaida būl aldausyratu edı. Myltyǧyn tapsyryp bolysymen, qyzyl armiia «basmaşy» dep jappai atyp-asudy bastady. Auyldardy şapty. Malyn aidap kettı. Qazaqtyŋ soŋǧy demı üzıldı. Soŋǧy ret serpılgen tūiaq typyrlap qaldy...
Aitpaqşy, bız 1937 jylǧy küllı atylǧan, aidalǧan azamattardy aqtappyz da, alaida ūjymdastyruǧa qarsy, aştyqqa qarsy baskötergen batyrlardy älı künge bandit, basmaşy dep jürmız. Täuelsız el atansaq ta, eşbırı aqtalmapty. Aruaqtarynan ūiat ıstıŋ bırı osy bolatyn...
Aştyqtyŋ zardaby
«Ūjymdasyp eŋbek etuge» kırıser aldynda qazaq qojalyqtarynda 40 million qoi bar edı, aştyq saldarynan 1933 jyly 4-aq millionǧa äzer jettı. Maldy qoişy. Qazaq şe? 10 million qazaqtyŋ 80 paiyzy aştan qyryldy.
Köp tarihşy «qazaq jerındegı aştyq Mäskeudegı şeneunıkterdıŋ qūlaǧyna jetken joq» dep oilaidy. Olai emes.
Nikita Hruşevtıŋ 1956 jylǧy estelıgın aqtarsaŋyz, mynadai joldardy köresız: «Qazaqstanda oryn alyp otyrǧan adam tözgısız aşarşylyqtan qazaq halqy tügeldei qyrylyp qaludyŋ az-aq aldynda tūrǧanyn aityp ek, ol: «Būl sary päleketterden tek sondai jolmen ǧana qūtyluǧa bolady» dep jauap berdı».
Qarapaiym qazaq öz taǧdyryn myltyqpen araşalap jürgende, intelligentterı de tynyş otyrǧan joq. Karerasyn bylai qoiyp, ömırın bäske tıgıp, Stalinge, aştyqty ūiymdastyruşy Goloşekinge hattar jazdy. «Stalinge hat», «Beseudıŋ haty» degender soǧan dälel. 1937 jyly «halyq jauy» dep qamauǧa alynyp, keiın atu jazasyna kesılgen Mansur Ǧataullin «beseudıŋ» bırı edı. Sottalǧandar oryndyǧynda otyrǧan ol soŋǧy sözın bylai dep tämamdaǧany stenogrammada saqtalyp qalǧan. Üzındı keltırsek:
«...Men – halyq jauy emespın, halyq jaularynyŋ jauymyn. Al ondai jau boluym 1932 jyly komandirovkamen Kentke kelgenımde bastaldy.
....Jan-jaǧyma köz salsam, bır oşaqta ülken qazan qainap otta tūr. Bırdeŋe pısıp jatyr. Qaqpaǧyn aşsam – qainap jatqan sudyŋ ışınen jas balanyŋ bırde aiaǧy, bırde qoly, bırde ökşesı körınedı. Mıne, sol kezden bastap men halyq jaularynyŋ jauy boldym».
P.S. Aşarşylyq degende bız tek 1932 jylǧy zobalaŋdy eske alamyz. Negızı būl sany boiynşa ekınşı aşarşylyq. Äuelgısı 1922 jyly bolǧany belgılı. Alaş qairatkerlerınıŋ jankeştılıgınıŋ arqasynda bar elden joq jūrtqa mal taratuynyŋ arqasynda qazaq būl aştyqty 2 million şyǧynmen artta qaldyrdy. Al 32-de bolysatyn eşkım bolmady. Aştyq ary qarai öletın kısı qalmaǧasyn özı toqtady. Būl jolǧy şyǧynymyz 3 millionnan asyp ketedı. Qysqasy, ekı ainalyp soqqan aştyqtyŋ kesırınen, qazaq 6-7 million azamatynan aiyrylypty. Däl osy zūlmat demografiiamyzdy demıkpe ettı. 1897 jylǧy halyq sanaǧynda özbek 700 myŋdy äreŋ eŋserse, qazaq 10 millionǧa jettı deidı. Al qazır, özbek aǧaiyn 30 millionnan asyp barady. Qandai alapat potensialdan aiyrylǧanymyzdy osydan özıŋız eseptei berıŋız.
Nūrbek BEKBAU
e-history.kz
