Älihantanuşy-ǧalym, halyqaralyq jurnalist Sūltan Han Aqqūly Alaş partiiasynyŋ basşysy Älihan Bökenhannyŋ eşqandai oraza ūstamady dep esepteidı.
Būl turaly ǧalym Abai.kz saitynda jariialanǧan maqalasynda jazdy.
«Äleumettık jelılerde qaita-qaita jariialanyp jürgen bır jazbada Älihan Bökeihan öz ınısı, jan dosy ärı adal üzeŋgılesı Ahmet Baitūrsynūlyna türmeden joldaǧan bır hatynda: «Men oraza ūstadym, bügın auyzymdy qara sumen aştym» dep jazypty-mys.
Būl Ūlt kösemıne jabylǧan jala, sanaǧa qonbaityn qiial, baryp tūrǧan ötırık! Būl jazbanyŋ jūmbaq, inkognito-avtory «burjuaziialyq ūltşyl», «kontrrevoliusioner», «halyq jauy», «japonşyl» («iaponofil») siiaqty jalǧan, naqaq aiyptarmen sottalyp, atylǧan Ūlt kösemıne endı «dındar», «ıslamşyl», «orazaşyl» degendei naqaq jala jabady. Osyǧan orai Ūlt kösemıne jala japqan jūmbaq avtorǧa aitarym: Qazaqta «aruaq atady» degen söz bar. Osy ataly sözdı bılmegen avtor, Älihan babamyzdyŋ öz sözımen aitsam, «Aŋqau eldı Alaş kösemınıŋ ıstemegen ısımen, aitpaǧan sözımen aldap-arbaudy közdegen – aramza molda».
Al endı Ä.N. Bökeihannyŋ dınge, onyŋ ışınde islamǧa degen közqarasyna toqtalaiyn. Eŋ aldymen Alaş kösemınıŋ ataǧy jer jarǧan arǧy babasy Şyŋǧys han siiaqty dıni senım-nanymǧa tözımdılıkpen qaraǧanyn erekşe atap ötu kerek. Oǧan, bırınşıden, öz jary Elena Sevastianova 1921 jyly Semeide mezgılsız qaitys bolǧanda, ony pravoslavie şırkeuınıŋ räsımımen jerlegenı dälel. Ekınşıden, L.N. Tolstoidyŋ älemdık dınder turaly «Suratskaia kafeinia» atty şaǧyn äŋgımesın qazaqşalap, 1900 jyly «Dala ualaiaty» gazetınde «Surat kafehanasy», 1913 jyly «Qazaq» gazetınde «Dın dalasy» degen ataumen jariialady. Sol audarmadan Älihannyŋ dın ataulyny bır-bırınen ne joǧary, ne tömen qoimai, dıni senım-nanym ärtürlı bolǧanymen, qūdai bır degen közqarasyn aiqyn aŋǧartady.
Al «Qara qypşaq Qobylandy» eposyndaǧy äiel beinesı turaly 1899 jyly «Turkestanskie vedomosti» gazetınıŋ üş sanyna şyqqan «Jenşina v kirgizskoi byline» atty folklorlyq zertteuınde arǧy babasy Şyŋǧys hannyŋ tabynǧan täŋırşıldıkke degen jyly közqarasyn, kerısınşe äiel qūqyn elemeitın islamǧa degen syni közqarasyn baiqatady. 1913-1918 jyldary Orynborda üzılmei şyǧyp tūrǧan tūŋǧyş jalpyūlttyq «Qazaq» gazetınde onyŋ avtorlarynyŋ bır bırıne «Alla jarylqasyn!» emes, «Täŋırı jarylqasyn!» aitatyndaryn eskersek, bır Älihan emes, jalpy Alaş jetekşılerınıŋ täŋırşıldıkke jyly qaraǧanyn baiqamau mümkın emes.
Al endı toqsan sözdıŋ tobyqtai tüiının atsam, 1917 jyly Alaş ūlttyq respublikasyn jariialaudyŋ qarsaŋynda Ä.N. Bökeihannyŋ «Men kadet partiiasynan nege şyqtym?» atty maqalasyndaǧy myna joldarǧa nazar audaraiyq: «Fransūz, orys häm özge jūrttyŋ tarihynan körınedı – molla ükımetten aqşa alsa, satylyp ketedı, ruhani ıs aiaq asty bolady. Jalovanie alǧan mollalar ükımetke jetekşıl bolyp, erıp ketedı. Bızdıŋ qazaq-qyrǧyz dın ısın körkeitetın bolsa, ükımet ısınen bölıp qoiǧan oŋ bolady. Orysşa ony «otdelenie serkvi ot gosudarstva» deidı».
Mıne osy maqaladan soŋ Alaş Respublikasy qūrylyp, onyŋ joǧarǧy atqaruşy bilıgı – Alaş Orda ükımetınıŋ müşelerı (halyq komissarlary) sailanǧanda, 15 qazaq müşesınıŋ ışınde bırde-bır dın ökılı bolmaǧanyn ūmytpaiyq. Aşyǧyn aitqanda – Alaş elı qazırgı qazaq jerınde düniege kelgen eŋ alǧaşqy zaiyrly memleket bolatyn.
Osyndai tarihi faktılerden keiın Älihandy «türmede oraza ūstap, qara sumen auyz bekıtıptı» deu baryp tūrǧan daqpyrt, quma qiial, şylǧi ötırık».
«Adyrna» ūlttyq portaly.
