Jiyrmasynşy ǧasyr. İia, künı keşe ǧana ötkenge ainalǧan taǧy bır jüzjyldyq. Jiyrmasynşy ǧasyr keremet tūlǧalarǧa bai edı. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken taudai biık ūldary men qyzdary qanşama edı deseŋızşı?! Solardyŋ bırı Baubek Būlqyşūly. Qūrmettı oqyrman, mümkın būl sözderdı oqyǧan soŋ ol kım edı, dersız. 1978 jyly 13 şılde künı Qazaqstanda jurnalisterge berıletın Baubek Būlqyşūly atyndaǧy syilyq taǧaiyndaldy. İia, zamandas, endı ne üşın dep sūraq qoiarsyz. Būl sūraǧyŋyzǧa bylai dep jauap beremın: Otanym dep soqqan jüregı üşın. Tuǧan elınıŋ jarqyn bolaşaǧyn armandaǧany üşın. Öz jerınıŋ baqytty ömır süruıne qosqan ülken ülesı üşın. Baubek Būlqyşūly kım edı? Būl sūraqtyŋ jauabyn bılgısı keletın är adam tömendegı joldardy oqysyn: ŞYǦYS ŪLYNA HAT Şyǧys ūly! Bızdıŋ qazırgı uaqyttaǧy ornymyz qandy maidandaǧy qyzu ūrysta ǧoi, «Ereuıl atqa er salmai, egeulı naiza qolǧa almai, eŋku eŋku jer şalmai» bızdıŋ ısımız bıtpeiın naǧyz qyzu kezeŋ osy emes pe, Şyǧys ūly? ...Otan degen bır-aq söz. Bıraq osy sözdıŋ maǧynasyna teŋ keler eşbır söz joq. Sol ardaqty Otan bügın qauıpte tūr. Menıŋ köz aldyma: «Qaraǧym ūlym, taǧdyrym senıŋ qolyŋda», - dep tūrǧan ızgı ana – qazaq äielınıŋ beinesı keledı. Būl maǧan Otan ömırıne töngen qauıptı aŋǧartady. «Ūlanym, tuǧan elıŋdı saqtap qal!» - degendei bolady. Osy lebız jandy janyp, küş quatty tasytady. - Saqtaimyz, ana, ömırıŋdı saqtaimyz, - degıŋ keledı, sözben emes,ıspen aqtauǧa ūmtylasyŋ. Şyǧys ūly! Tuǧan eldıŋ keleşegın saqtauǧa bız mındettımız. Endeşe qazaq qyzdarynyŋ ǧasyrlar boiy «Elım-ai» dep sary dalany küŋırentıp salǧan zarly änın bügıngı künı jaŋa küimen ūrys aldynda bız şyrqasaq, onyŋ aiyp-şamy joq. ...Otan bızge qolymyzǧa qaru, boiymyzǧa quat berıp, özıŋnıŋ süiıktı Arqaŋdy, sūlu Şyŋǧysyŋdy, qonaqjai halqyŋdy qorǧa dedı. Sol Otan, bügın menıŋ taǧdyrym senıŋ qolyŋda, jauynger, dep otyr. ...Asyly, bızdıŋ halyq namysqoi, «Ölımnen ūiat küştı» deitın halyq qoi. Sondyqtan bız ölımnen namys joǧary degendı jau oǧynyŋ astynda da qaitalap aitamyz. Myqty bol Şyǧys ūly! Bız qazır şabuylǧa şyǧamyz... Batys maidany. 1942 j.» Būl sözder däl bügın jazylǧandai. Solai ǧoi qūrmettı oqyrman?! Belgılı aqyn Äbu Särsenbaiūlynyŋ estelıgınen: «1939 jyldyŋ jaz ailary bolsa kerek. «Syndarly jas jıgıt kabinetke kırdı de, esık aldynda bögelıp qaldy. «İä, ınışek, berı kel. Qandai şarua?» «Jıgıt biiazy ǧana jymiyp, qolyndaǧy qaǧazyn ūsyndy... «Baubek Būlqyşūlynan... menı ıs basqaruşylyq qyzmetke alsaŋyz eken...» Aryzyn orysşa öte sauatty jazypty. Joldary da tüp-tüzu, ärıpterı de marjandai tızılgen, ädemı-aq. Būl jūmysty basqaratyn adamdy ötken aptada bosatqanbyz. Qyzmetker kerek ekenı de ras. Degenmen oilanyp qaldym. Qazaqtyŋ sauatty jastary būl jūmysqa üiır bolmaityn. Olar redaktorlyq, ne korrektorlyqty qalaityn. Al mynau ıs basqaramyn deidı. Älde qazaqşa oqymady ma eken? «Qaraǧym, qazaqşa sauattymysyŋ?» Jıgıt taǧy da jymidy... «Şükır, oqyp jazarlyǧym bar...» Aryzyn kerı ysyrdym. «Mümkın, kışı redaktorlyq, ne korrektorlyqqa dep qaita jazarsyŋ?» Jıgıt basyn şaiqady. «Joq, aǧa, maǧan äzırge osy da jetedı. Analar qolymnan kelmes, ülken täjıribe kerek şyǧar». Qarsylyq etpedım». Estelıktıŋ taǧy bır jerıne zer salaiyq: «Aptalar, ailar öte berdı. Balǧyn jıgıt özınıŋ ūqyptylyǧyn aŋǧartty. Onyŋ boiynda jas şamasyna tän jeŋıldık joq edı. Mazasyz jūmystan qoly bosasa bolǧany jurnal, kıtaptardyŋ betterıne üŋıler edı». İia, ol sondai bolatyn. Däpterıne ūly adamdardyŋ ǧajap pıkırlerın köşırıp jüretın. Osylaişa adamzat tarihynda özındık erekşe oryn alǧan ūly tūlǧalarmen syrlasa bıletın. Solardai bolsam dep armandaityn. Bıraq soǧys jas jıgıttıŋ josparyn būzdy. Jas jıgıttıŋ ǧana josparyn emes, sūm soǧys bükıl bır eldıŋ tynyştyǧyna qol sūqty. Qazaq aitqandai «Köppen körgen ūly toi» demekşı Baubek Otanyn qorǧau maqsatymen maidanǧa attanady. Basqalar bır qarumen soǧyssa Baubek qos qarumen soǧysty. Bırı oq atatyn qaruy bolsa, ekınşısı qalamy edı. Jazuşy Mūhtar Äuezūly ol turaly jazatyny da osy kez: «Baubek Būlqyşūlynyŋ «Ömır sürgım keledı» degen maqalasy şyǧypty. Menıŋşe ol öte jaqsy jazylypty. Ol özı söilemeidı, jüregın söiletıptı. Şırkın, soǧystan aman qaitsa, jazuşy bolaiyn dep tūrǧan daryn eken». ÖMIR SÜRGIM KELEDI Men ömırde bırınşı ret ai jaryǧynda hat jazyp otyrmyn. Qaǧazǧa qaz-qatar tüsken joldar jaqsy körınse de, qaita oqyp şyǧu qiyn-aq. Sondyqtan şalǧai tūrǧan sözderdı özgertıp, qatesın tüzeuge bolar emes. Qatem bolsa ökpelemei, olpy-solpysyn özderıŋ tüzetersıŋder dep oilaimyn. ...Aiqasqa kırer aldynda dünienıŋ bärı de özınıŋ däl qalpynan anaǧūrlym äsem körınedı, özıŋde kündegıŋnen özgerıp ketkendei körınesıŋ. Ūiqyŋ kelmeidı. Bırdeme ıstegıŋ keledı. Ne aiǧai salyp, ne myltyq atqyŋ keletındei. Atysqa deiın älı uaqytym bolǧandyqtan men, mıne hat jazyp otyrmyn. Keide jazǧan jazudyŋ da atqan oqtai atylatyn kezı bolady. ...Mıne, tap bügıngı tünde, taŋerteŋgı ūrys aldynda, tuǧan elım men barlyq halqyma, tıptı barlyq adam balasyna: «Men ömırden alatyn enşımdı älı alǧanym joq, men ömırdı qatty süiemın, menıŋ ömır sürgım keledı» - dep bar dauyspen aiǧailaǧym keledı. Men mūny erteŋ menı öltırer-au dep qorqyp aityp otyrǧanym joq. Men soǧystyŋ barlyq qauıp-qaterın de bılem. Men üşın erteŋgı künnıŋ erekşelıgı de osynda». Qazaqtyŋ qara domalaq armanşyl balasynyŋ soǧys kezınde jazǧany sonşama oily da ötkır bolǧandyqtan, ataǧy bükılodaqtyq «Komsomolskaia pravda» jäne basqa da basylymdar arqyly bükıl elge keŋınen tarady. Baubektıŋ "Ömır sürgım keledı» turaly "Menı hat degen basyp kettı. Sovet Odaǧynyŋ būryş-būryşynan 200-den asa hat aldym» dep jazatyny osy kez. Baubek Būlqyşūly Ūlytaudyŋ bauyrynda tudy. Keiın qalamy töselgen kezde jazǧan maqalalaryna «Ūlytau ūly» dep qol qoiatyny da tuǧan jerıne bailanysty bolsa kerek. Äke-şeşeden erte qalǧan jas balaǧa jaqyn tuysy Seiıtjan Smaiylūly qol ūşyn sozady. Baubek namysqoi bolyp ösedı. Bır Dana esımdı jeŋgesı ony ylǧi Qoŋyr tentek dep ataidy eken. Sol "tentek" degenge ıştei jaqtyrmai jüredı eken. Bır künı jeŋgesı: - Qoŋyr tentek, toŋa qoimassyŋ, sonau şılıktıŋ arasynda osy auyldyŋ bır top būzauy jür, baryp quyp kele ǧoi, - deidı. Baubek: - Jaraidy, - dep jügırıp ketedı. Būzaulardy quyp keledı de, älgı jeŋgesıne: - Dana jeŋgei, būzaularyŋ keldı, bailap al. – deidı. Bırazdan soŋ üi şaruasymen bolyp jürgen jas kelınşek tütın basyp ketken üiınen qaqalyp-şaşalyp şyǧady. Al Baubek bolsa būl kezde üidıŋ töbesınde, peştıŋ mūrjasyn jauyp otyr edı. Onyŋ osynysyn baiqaǧan jeŋgesı: - Qalqam-au, onyŋ ne, üidı tütın alyp kettı ǧoi, - degende: - Tentek adam ne ıstemeidı, - dep jüre berıptı. Jeŋgesı sodan keiın Baubektı tentek degenın qoiyp, «Myrza jıgıt» atap ketıptı. Baubek 1932 jyly tuysy Seiıtjan Smaiylūlynyŋ oqyp bılım aluyna igı yqpal etuımen Qarsaqpai zavodyndaǧy FZO-ǧa - fabrika-zavod uchilişesıne oquǧa tüsedı. Ol oquǧa öte alǧyr edı. Bırde mūǧalımı on ekı amalmen şyǧatyn esep bergende, Baubek bırınşı bolyp şyǧarady. Oqu bıtırgen soŋ 1932-1934 jyldary «Ūlytau» sovhozynda jūmys ısteidı. 1935 jyly tamyzdyŋ orta şenınde Baubek oqu ızdep Almatyǧa jol tartady. Almatyǧa dosy Ǧabdolla ekeuı köşıp kelerde kıtap toly jäşıkterdı köterıp kelgen edı. Būl jönınde Baubektıŋ äzıldep şyǧarǧan öleŋı de bar: Arqada kıtabymyz tolǧan jäşık, Kelsın dep senbegender körsın aşyp. Oquǧa şyn tılekpen attandyq bız, Qol sozyp ılgerıge aiaq basyp. Bolsaq ta ärı jetım, ärı naşar, Qaraimyz aldymyzǧa közdı aşyp. Yqylaspen oqymaqpyz alǧy künde, Jürsek te şarşap, şalǧyp, qaryn aşyp. Ärdaiym äzıl-şynyn aralastyra söileuınıŋ sebebı onyŋ köŋılınıŋ aşyqtyǧynda edı. Jaqyn dosy Mūqan İmanjan turaly: «Bırınşı maqsatym Mūqandy üilendıru, roman jazu, jazuşy bolu qiyn emes. Mūnda Mūqanǧa qyz tabu, üilendıru qiyn boldy ǧoi» - dep dostaryn jarasymdy äzıldermen küldırıp jüretın. Dostyqqa da adal bolatyn. Dostary da ony qadırleitın. Onyŋ köptegen hattary osy Mūqan dosynyŋ üiınde saqtaldy. Soǧystyŋ aty soǧys. Baubek Būlqyşūly qazaqtar jäne özge ūlt ökılderımen bırge jan aiamai şaiqasty. «Būndai adamdarmen jeŋıske jetpeu mümkın emes. Men ūrys dalasynda keide qyzbalanyp ketıp, özım de baiqamai būiryqtardy qazaqşa bere bastaimyn. Jauyngerler menıŋ sol būiryqtarymdy būljytpai oryndaidy. Qazaq tılın tüsınbeidı, bıraq sözderımdı jüregımen tüsınedı. Sebebı bärımızdıŋ maqsatymyz bır». «Jazuǧa asyqpau kerek, bıluge asyǧu kerek» degen jüregı jalyndaǧan Baubek Būlqyşūly 1944 jyly nauryz aiynda tuǧan jerı Ūlytaudan alysta, Novo-Iýlevka eldı mekenınde erlıkpen qaza tapty. «Jaqyn arada men men bır jas aqynnyŋ soǧysta ölgenın kördım, ol soǧysta batyrlarşa alysty da, batyrlarşa öldı. Öler aldynda Bairon esıne tüsıp kettı de, qoiyn däpterın baspaǧa tapsyruǧa bızge berdı. Düniemen qoştasar kezeŋde öleŋderınıŋ ömır süruın oilady, sony medet ettı. Onyŋ ölgennen keiın de ömır sürgısı keldı. Ol ömırı – jūrt oqityn öleŋderı». Baubek Būlqyşūlynyŋ būl sözderı özı turaly jazyllǧandai. «Men – ūly jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ jasymyn. ...Men düniede jiyrma-aq jyl jasamadym ba? Bıraq däl qazır eresek adammyn dep aituyma bolady. Men jiyrmadamyn, bıraq mendegı oi aqsaqaldy, baisaldy, talai beldı artqa salǧan adamnyŋ oiyndai». Ol halqyna orasan zor ruhani mūra qaldyrdy. Sonysy joǧalmasa eken. Ūmyt bolmasa eken.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
