Mūzaffar İzgü (türık catirigı)
1933 jyly Adanada düniege kelgen. Bala kezınen meiramhanada, kinoteatrda qyzmet etken. Üş jyldyq İnenönü mektebınde, bır jyldyq Gazipaşa mektebınde, üş jyldyq Tepebaǧ mektebınde bılım alǧan. Diiarybakyr mektebın tämamdaǧan soŋ, Silvan qalasynda, Aidynda jäne basqa da audandarda türık tılı mūǧalımı bolyp qyzmet etken. 1979 jyldan zeinet demalysynda. Alǧaşqy satiralyq äŋgımelerı “Aq baba” jurnalynda, “Hüraidyn” gazetınde jaryq körgen. İzmirde şyǧatyn “Demokrat İzmir” gazetınıŋ tūraqty jazarmany bolǧan. Alǧaşqy kıtaby “Uaqytşa baspana” (1970) dep atalady. “Iliias efendi” (1971), “Köke Hellou” (1972), “Dambaldaǧy aqşa” (1977) syndy kıtaptary jaryq kögen. Avtordyŋ äŋgımelerı boiynşa bırneşe komediialyq filmder tüsırılgen. Spektaklderge arqau boldy. Türık Tıl Basqarmasynyŋ, Qoja Nasyr jäne Turizm qauymdastyǧynyŋ, “Milliet” gazetınıŋ taǧaiyndaǧan syilyqtary men Bolgariiada jyl saiyn berıletın “Altyn kırpı” syilyǧynyŋ laureaty.
Alǧaşynda janyma jaqyn dosymnan estıp, qatty taŋǧaldym...
Jūmys uaqyty bıte salysymen jol-jönekei dosyma kırgem. Qal-jaǧdai sūrasqan soŋ syrahanaǧa baryp otyrdyq. Daiaşy syra men balyqtyŋ esebın äkelıp edı:
– Özım-aq tölei salamyn, – dep qaltamdaǧy aqşany sanap berdım. Ol da qaltasyna qol sūqqandai bolyp:
– Sen tölemegende kım töleidı! – dep qaldy.
Sosyn qolyma jarmasqandai bolyp ūstady da közın qysyp:
– Şynyŋdy aitşy, künıne neşe tabasyŋ? Jo-joq, qanşa ūrlaisyŋ? – dep sūrady.
Men aŋqiyp ündemei qaldym.
– Kadyr-au! Ūrlaisyŋ degennen saumysyŋ?
Qadyr “Kımdı aldap otyrsyŋ?” degendei qolyn bır sıltedı de:
– Bılmei jür deisıŋ be! – dedı. – Senıŋ jūmys ornyŋ tabys tabu jolynyŋ tura torabynda tūr ǧoi. Jasyrudyŋ tükke qajetı joq. Qazır kım ūrlamai jür, kım para almai jür deisıŋ? Jolyn tapsa boldy...
Ūialǧanymnan kıretın jer tappai, qatty qysyldym. Dosym qyzaraŋdaǧan türıme qarap:
– Işıp alsaŋ, qyzara börtıp şyǧasyŋ. Allergiia degen jaman, – dedı sözımdı ūqpai.
– Joq! – dedım aşuymdy äreŋ tejep. – Ondai sözdı jaqtyrmaitynymdy bılesıŋ.
Äŋgımemız osylai aiaqtaldy. Ornymnan tūra bergenımde qasyma jaqyndap, qūlaǧyma sybyrlady:
– Syr bermeitın qandai pälesıŋ, – dedı. – “Bal ūstaǧan – barmaǧyn jalaidy” deuşı edı. Ūrlamaǧanda qalai, ūrlaisyŋ!
Maǧan senıŋızder, men böten bıreuden bır tiyn ūrlaǧan emespın. Sondyqtan osy äŋgımeden keiın dosymmen üzıldı-kesıldı kezdespeitın boldym. Közımdı badyraityp qoiyp, menı ūry sanaǧany qalai sonda?!
Künderdıŋ bır künınde jūmystaǧy ärıptesım qoltyǧymnan qysyp ūstap:
– Aqylyŋdy jisaŋ, päter tūrmaq bes qabatty üidıŋ iesı bolasyŋ, – dedı. – Bıle bılseŋ, cenıŋ ornyŋda būryn jūmys ıstep ketken dosymyz qadalǧan jerınen qan alǧanda, qazır ekı päter emes, on päterdıŋ iesı bolyp, taltaŋdap jürer edı. Bıraq sen oǧan qaraǧanda qan almaq tūrmaq, jandy jūtyp alatyn türıŋ bar. Osylai jūmys ısteseŋ, tübı bes qabatty üidıŋ ekeuın alasyŋ.
“Qūdai-au! El-jūrttyŋ esı auysqan ba?” dep oiladym da,
– Ne dep ottap otyrsyŋ?! – dedım sabyrsyzdyq tanytyp.
– Jasyratyn nesı bar? Būl – zaŋdylyq qoi, – dedı mız baqpai. – Sözsız sen de ūrlaisyŋ, sen de alasyŋ.
Aşuym kelıp, jaǧasyna jarmastym. Söitıp aiǧai saldym:
– Ket ary, ittıŋ küşıgı!
Adamgerşılıkten müldem aiyrylǧan ba, älde aqyl-esı auysyp ketken be? Miyǧynan külıp tūryp:
– Ūrylardyŋ barlyǧy sen siiaqty ūrlamadym, almadym dep öz-özderın aqtap şyǧady, – demesı bar ma. – Olar da tura sen siiaqty dauystaryn köterıp söileidı. Jaişylyqta aiqailap-ūiqailai beredı.
Mynadan keiın ölesıŋ be, älde öltıresıŋ be?
Aralasyp jürgen ärıptesterım betıme aşyq aitpaityn boldy. Bıraq keide ospaqtap söilep qoiatyndary bar...
– O, bai-baǧlandar osynda jür eken ǧoi! Amansyŋ ba! – deidı.
– Qandai bai, qaidaǧy baǧlan? – dep qadalyp sūraimyn sonda.
– Bolaşaqta bai bolasyŋ, – dep qoiady. – Qaltaŋda aqşa bolsa, jyljymaityn mülıkke sal!
– Bauyrym-au! Bızde jerge, üige salatyn aqşa qaida?!
– Şynymen de almaisyŋ ba? Ūrlaitynyŋ joq pa?
– Ūiat qoi! Menıŋ türımnen baiqalyp tūr ma?
– Qaita ūrlamaǧanyŋ ūiat eken.
– Ant eteiın...
– Qazır ekınıŋ bırı ant etıp jür. Jo-joq, senbeimın!
Jūmys ornymda bıreu aqşadan qysylsa dereu menen qaryz sūraidy:
– Ekı myŋ lira bere tūrşy.
– Ekı myŋdy qaidan tauyp beremın. Bır ailyqqa qarap otyrmyz ǧoi!
– Sendei saraŋdy körgen emespız. Qaltaŋ myŋǧyrǧan aqşaǧa tolǧan. Ekı myŋdy qimai tūrǧanyn qaraşy...
Tübı jyndanyp öletın şyǧarmyn. Äsırese, jasyna qaramai, jas qyzdai maiysyp tūryp alatyn Serpil hanymǧa ne deuge bolady? Menen ekı myŋdy qaryzǧa alyp, endı bergısı joq. Aqşadan qysylyp jürgenımde baryp sūraimyn. Sonda maǧan aitatyny bır-aq auyz söz:
– Sen üşın ekı myŋ degen äŋgıme me eken?
– Oibai-au! Serpil hanym, men üşın ekı myŋ degen ülken äŋgıme.
Sonda külgende adamnyŋ delebesın qozdyryp jıberetın Serpil hanym qūlaǧyma sybyrlaidy kep:
– Men üşın taǧy ekı myŋ lira jūmsaityn bolsaŋ, şaqyrǧan jerıŋe baramyn.
Körgen künım osy. Qoişy sony dep ekı myŋǧa da qol sıltegım keldı. Öitkenı sūrai bergenmen onyŋ auzy jabyla ma?
– Senıŋ ornyŋa talai jıgıtter ūmtylyp jür. Ol orynda qyzmet etsek ailyq almaimyz deidı. Sen menen aqşa sūraǧanşa, qaita künıne qanşa ūrlaitynyŋdy aitsaŋşy. Sybyrlap aitsaŋ boldy, syr bolyp saqtalady.
– Serpil hanym! Doǧaryŋyz! Boldy! Äitpese...
Mūndai äieldı būryn körgen emespın. Qadalǧan jerınen qan alady.
– Ekı myŋ berseŋ boldy, ne ısteseŋ sony ıste...
Bırneşe künnen keiın äielım qaidan estıgenın bılmeimın, keşkısın:
– Estuımşe, maily jılıkke qol jetkızgen ekensıŋ, – dep tiıse bastady.
– Tüsınsem būiyrmasyn, ne aityp tūrsyn? – dedım.
– Ne aityp tūrǧanymdy özıŋ jaqsy bılesıŋ. Soqyr qatyn aldym dep jürseŋ be? Būryn syrahanadan şarapty qūiǧyzyp ışuşı edıŋ, qazır şölmektep alatyn boldyŋ ǧoi.
– Syrahanadaǧy şaraptyŋ naşar ekenın özıŋ de jaqsy bılesıŋ. Işsem jürektı qyjyldadyp jıberedı. Sonda aptasyna bır ışkenımdı köp körıp jürsıŋ be?
Bıreudı joqtaǧandai jylap şyǧa keldı.
– Men senıŋ jan-jaryŋ emespın be? Azannan keşke deiın kırıŋdı juamyn, asyŋdy daiyndap beremın, jūmysynan qaşan keledı de-e-ep köz ılmei kütıp otyramyn... Sonda ūrlaǧanyŋdy maǧan bermei, anau būzyq qatyn Serpilge beresıŋ be?!
Al kökem, myqty bolsaŋ osyndai jaǧdaida aşulanbai kör.
– Qūdai-au! Ne dep ottap otyrsyŋ? Kım ūrlap jür eken?
– Senıŋ aralasyp jürgen dostaryŋnyŋ äielderı telefon soǧyp aitty ǧoi. El ne aitsa da bılıp aitady, senıŋ ūrlap, jep-ışıp jürgenıŋdı bärı bıledı. Ol oryntaqqa otyrǧan kısı ūrlamai qoimaidy eken, ūrlaudyŋ da qajetı joq, ūrlaǧandai syŋai tanytsa boldy aqşa özdıgınen qūiylyp keledı eken. Bäse-e-e! Bılıp edım, tapqan tabysyŋdy qatyndaryŋa jūmsap jürsıŋ ǧoi!
– Berı qara, – dedım zorǧa aşuymdy basyp. – Men adalmyn, bıldıŋ be? Adalmyn deimın saǧan. Men arymnan bezgen adam emespın. Tüsındıŋ be! Eşkımnıŋ ala jıbın attaǧan emespın. Böten bıreuden bır tiyn alǧanym joq. Ne dep saŋdyraqtap otyrsyŋ? Saǧan jetkızgen kısı ötırıktı şyndai, şyndy qūdai ūrǧandai etıp aitqan.
Jylauyn qoimai:
– Qaidaǧy ötırık... – dep aitqanyma senbei qoidy. – Sen de adam emessıŋ be? Basqadan qai jerıŋ kem? Nege ūrlamaisyŋ, almaisyŋ ba? Jo-joq, ötırıktıŋ kökesın özıŋ aityp otyrsyŋ. Ūrlaǧanda qalai, tonap jürsıŋ ǧoi. Maǧan artyq aqşa körsetpei jürsıŋ. Oibai, oibai-ai!!!
Osydan keiın üi men üşın mazar tūǧyn. Üige kırsem boldy, äielım qaltama jarmasatyn boldy. Eşteme tappasa:
– Qaida jürsıŋ, kımmen boldyŋ? – dep tergei bastaidy.
– Ūrlamaimyn, nege senbeisıŋ? Maǧan eşkımnıŋ artyq düniesı kerek emes dep aittym ǧoi.
– Sen ony anau kereŋ kempırge ait, ūrlap jürgenıŋdı dükenşı Mūstafanyŋ özı bıledı.
Şydamym tausyldy.
– Basqa kım bıledı eken? Körşılerdıŋ bärı bıle me eken, a?!
– Bılmegende qalai. Ötkende köilek satatyn butikke kırıp qalyp edım, satuşy: “Sız kimegende kım kiedı, Zerrin hanym,” – dep ıltipat körsetıp jür. “Alyp kete berıŋız, aqşasyn keiın äkep beresız ǧoi,” – deidı taǧy. “Şyraǧym,
ondai aqşa qaidan bıtsın bızge?” – dei bergenımde, “Zerrin hanym, kışıpeiıldıktı qoiyŋyz. Küieuıŋızge köz tiıp jürmesın,” – dedı. Kördıŋ be?
– Men qazır sol satuşyŋa baryp...
Sözımdı aiaqtai almadym. Barǧanmen qolymnan ne keledı, eşteme...
Būryn kelmei jürgen tuǧan-tuys qaptap kettı, üide künıge qonaq... Bıreu balasyn üilendırmekşı bolyp, basqasy sündetke otyrǧyzbaqşy bolyp järdem sūraidy. Nesiege alǧan kölıktıŋ qaryzyn tölei almai jürmız dep keletınder köbeidı...
– Bölem üşın ölem degenıŋ qaida? Bır uys aqşa ūstatsaŋ qaitedı?
– Aǧasy bardyŋ jaǧasy bar, jyra-jylǧany jaǧalap, pana taba almai jürmız.
– Jezdeke, baldai baldyzdaryŋ bar, kömegıŋdı aiama!
– Men ailyqqa qarap kün körıp otyrmyn, – dep aqtala bastasam:
– Ūrlamai ne bıtırıp jürsız sonda? – deidı.
Äbden şarşap-şaldyǧyp otyrǧanymda, äkemnen hat keldı:
– Balam, eldıŋ közı tiıp ketıp jürmesın. Tabysyŋ molaiǧan eken. Maǧan jıbergen aqşaŋ eştemege jetpeidı. Bazarǧa barsaŋ bärı udai qymbat. Jezdeŋnıŋ jaǧdaiy būrynǧydai emes, tübı bar jaqsylyqty senen ǧana köremın-au... Al balam, aman bol! Tabysyŋ tasqyndai bersın!..
Äkeşım-au, senı de ulandyrdy-au...
Äielım:
– Ūrlaisyn!
Dostarym:
– Alasyŋ!
Äkem:
– Tonaisyŋ!
Körşılerım:
– Qymqyrasyŋ!
Jeter endı! Jete-e-e-r! Būdan bylai ūrlaimyn, olla-bıllä alamyn, ūrlamaq tūrmaq eldı tal tüste tonaityn bolamyn.
Ras, ūrlap jürmın... Qandai rahat! Alatyndy alamyn. Eşkım maǧan terıs qaramaidy. Eşkımnıŋ sözı köŋılıme timeidı de. Äielım myŋ sūrasa, ala ǧoi, mä ekı myŋ, üş myŋ deimın.
Serpildı keşkısın şaqyrsam qaitedı...
Türık tılınen tärjımalaǧan
Mälık OTARBAEV
