"30 jyl boiy osy jüiege qyzmet jasaǧan, onyŋ atqaruşy bilıgı men ideologiialyq baǧytyna berıle jūmys jasaǧan adamdardy Ūlttyq qūryltaiǧa kırgızbeu turaly arnaiy şart, zaŋdyq norma qabyldau kerek dep esepteimın. Parlament pen Assambleia ökılderınıŋ bilıktıŋ «jobalary» men «qūjattaryna» äser etetın mümkındıkterı jeterlık, sondyqtan olarǧa Qūryltaidan oryn beru – artyq! Qūryltaida «zaman özgerdı – men de özgereiın» degender emes, «zamandy adamdar özgertedı» degen jandar otyruy kerek. Nazarbaev pen onyŋ ıs-äreketınıŋ «sabaqtastyǧyn» (prezidenttıŋ öz sözı) ūstanyp otyrǧan Toqaev myrzanyŋ jüiesıne qyzmet jasaǧan adamdardyŋ Ūlttyq qūryltaida otyrǧany – prezidentımızge syn". Būl pıkırdı belgılı saiasatker, qoǧam qairatkerı Dos Köşım Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ tılşısıne bergen sūhbatynda aitty.
BİLIK HALYQQA JAQYN BOLU ÜŞIN NE OILAP TAPPADY...
Soŋǧy jyldary bişara bilık halyqqa jaqyndai almai-aq qoidy. Halyq olardan qaşady ma, älde olar halyqpen jaqyndasudy bılmeidı me eken, äiteuır «estitın ükımet» degendı de şyǧardy (sol arqyly, «būrynǧy ükımettıŋ» halyqtyŋ aitqanyn qūlaqtaryna qystyrmaitynyn özderı moiyndady. Bıraq būlardy «qazırgı ükımet» deuge de auzymyz barmaidy, barlyǧy sol qalpy «būrynǧy ükımettıŋ» adamdary... ), «altyn köpır» degendı şyǧardy, jergılıktı atqaruşy bilık pen halyqtyŋ arasynda bailanys ornatu maqsatynda «qoǧamdyq keŋesterdı» oilap tapty, alaida, halyq basym bolyp keter degen qauıppen onyŋ 30 paiyzyn (atqaruşy bilıktıŋ jūmysynan halyqtyŋ habary joq qoi degen syltaumen) atqaruşy bilıktıŋ özıne berdı. Keiın ol 30 paiyz 10 paiyzǧa tüstı, bıraq osy 5 jyldyŋ ışınde «qoǧamdyq keŋester» de eşteŋe özgerte almady, azamattardyŋ bilıkke degen aşu-yzasyn, ökpe-nazyn şyǧaratyn oryn bolyp qaldy.Bilıktıŋ özderı jasaqtaityn Keŋesterge seksen de jiyrma paiyz degen täsıl engızılıp, halyqtyŋ mūqtajyn aitatyn 20 paiyz azamattarǧa būryn bilıkte bolǧan, älde de bolsa, şırenıp, «men oblystyq (audandyq, ministrlık, t.t.) keŋestıŋ müşesımın» dep otyrudy armandaityn «aqsaqal», «qarasaqaldardyŋ» 80 paiyzyn qosyp, atala dep atalatyn qoiyrtpaqty ömırge alyp keldı.
"HALYQTYŊ SÖZIN TYŊDAIMYZ" DEP 30 JYLDA QANŞA QŪRYLYMDAR, «PALATALAR» MEN «KEŊESTER» QŪRYLDY
Bilık halyqqa jaqyndai almai-aq qoidy. «Halyqtyŋ sözın tyŋdau kerek» degen ūranmen osy 30 jylda qanşa qūrylymdar, «palatalar» men «keŋester» qūryldy, ony bır Alla bıledı. Menıŋ özım bes jyl «Qoǧamdyq palatanyŋ» müşesı, segız jyl Assambleianyŋ ǧylymi saraptama keŋesınıŋ müşesı, üş jyl Prezidenttıŋ janyndaǧy Adam qūqyǧyn qorǧau komitetınıŋ sarapşysy, ekı märtebe «Jer komissiiasynyŋ» müşesı, «El bırlıgı» doktrinasyn daiyndaityn jūmysşy tobynyŋ müşesı, t.t. bolyppyn. Qysqasy, bilık halyqpen jaqyndasudyŋ joldaryn ızdeudı eşqaşan toqtatpaǧan jäne toqtatpaityn da siiaqty. Bilıktıŋ osynşama aq ter kök ter bolǧanyna janym aşidy, bıraq, onyŋ syryn jaqsy tüsınemın – halyq ökılderınen qūralatyn, ädılettı sailau arqyly halyqtyŋ taŋdauynan ötken qūrylym (Parlament) bolmaǧan keiın «halyqpen aqyldasudyŋ», «halyq ökılderımen bas qosudyŋ» türlı joldary, täsılderı qarastyrylady.Būl qūrylymdardyŋ barlyǧyna «oiyn», «aldau» degen at beruden aulaqpyn. Qoǧamǧa asa qajettı naqty bır sūraqtyŋ töŋıregındegı bas qosularda, köp jaǧdaida, qoǧam ökılderınıŋ közqarastarynyŋ jeŋıp şyqqanyn da bılemız (QR Halyq Assambleiasy daiyndaǧan «El bırlıgı» doktrinasynyŋ qabyldanuyn toqtatyp qana qoimai, sol jūmysşy tobynda kırıp, qūjatty özımızdıŋ müddemızge sai qaita jazyp şyǧyp, ony qabyldatu – qoǧam ökılderımen jūmys jasau joldaryn tiımdı paidalanudyŋ naqty mysaly bolyp tabylady).
500 ŪLT ÖKILDERI TŪRATYN ANGLİIаDA, 400 ŪLT ÖKILDERI TŪRATYN FRANSİIаDA BIZDEGIDEI HALYQ ASSAMBLEIаSY JOQ
Bır taŋ qalarlyǧy būndai «halyqpen jaqyndasu» joldary örkeniettı elderde müldem joq eken. Qyzyq. Sonda olardyŋ halyqty közderıne ılmegenderı me, älde halyqty, azamattyq qoǧamdy, oppozisiiany ysyryp qoiyp, özderınıŋ oilaryna kelgenderın jasai beredı me degen oi keledı. Bylai qarasaŋ, olar da aqymaq emes siiaqty. Bıraq 500 ūlt ökılderı tūratyn Angliiada, ne 400 ūlt ökılderı tūratyn Fransiiada bızdegıdei Halyq Assambleiasy joq. Aǧylşyndar «bız köp ūltty, köp konfessiialy elmız» dep jar salmaidy, bıraq Londonnyŋ merı Sadik-han – mūsylman, al Fransiianyŋ futbolşylary ǧana emes, Parlamentınıŋ de üşten bırı – qara näsıldı jandar. Örkeniettı elderde de zaŋ şyǧaruşy bilık bar, olardyŋ şyǧarǧan zaŋyn jüzege asyratyn atqaruşy bilık bar, bıraq qūiysqanǧa qystyrylǧan «qoǧamdyq keŋes» degen atymen joq. Nege?Menıŋşe, būl «fenomennıŋ» jauaby - tym qarapaiym. Halyq bilıgı jüzege asyrylmaǧan jerde bilık ielerı «halyq ökılderın» jinap, dübara bır qūrylym jasaidy eken. Sol arqyly bilıkke, bilık şyǧaratyn şeşımderge halyqtyŋ qatysy bar ekendıgın körsetedı.
"QŪRYLTAI" ÖTKIZEMIZ DEP QAZAQTYŊ QASİETTI SÖZIN BARLYQ JİYNǦA JAPSYRYP, ARZANDATTY
Bır sözben aitqanda, «halyq pen bilıktıŋ – bırtūtas» ekendıgın körsetuge küş salady. Al halyqtyŋ özı öz bilıgın jürgızıp tūrǧan jüiede ondai «keŋester» men «komissiialardyŋ» eşqandai qajettılıgı bolmaidy. Sebebı – ol jerde, sol bilıkte halyq ökılderınıŋ özderı otyr. Soŋǧy jyldary Qazaq elınde Qūryltai köbeiıp kettı. 2019 jyldan bastap, jaŋsaq aitsam, keşırım sūraimyn, bes Qūryltai ötken siiaqty. Sol jyldyŋ mamyr aiynda ǧana sailauǧa boikot jariialaǧandar (Qosanovqa qarsy, Toqaevty jaqtauşylar) ekı Qūryltai ötkızıptı. Byltyr bır künde qazaqtyŋ ekı Qūryltaiy ötıp, taǧy da yŋǧaisyz jaǧdaida qaldyq. Ärine, qazanşynyŋ erkı bar demekşı, ūiymdastyruşylardyŋ öz jiyndaryn qalai ataimyn dese – öz erkı, bıraq, qazaqtyŋ är sözınıŋ naqty maǧynasy bar ekenın de ūmytpaiyq. («Asau» degen söz – tek jylqyǧa bailanysty qoldanylady, ony «tyşqan» sözıne qosaqtauǧa bolmaidy). Qazaqtyŋ qasiettı sözın barlyq jiynǧa japsyryp, kez kelgen jerde paidalanyp, mazmūny men maǧynasynan aiyryp, arzandatyp, bedelın tüsıru – eşkımdı ūşpaqqa jetkızbeitın äreket.«Synyqtan basqanyŋ bärı jūǧady» demekşı, Qūryltai sözın Bilık te paidalanuǧa köşken siiaqty. Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev myrzaǧa özınıŋ Joldauynda «senım komissiiasynyŋ» ornyna Qūryltai jasaqtalady degen pıkır aitty da, onyŋ mındetıne, jasaqtalu joldaryna, qūzıretıne jan-jaqty, tereŋ toqtalǧan joq. Ol tüsınıktı de, sebebı, bırınşıden, Joldaudyŋ formaty ondai keŋ deŋgeidegı tüsınıkteme berudı kötermeidı, ekınşıden, Qūryltai Erejesı arnaiy qūjat retınde keiın daiyndaluy kerek.
BİLIK DAIYNDAǦAN JOBALARDYŊ JEMQORLYQ ÜŞIN KÖTERILGEN AQYMAQ JOBALAR EKENIN ÖMIRDIŊ ÖZI DÄLELDEDI
Öz basym, prezidenttıŋ «Ūlttyq jobalar men strategiialyq qūjattardy aşyq talqylau kerek» degen pıkırın tolyq qoldaimyn. Äleumettık jelıde nemese gazet-jurnaldyq betterınde talqylau bır bölek te, aşyq pıkırtalastyŋ jönı müldem basqa. Sonymen bırge Qūryltai tek qana bilıktıŋ daiyndap bergen «ūlttyq jobalary» men «strategiialyq qūjattaryn» talqylaumen şektelmeuı kerek dep oilaimyn. Qūryltai müşelerı özderı ökılettık alǧan toptardyŋ (mümkın, aimaqtardyŋ) atynan özderınıŋ közqarastaryn - jobalary men qoǧamnyŋ damuynyŋ basty baǧyttaryn ūsynuǧa, ony däleldeuge mümkındık aluy şart. Baiqaisyzdar ma, osy uaqytqa deiın bilık tarapynan daiyndalǧan keibır «jobalar» men «strategiialyq qūjattardy» halyqtyŋ köpşılıgı qabyldaǧan joq. Qarsy boldy. Toqtatudy talap ettı. Alaida bilık özınıŋ baǧytynan ainyǧan joq. Jerdı satu mäselesınde, halyqqa «sender tüsınbeisıŋder» dedı, ministrlerge «tüsındıre almaisyŋdar» dedı, joǧarǧy synyptardy aǧylşyn tılınde oqytu mäselesınde de, halyqtyŋ janaiqaiyna qaramai, milliardtaǧan aqşany bosqa şaşyp, mūǧalımderdı aǧylşyn tılıne oqytty, «Älıppenı» almaŋdar degenge qaramastan, alyp tyndy, joǧarǧy oqu oryndaryndaǧy «Qazaqstan tarihyn» alyp tastap, «Qazırgı Qazaqstan tarihy» degen pändı engızdı, «Sberbankpen» şart jasasuǧa niettendı, t.t. Bıraq sol jobalardyŋ tiımsızdıgın, jemqorlyq üşın köterılgen aqymaq jobalar ekenın keiın ömırdıŋ özı däleldedı. Qazır sol jobalar toqtatyldy. Bıraq «sol uaqytta Sızderdıkı dūrys eken» dep bır de bır bilık ökılı aitqan joq... Mümkın, Qūryltai bilıktıŋ osy bır «özım bılemın» degen auruyna tosqauyl qoiatyn bolar. Ol üşın Toqaev myrza aitqandai «jasandy pıkırtalas ötkızıp, közboiauşylyq jasauǧa bolmaidy». Ol üşın Toqaev myrza aitqandai «Kelelı jiynda aitylǧan kesımdı sözge alty Alaştyŋ balasy tügel toqtaityn» boluy kerek. Dala demokratiiasy dästürı sonda ǧana jaŋǧyrady. Demek, eŋ basty mäsele – Ūlttyq Qūryltaidyŋ qūzıretınde.Ärine, Prezidenttıŋ Joldauynan keiın, astananyŋ soltüstık jaǧalauyndaǧy köleŋkelı kabinetterdıŋ bırınde Ūlttyq Qūryltaidyŋ erejelerı jazylyp jatqany anyq. Olardyŋ aldyndaǧy sūraqtar – qoǧamnyŋ da aldynda tūr. Solardyŋ ekeuın taldap körelık:
ŪLTTYQ QŪRYLTAIDYŊ EREJESIN JASAUǦA - OPPOZİSİIа, JURNALİSTER, QOǦAM QAIRATKERLERI TIKELEI ARALASUY QAJET
Bırınşı sūraq. Qūryltaidy kımder jasaqtaidy, kım ūiymdastyrady, kımder basqarady, qysqasy, «oiyn erejesın» kım jasaidy? Öz basym, būl jauapty jūmysty bilıkke tapsyrudy dūrys dep sanamaimyn. Olardyŋ halyq jiynyna naqty qūzıret beretınıne kümänım bar. Osy uaqytqa deiın osyǧan ūqsas qūrylymdardy oi elegımızden ötkızsek, «söz söileu», «pıkır aitu», «ūsynys beru» kezeŋınen soŋ, şeşım şyǧaru mäselesı – ne tasada, ne bilıkte qalatyn. Sondyqtan, Ūlttyq Qūryltaidyŋ Erejesın jasauǧa azamattyq qoǧamnyŋ ökılderı – oppozisiia, jurnalister, qoǧam qairatkerlerı, t.t tıkelei aralasuy qajet. Basty mäselenıŋ bırı – Qūryltaidyŋ müşelerınıŋ ökılettıgı. Ony kım anyqtauy kerek? Joldauda prezidenttıŋ auzynan «Ūlttyq qūryltaidyŋ qūramynda elımızdegı barlyq aimaqtyŋ ökılderı bolady. Sondai-aq, oǧan Parlamenttıŋ bırqatar deputaty, Qazaqstan halqy Assambleiasy men Azamattyq alianstyŋ, qoǧamdyq keŋester men ūiymdardyŋ müşelerı, bedeldı qoǧam qairatkerlerı, öndırıs jäne auyl şaruaşylyǧy eŋbekkerlerı, biznes ökılderı jäne taǧy basqa azamattar kıredı. Osylaişa, san türlı qoǧamdyq pıkır ielerın tügel qamtityn ökıldı qūrylym qalyptasady» degen söz şyqty.Menıŋşe, Parlament pen Assambleia ökılderınıŋ bilıktıŋ «jobalary» men «qūjattaryna» äser etetın mümkındıkterı jeterlık, sondyqtan olarǧa Qūryltaidan oryn beru – artyq!
30 JYL OSY JÜIEGE QYZMET JASAǦAN ADAMDARDY ŪLTTYQ QŪRYLTAIǦA KIRGIZBEU TURALY ZAŊDYQ NORMA QABYLDAU KEREK
«Öndırıs pen auylşaruaşylyq eŋbekkerlerı, biznes ökılderı» degen söz – būrynǧy Keŋes zamanyndaǧy Joǧarǧy Keŋeske deputattardy jasaqtaudy esımızge tüsıredı. Lenin ordendı, Sosialistık Eŋbek Erı degen ataǧy bar qoişylardyŋ Kremldıŋ Sezder saraiynda qalǧyp-şūlǧyp otyratynyn ūmyta qoimaǧan bolarmyz. Būl – eŋbekkerlerdı, ne biznes ökılderın jiynǧa şaqyrmau degen emes, olardyŋ ışınde de qoǧamǧa tanymal, halyqtyŋ qamyn özınıŋ qaltasynan joǧary qoiatyn jandar jetkılıktı, bıraq solardy qalai taŋdap alamyz? Bır auyz sözben aitqanda, taŋdau şarttary qandai bolmaq? Būǧan deiıngı osyǧan ūqsas «halyqpen pıkırlesu» jiyndarynda taŋdaudy bilıktıŋ özı jasaityn (Joǧarydaǧy seksen de jiyrma täsılı). Eger Ūlttyq Qūryltai da osy jolmen jasaqtalatyn bolsa, qandai nätijege jetetınımızdı bılu üşın balgerge barudyŋ qajetı joq dep esepteimın. Eger Qūryltai müşelerı azamattyq qoǧamnyŋ negızgı körsetkışı bolyp tabylatyn Ükımettık emes ūiymdardan jasaqtalsa, jiyrma myŋ qoǧamdyq ūiymnyŋ ışınen taŋdap alu da oŋai jūmys bolmaidy jäne ony kım taŋdaidy degen sūraq taǧy da aldymyzdan şyǧatyny anyq. Menıŋşe, Ūlttyq Qūryltaidy jasaqtau mäselesın şeşkennen soŋ ǧana, būl – Jaŋa Qazaqstannyŋ belgısı bolyp tabylady ma, älde Eskı Qazaqstannyŋ būrynǧy «halyqpen jaqyndasu» oiynynyŋ jalǧasy ma degen sūraqqa jauap bere alamyz. Öz basym, 30 jyl boiy osy jüiege qyzmet jasaǧan, onyŋ atqaruşy bilıgı men ideologiialyq baǧytyna berıle jūmys jasaǧan adamdardy Ūlttyq Qūryltaiǧa kırgızbeu turaly arnaiy şart, zaŋdyq norma qabyldau kerek dep esepteimın.Osy şart arqyly men olardy ekıjüzdılık pen tūraqsyzdyqtan qūtqaryp alǧym keledı. Qūryltaida «zaman özgerdı – men de özgereiın» degender emes, «zamandy adamdar özgertedı» degen jandar otyruy kerek. Nazarbaev pen onyŋ ıs-äreketınıŋ «sabaqtastyǧyn» (prezidenttıŋ öz sözı) ūstanyp otyrǧan Toqaev myrzanyŋ jüiesıne qyzmet jasaǧan adamdardyŋ Ūlttyq Qūryltaida otyrǧany – prezidentımızge syn.
BIR TOIDA EKI JAR JOQ. NE QŪRYLTAI, NE PARLAMENT, EKEUINIŊ BIRI QALUY KEREK
Ekınşı sūraq. Ūlttyq Qūryltaidyŋ qūzıretı qandai bolmaq? Bastama kötergen Prezidentımızdıŋ sözıne qaraǧanda, būl – prezidenttıŋ janyndaǧy ondaǧan keŋesşı organdardyŋ bırı siiaqty. Bıraq, aty – dardai... Eger oǧan müşe bolatyn adamdardy (joǧarydaǧy sūraqtyŋ bırınşı tūruynyŋ sebebı de osy bolar) halyq taŋdaityn bolsa, Parlamenttıŋ jaǧdaiy qiyn bolady... Onda ne Qūryltai, ne Parlament, ekeuınıŋ bırı qaluy kerek. Parlamentte halyq qalaulylary otyrǧan joq, qoldan jasalǧan partiialardyŋ, sol partiiany oiynǧa qosqan bilıktıŋ taŋdaǧan adamdary otyr. Bır toida ekı jar joq.. Eger qazaq dästürıne sai qūrylǧan Qūryltai bolsa, onyŋ şeşımderı – talassyz şyndyq, naqty aqiqat, zaŋdy şeşım! Parlamenttıŋ mındetı – sol şeşımge sai zaŋdardy qabyldau. Būǧan bügıngı bilık könedı me? Būl da sūraq. Qūryltai halyqqa jaqpaityn zaŋ jobalaryn qalaişa toqtata alady? Qūryltaida dauys beru arqyly qabyldanǧan şeşımdı Prezident ne Parlament būza alady ma? Būl da sūraq. Ūlttyq Qūryltai – jaŋa bastama. Men üşın bır mäsele anyq - būl qūrylymnyŋ qandai boluyn tek bilıktıŋ şeşuıne berıp qoiuǧa bolmaidy. Özımızdıŋ pıkırlerımızdı bıldıreiık. Eger köŋılımızden şyqpasa, qarsylyǧymyzdy körseteiık. Erejenı jasaityn jūmysşy tobyna kıreiık. Şaqyra qalsa...
Sūhbattasqan Zarina ÄŞIRBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
