Ūlytauǧa adal azamat...

10623
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2022/06/photo1655811892-1.jpeg
Elıne, tuǧan jerıne, suyna, auasyna, topyraǧyna, bärıne adal tuar azamattar kemde - kem. Bıraq, tumysynda Allanyŋ boiyna erekşe qasiet berıp jaratqan adamdary bolady. Sol qasietın öz boiyna ǧana emes, tuǧan jerıne adal jaratyp, ülken paidasyn tigızıp jürgen azamattyŋ bırı, älem azamaty – Baqtiiar Qojahmetov, - dep bılemın. Ol kısınıŋ atyn student şaǧymyzda jaqsy estıp östık. Sonda da, şynymen Otanyn, naqtyraq aitsaq, tuǧan jerın sonşalyqty süietındıgın, bızdıŋ «Ūlytau» qoryq-mūrajaiyna qyzmetke kelgennen bastap, jaqynyraq bıle bastadyq. Ūlytau mūrajaiynda 2009 jyldan bastap, alǧaşqyda direktor orynbasary, keiın 2021 jyldyŋ jartysyna deiın direktorlyq qyzmetın atqardy. Osy az ǧana uaqyt ışınde mūrajai qyzmetkerlerıne qol jetpes bılım, täjıribe üirettı. Qysqasy, ärıptesterı ūstazynan bılım alyp jürgen şäkırtter,- desem, artyq bolmas. Ärine, ol kısıden üirenerımız älı de köp, degenmen, özınıŋ közdegen maqsatyna jetpei tynbaityn Bäkeŋ, bızdıŋ boiymyzǧa sol qasiettı sıŋıre bıldı.
Ol  kısı köptegen myqty şäkırtter ösırıp şyǧardy. Şäkırtterınıŋ boiynda erekşe qasietı, qabıletı baryn bılse, onyŋ ärıqarai aşyluyna, ösuıne yqpalyn tigızıp, qoldau jasap, aianbai ter töktı. «Ūstazdan şäkırt ozady» - demekşı, şäkırtterı qazır Mädeniet jäne sport ministrlıgınde, IýNESKO, National Geographic, «Nūr Otan» HDP, muzei direktory jäne t.s.s joǧary lauazymdy qyzmetterde eŋbek etıp jür. Şyny kerek, alǧaşynda būl kısını qiialǧa berılgen armanşyl keiıpker, - dep oilauşy edık, bıraq sol qiialy men armanyn oilaǧan künnen bastap-aq ıske asyryp, bızdı bıraz taŋqaldyrdy.
1991 jyly tüie keruenımen Ūly Jıbek Jolynyŋ boiymen jürıp ötken «Otyrar-Ūlytau» jäne 1999-2005 jyldardaǧy Ūly Euraziia dalasymen Majarstanǧa deiıngı «Altai-Dunai» ekspedisiialary, bız üşın äşeiın tüs pen qiial siiaqty körınedı. Osy ülken ekı ekspedisiiasynda da basqasyn aitpaǧanda, basty maqsat – Ūlytaudy düniejüzıne tanytu. Bäkeŋ osy maqsatpen qoryq-mūrajaida bes jylda alty baǧytqa baǧyttalǧan «Ūlylyqqa taǧzym» ekspedisiiasyn qūryp, qyzmetkerlerıne ülken mümkındık jasady. 2010 jyly alǧaşqy baǧytty «Ūlytau - Otyrar» - dep atap, qyzmetkerlerın kölıkpen el bolyp, dästurlı türde şyǧaryp saldy. Sol jyly küzde Reseidegı «Cheliabinsk-Arqaiym», 2011 jyly - «Taraz –Jetısu», bız (muzei qyzmetkerlerı) 2012 jyly – «Şyǧys Qazaqstan», 2013 jyly – «Batys Qazaqstan – Beket ata» jäne 2014 jyly – Reseidegı «Omby» baǧyttarymen: Qyzylorda, Syǧanaq, Sauran, Türkıstan, Otyrar, Cheliabinsk, Arqaiym, Şu, Şyǧanaq, Moiynqūm, Saudakent, Taraz, Şymkent, Ordabasy, Semei, Öskemen , Almaty, Torǧai, Aqtöbe, Oral, Saraişyq, Atyrau, Aqtau, Beket ata, Jaŋaözen, Aral, Qaraǧandy, Astana, Pavlodar, Omby jäne t.b. jerlerdı jürıp öttı.
Ekspedisiia müşelerı ıs-sapary barysynda Ūlytau tarihy jaily jyljymaly fotokörmeler ötkızıp, aqparat-qūraldaryna tarihi maqalalar  taratyp jäne telearnalarǧa sūhbattar beru arqyly nasihat jürgızıp, barǧan jerlerıne Ūlytaudy  tanytty. Sonymen qatar, damyǧan turizm ortalyqtarymen, tarihi oryndarmen, mūrajailyq ärıptesterımen tanysyp, ıs-täjıribe almasyp, jädıgerler jinaqtap, köptegen igılıktı ıster tyndyrdy. Eŋ qyzyǧy, būl ekspedisiianyŋ erekşelıgı – qanşama şaqyrym jerdı, tasty, şöldı dalanyŋ qiynşylyǧyna tözıp, qarapaiym UAZ- avtokölıgımen jürıp ötuı. Sebebı, bız būl tözımdılık qasiettı sol basşymyzdan üirendık emes pe...
Al, 2015 jyly bes jylǧa josparlaǧan ırı «Ūly Euraziia» baǧdarlamasy aiasynda, Ūly Jeŋıstıŋ 70 jyldyǧyna orai, «Erlıkke taǧzym» ekspedisiiasyn ūiymdastyryp, mūrajai kölıgımen qyzmetkerlerın alyp,  Ūlytaudan Arqalyq, Qostanai qalalary arqyly, Cheliabı, Ufa, Qazan, Mäskeu qalalaryn basyp, Ūly Novgorod oblysy Demian audany Lychkovo auylyna ıs-sapar jasap qaitty. Sonau alys sapardy ūiymdastyruynyŋ maqsaty, Ūly Otan soǧysynda otan üşın ot keşıp, maidanda qaza bolyp, belgısız ketken ūlytaulyq jerles jauyngerlerdıŋ qaza tapqan jerlerın anyqtap, tuǧan jerınen arnaiy eskertkış tas qoiu boldy. Ūlytaudan tört myŋ şaqyrym jerge qarapaiym kölıkpen barǧan  būl ıssapardy şynymen ülken erlıkke baǧalau artyq bolmas...
Aita ketetın jai, resei şekarasyna ötkelı tūrǧanymyzda, keden qyzmetkerı kölıgımızge qarap,: «Zachem vy edete v Rossiiu?» - degen sūraǧyna Bäkeŋ: «Na parad uchastvovat» - dep qaljyŋdap edı, älgı kedenşı basyn şaiqap: «A, po solidnee maşiny ne bylo?» - demesı barma. Sonda oilanbastan özıne jäne kölıgıne sengen basşymyz: «Net, maşina naşa nikogda nas ne podvodila» - dep salmaqty jauap berdı. Sebebı, ol kısı bır jaǧynan äruaqtardyŋ qoldaitynyna sense, ekınşı jaǧynan qai ıstı atqarsa da şyn nietımen atqarylǧan ıs eş kedergısız öz jemısın beredı, - dep senedı.
Is-sapar barysynda Mäskeulık jauynger ūrpaǧy, qariia Nina Maksimqyzy Baqtiiar aǧamyzdyŋ osyndai igı ıstı ūiymdastyruyna, jauaptylyǧyna taŋqalyp, «Vy, velikie molodsy!» - dep, alǧysy men rizaşylyǧyn bıldırgenıne kuä boldym. Sonymen qatar, ol kısınıŋ bastamasymen, osy Ūly Jeŋıstıŋ 70 jyldyǧyna orai, «Ūlytau» qoryq-mūrajaiy taǧy bır ülken igı ıs atqardy. Ol «Ölı razy bolmai, tırı baiymaidy» demekşı, soǧystan aman-esen auylǧa oralyp, keiın qaitys bolǧan atalarymyzdyŋ zirattaryna bır ülgımen «Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerı» - degen jazuy bar tas belgı ornatu boldy. Būl ıs arqyly keiıngı ūrpaqqa Ūly Jeŋıstı alyp berıp, beibıtşılık silaǧan atalarymyzdyŋ äruaǧy razy bolsyn degenı şyǧar.
Baqtiiar Saparbekūly öz qyzmetkerlerın  elımızdıŋ basqa aimaqtarynda, sondai-aq, Qyrǧyzstan, Resei, Gruziia  memleketterınde ötken halyqaralyq seminar-konferensiialarǧa jıberıp,  bılım-täjıribelerın jetıldırdı. Mūrajai arheologtaryna Reseilık jäne Ä.Marǧūlan atyndaǧy Almaty arheologiia instituty mamandarymen bırlesıp, Taldysai ken orny tūraǧy, Basqamyr, Toqtauyl tūraǧy, Aibas darasy jäne t.b.tarihi oryndarǧa zertteu jūmystaryn jürgızudı ūiymdastyryp otyrdy.
Al, arhitektura bölımınıŋ(būrynǧy atauy) qyzmetkerlerıne säulet önerı eskertkışterın qaita jaŋǧyrtudy üirenu üşın, Qyzylordadaǧy Syǧanaq ortaǧasyrlyq qalasynyŋ medrese-meşıtınıŋ, Qarqaralydaǧy Qūnanbai qajy meşıtınıŋ jaŋǧyrtu jūmystaryna jäne Türkıstandaǧy restavrasiialyq ortalyqtan kırpış küidıru ädısın üirenuge ıs-saparǧa jıberıp täjıribe aluǧa qoldau jasady. Nätijesınde: Sauqym mazary, Qonysbai meşıtı jäne Joşyhan keşenı eskertkışterıne qalpyna keltıru jūmystary jürgızıldı.
Sonymen qatar, 2011 jyly mūrajai janynan qaita jaŋǧyrtu ūstahanasyn aşyp, onda eskerkışterge arnalǧan temır qorşau şarbaqtary jäne qorǧau taqtalary jasalynyp, Kelıntam, Talmas ata, Şotqara, Basqamyr, Han araly, Aiaqqamyr eskertkışterıne abattandyru jūmystary jürgızıldı.  Ol kısı Ūlytauǧa kelgelı berı Äulietau men Embūlaqty auzynan tastamaidy. Astanada qyzmetı, Qaraǧandyda üiı bola tūra, bärın tastap, jerūiyqty ızdep, dala kezgen Asanqaiǧy babamyz siiaqty, qaitsem de Ūlytauyma qyzmet etemın, - dep auylǧa alǧaş kelgenınde Äulietaudyŋ etegı Embūlaqtyŋ jaǧasyna kiız üi tıgıp, qysqa deiın otyrǧany, körgen adamǧa bırtürlı oǧaş körıngenı ras.
Üiım joq demei, kerısınşe Äulietaudyŋ qasietı qoldap, sol jerge Taǧzym üiın saludy ūiǧardy. 2010 jyly onyŋ şaruaşylyq keşenı saluǧa demeuşıler tartyp,  qūrylysyn bastap ta kettı. Sol jyly qazaqstandyq belgılı arheolog, professor V.F.Zaiberttı arnaiy şaqyrtyp, Äulietau etegıne keşendı zertteu jūmystaryn jürgızudı ūiymdastyrdy.
Baqtiiar Saparbekūly Äulietaudy zerttep, nasihattap, älem taularymen salystyryp, bıraz şet elderdı aralap,  olardyŋ taularynan kem tüspeitının däleldeu üşın, sondai-aq, älemdık deŋgeide ekendıgın anyqtauǧa aianbady jäne oǧan közı jettı dese de bolady. Äulietau men Embūlaqty älemge tanytu men nasihatynyŋ arqasynda, 2014 jyly auylymyzǧa at basyn tıregen elbasy N.Nazarbaev halyqqa bergen sūhbatynda Äulietaudy erekşe atap öttı: «Özınıŋ tūrǧan jerı – Qazaqstannyŋ kındık ortasy. Mūnda tūrǧan tau – aumaǧy 200 şaqyrym qyrat-qyrat taular. Eŋ biıgı – Äulieata dep atalady. 1100 metr. Odan aǧyp jatqan, myna bız maŋynda otyrǧan būlaq Äuliebūlaq dep atalady. Osynyŋ  bärın ata-babamyz beker atamaǧan ǧoi.» - dep, atap öttı.
Ol kısınıŋ sol ıs-sapary men bergen sūhbaty elımızdıŋ tarihi oqiǧasyna ainaldy. Būl Ūlytaulyqtar üşın, ülken quanyş emes pe... Armanşyl jannyŋ ülken armandarynyŋ bırı - Äulietau etegınen ülken dästürlı turisttık nyşan salu boldy. Öitkenı qasiettı Ūlytauǧa keluşıler, körudı armandaityndar öte köp. Turistterdı tartu üşın, aşyq aspan astyndaǧy: Alaşahan, Joşyhan, Dombauyl jäne t.b. qūndy tarihi eskertkışterımız barşylyq. Bıraq, ökınışke orai, olardyŋ şalǧai ornalasqandyǧy jäne jolynyŋ keluşılerge qiyndyq tuǧyzatyny bärımızdı de qynjyltady.
Al, Äulietauǧa keluşıler sany jyldan jylǧa ösıp keledı. Sondyqtan Baqtiiar aǧamyz armandaǧan qūrylystyŋ saluyna aianbai eŋbek ettı. 2016 jyly QR Premer-Ministrı, QŪGQ qamqorşylyq keŋesınıŋ töraǧasy K.Q.Mäsımov Ūlytauǧa kelıp, tarihi eskertkışterdı aralap, Äulietau etegınde, kiız üide, bırneşe ministrlerdıŋ qatysuymen ötken mäjılıste qasiettı jerımızge turizmdı damytuǧa üles qosu jönınde ülken mäseleler qaraldy. Būl mäjılıste Baqtiiar Saparbekūly öz baiandamasynda turisttık nyşandy salu jäne Ūlttyq tabiǧi park aşu turaly ūsynysyn jetkızdı. Sol ūsynystyŋ nätijesınde Ūlytau sapar-ortalyǧy (2020 jyl) jäne Ūlttyū tabiǧi park (2021 jyl) aşyldy.
Bäkeŋnıŋ jäne ol kısını jaqsy bıletın azamattardyŋ aituynşa, bala kezınen armany asqaq bolyp ösken eken. Sol armanyn qalaida oryndau üşın, bozbala şaǧynan köp ızdenıp, bırte-bırte ıske asyryp keledı. Ol ülken armany  – tuǧan jerı Ūlytauǧa qyzmet etu, sonymen qatar, körkeituge, bar älemge tanytuǧa küş-jıgerın, bılımın jūmsau eken. Baqtiiar Saparbekūly özınıŋ tuyp ösken auyldary Şeŋber men Terısaqqandy da jadynan tys qaldyrǧan emes.
2006 jyly Terısaqqan auylynda öz qarajatynan jäne auyl tūrǧyndarynyŋ ülesımen meşıt saldyrdy. Meşıt qūrylysynyŋ erekşelıgı – kümbezı kvars tasymen qaptalyp, qabyrǧasy iran kırpışterımen örılgen, al, atauy latynşa ärıptermen jazylǧan. Būl qūrylysty salǧan, ärıptesımız Qotyraşov Särsenbai aǧa oŋ qolynan öner tamǧan, altyn qoldy azamat. Baqtiiar aǧamyz tuǧan jerı Şeŋberge jyl saiyn 9 mamyr Ūly Jeŋıs merekesınde arnaiy ötkızıletın ūlttyq «Atjarys» oiynyn tamaşalap, foto-beine kameraǧa tüsırıp, baspasöz aqparat-qūraldaryna jariialap otyrady. 2021 jyly 4 serialdy beine filmnıŋ 1 seriiasyn tüsırıp iutub arqyly körermenderge ūsyndy. «Tarihy tereŋ Qorǧasyn» (avtor B. Şaigozova)  atty kıtaptyŋ jaryq köruıne sebepşı boldy.
Al, Terısaqqanda 2012-2016 jyldar aralyǧynda kezeŋ-kezeŋımen «Terısaqqan köktemı» - atauymen etnofestival ötkızudı ūiymdastyrdy. Terısaqqan - Ūlytau ortalyǧynan 130 km jerde alys ornalasqan jäne joly da kölık jüruge qolaisyz. Bıraq, auyl tūrǧyndary öz auylyn qadırlep, mal şaruaşylyǧyn, äsırese jylqy malyn damytyp, ūiytyp otyr. Qarapaiym şaǧyn ǧana auylda nebärı 50-60 oşaq tütın tütetıp otyr. Auyl tūrǧyndarynyŋ erekşe bır qasietı – ǧasyrlar boiy, barlyǧy ūiymşyldyqpen bır kısıdei 1-şı  ne 2-şı mamyr künı bie bailap, sol kündı köktemnıŋ alǧaşqy merekesıne ainaldyrǧan.
Tuǧan jerınde turizmdı damytu maqsatynda, osy ūlttyq dästürdı nasihattap, dünie jüzıne tanytudaǧy Baqtiiar Saparbekūlynyŋ ūsynysyn qoldap, mūrajailyqtar etnofestivaldı jylda ıske asyryp keledı. Ötkızılgen ıs-şaraǧa alǧaşynda respublika kölemınde jurnalistter, odan soŋ AQŞ, Fransiia, Polşa, Resei, Ukraina, Qyrǧyzstan  memleketterınen jäne otandyq turistter, al keiın IýNESKO ūiymynyŋ ökılderı qatysyp, taŋ qalysyp, ülken baǧa berıp, elımızdıŋ materialdyq emes mädeni mūrasy tızımıne engızu üşın üş jyl ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızdı. «Qazaqfilm» kinostudiiasymen derektı film tüsırdı. Nätijesınde 2018 jyly jeltoqsan aiynda Mavrikiide (Afrika) ötken IýNESKO-nyŋ 13 sessiiasynda qorǧalyp, düniejüzılık tızımge endı.
Ol, Ūlytau jäne Terısaqqan halqy üşın, baǧa jetpes quanyş emespe... Atalǧan  festival keiınnen Ūlytauda audan äkımdıgımen «Kökmaisa» atauymen dästürlı jalǧasyp keledı.  Al, Baqtiiar Saparbekūly osy «Kökmaisa» etnofestivalın respublikanyŋ barlyq öŋırınde, iaǧni, Qazaqstan boiynşa jyl saiyn ötkızu üşın, är jerdıŋ äkımderımen kelıssöz jürgızıp, ūiymdastyryp jür. Nätijesınde, biyl Aqmola oblysynyŋ Ereimentau, Qorǧaljyŋ, Atbasar, Sternogorsk audandarynda, Jambyl oblysynyŋ Merkı, Semei oblysynyŋ Saryjal auyldarynda ötpekşı. «Sebebı, alǧaş ret atty qolǧa üiretıp, bie sauyp, qymyzdy alyp kelgen qazaqstan, sondyqtan būl bızdıŋ ūlttyq dästürlı merekemız bolyp, belgılenuı kerek» - deidı Bäkeŋ.
2015 jyly «Ūlytau» qoryq-mūrajaiynyŋ bastamasymen jäne audan äkımdıgınıŋ qoldauymen, qazaq handyǧynyŋ 550-jyldyǧyna bailanysty, «Ūlytau – ūlt ūiasy» atty halyqaralyq konferensiia öttı. Konferensiiaǧa reseilık jäne otandyq tarihşy ǧalymdar qatysyp, tarihi ǧylymi taqyryptaryn ortaǧa saldy. Al, 2018 jyly materialdyq emes mädeni mūra jönınde halyqaralyq seminar ötıp, Özbekstan, Qyrǧyzstan jäne Täjıkstan memleketterınıŋ IýNESKO ūiymynyŋ ökılderı qatysty. Mūndai  halyqaralyq ıs-şara auyl tarihynda alǧaşqy ötıp otyr. Būl da Bäkeŋnıŋ jan-jaqty däleldep, oilap tapqan ūsynystarynyŋ bır bölıgı. 
Baqtiiar Saparbekūlynyŋ yqpalymen, jan-jaqty kelısımımen Ūlytauǧa turistterdı tartu  maqsatynda mūrajai qyzmetkerlerı London(Angliia. 1917j), Barselona(İspaniia. 2018j), jäne Tokio(Japoniia. 1918j) memleketterınde ötken halyqaralyq turisttık körmelerge qatysyp, Ūlytaudy nasihattap keldı.
Keiıpkerımızdıŋ taǧy bır ülken armany - tüie keruenı ekspedisiiasynyŋ jalǧasy retınde, keleşekte düniejüzın aralau. Ol kısınıŋ osynşa ülken armandaryn boiyna qalaişa syiǧyzyp jürgendıgı, ärkımdı de taŋqaldyratyny sözsız. Bızge üiretken ruhani bılımı, täjıribesı boiymyzǧa otansüigıştık sezım ūialatty. Al qazırgı kezde qazaqstannyŋ tüpkır-tüpkırın jaiau aralauǧa şyqqan, Ūlytau öŋırınıŋ damuyna öz ülesın qosyn jürgen şeber ūsta, 72 jastaǧy Särsenbai aqsaqalǧa qoldau körsetıp, bıraz jerlerge soŋynan öz kölıgımen erıp, kömek körsetıp, jomarttyq jasap jür.
Osynşa kürdelı eŋbek jasap jürgen aǧamyz bügın de Asqaraly  60 jastyŋ  belesıne kelıp qalypty. Baqtiiar Saparbekūlyn ömırden toqyǧany mol, kemel oily tūlǧa dep bılemız. Ol kısıge osy mereilı jasyna asqaq armandaryŋyz oryndalyp, maqsattaryŋyzǧa jete berıŋız, ǧūmyrly bolyŋyz! – demekpız.

"Ūlytau" ūlttyq tarihi-mädeni jäne tabiǧi

muzei-qoryǧynyŋ Bas qor saqtauşysy Baian Şaigozova

Pıkırler