Är el üşın eŋ basty närse eldıŋ ekonomikasyn damytu bolyp tabylady. Ekonomika būl memlekettıŋ keregısı ıspettı. Eger jaqsyraq qūrylsa, onda eldegı halyqtyŋ jaǧdaiy jaqsarady, al tömen bolsa onda memleket pen halyq arasynda tüsınpeuşılık jaǧdailar oryn alady.El jaǧdaiynyŋ jaqsaruynyŋ negızgı alǧyşarty naryqtyq ekonomika bolsa , onda ekonomikany nyǧaitu üşın qolaily alǧyşarttar – käsıpkerlıktı damytu bolyp tabylady. Atap aitqanda, eldegı şaǧyn jäne orta käsıpkerlıktı qalyptastyru , ony memleket atynan qoldau jäne qorǧau jatady. Şaǧyn jäne orta biznestı damytu memleketten ışkı qolaily jaǧdailar tuǧyzudy talap etedı. Mysaly , Europa jäne AQŞ-ta käsıpkerlıktı bastauşylarǧa jeŋıldık jasaidy, salyq töleu qyzmetın azaityp , käsıptıŋ damuyna köp köŋıl böledı. Al bızdıŋ Elımızde jaŋa käsıp bastauşyǧa jeŋıldıkter jasalǧan ba? Jasalsa qandai jäne qanşalyqty?
Käsipkerlikti memlekettik qoldau - Qazaqstan Respublikasynda käsipkerlik bastamany iske asyru üşin jeke käsipkerlikti damytudy yntalandyru, qolaily qūqyqtyq, ekonomikalyq jäne äleumettik jaǧdailar jasau jönindegi memlekettik şaralar keşeni.
Jeke käsıpkerlıktı memlekettık qoldaudyŋ mynadai negızgı türlerın qamtidy:
1) qarjylyq jäne mülıktık qoldau;
2) infraqūrylymdyq qoldau;
3) jeke käsıpkerlıktı qoldau men damytudyŋ qarjy instituttaryn, memlekettik organdar janynan jeke käsipkerlik problemalaryn zerdeleu jäne ony damytu ūsynystaryn äzirleu jönindegi ǧylymi-zertteu instituttaryn qūrudy jäne damytudy qamtityn institusionaldyq qoldau;
4) jeke käsipkerliktı aqparattyq-taldamalyq, oqu-ädisnamalyq, ǧylymi-ädistemelik qoldaudy qamtityn aqparattyq qoldau.
Bızdıŋ elımızde käsıp bastauşyǧa köptegen jeŋıldıkter jasalǧan. Aldymen 1 jyl salyqtan bosatsa , biznes bastauǧa kerektı qarajat beredı .Onymen qosa käsıp bastauşylardy qoldaityn serıktestıkter bar. Ärine būlarǧa «Biznes bastau» jäne «Atameken» jaŋa käıpkerlerge qoldauşy serıktestıkterı jatady. Al Tūŋǧyş prezidentımız N.Ä.Nazarbaevtyŋ joldaulary belgılı uaqytqa deiın asyryluy tiıs mındettemelerdı jasady. Olarǧa «Qazaqstan – 2030» jäne «Qazaqstan -2050» strategiialary men «Nūrly jol- bolaşaqqa bastar jol» degen kezektı joldaulary jatady. Būl joldaularmen qatar käsıpkerlıktı memleket qorǧaidy . Käsıpkerlıktı qoldaudyŋ mänı Qazaqstan Respublikasynyŋ «Jeke käsıpkerlık turaly» Zaŋynda aiqyndalǧan. Atalmyş Zaŋǧa säikes, jeke käsıpkerlıktı memlekettık qoldau – būl jeke käsıpkerlıktıŋ damuyn yntalandyru sondai-aq, Qazaqstan Respublikasynda käsıpkerlık bastamanyŋ jüzege asuy üşın qolaily qūqyqtyq, ekonomikalyq jäne äleumettık jaǧdailardy qalyptastyru boiynşa memlekettık şaralar keşenı.
Memleket atynan käsıp bastauşylarǧa qanşa jeŋıldıkter bölınse de , elde jūmyssyzdyq azaiar türı joq . Jastar aldymen ūzaq jylyn oquǧa arnasa , keiın öz mamandyǧymen jūmys jasamai jūmyssyz azamatqa ainalady. Al keibırı qanşama diplom alsa da kereksız ekenın , jūmys joq ekenın jasyrmai aitady. Osy sebepter halyqtyŋ häl-aqual naşarlatyp , elımızdegı ekonomikany artqa tartuda. Osy sebepter bolmas üşın ne ısteu qajet? Ol üşın aldymen azamat öz mamandyǧyn naqty taŋdauy qajet , öz qabıletın anyq bılgenı jön. Elımızdıŋ negızgı küşı ärı alǧa jyljytuşy äleuetı – jastar ekenı bärımızge mälım . Olar belsendı jäne berılgen ıstı bırden alyp ketedı. Sondyqtan naryqty damytu üşın osy tap ökılın käsıpke tartu kerek.
Şaǧyn jäne orta biznes – el ekonomikasyn alǧa süireitın negızgı salalardyŋ bırı de bıregeiı ekenı belgılı. Sondyqtan , Qazaqstan Respublikasynda käsıpkerlık boiynşa ortalyq atqaruşy organ kelesıdei jūmys türlerın atqarady:
1) jeke käsıpkerlıktı qoldau men damytudyŋ memlekettık saiasatyn jürgızu;
2) jeke käsıpkerlıktı damytu baǧdarlamalaryn äzırlep jüzege asyru;
3) şaǧyn käsıpkerlıktı damytu men qoldaudyŋ memlekettık şaralarynyŋ jüzege asyryluyn ūiymdastyru jäne üilestıru;
4) jeke käsıpkerlık subektılerın nesieleu men qarjylandyru şaralaryn jetıldıru boiynşa ūsynystardy äzırleu;
5) käsıpkerlık ortaǧa, investisiialyq ahual men jeke käsıpkerlıktı damytu infraqūrylymyna taldau jasau;
6) jeke käsıpkerlıktıŋ äreket etu sferalaryn zertteu jūmystaryn ūiymdastyru;
7) QR Ükımetıne jeke käsıpkerlıktı damytu men qoldaudy qamtamasyz etetın normativtık-qūqyqtyq aktılerdı äzırleu men ūsynu;
8) respublika aimaqtarynda şaǧyn käsıpkerlık infraqūrylymynyŋ qalyptasuy men damuyna yqpal etu;
9) şaǧyn käsıpkerlık aiasynda mamandardy daiarlau, qaita daiarlau jäne kvalifikasiiasyn joǧarylatu jüiesın qalyptastyru boiynşa ūsynystar äzırleu;
10) jeke käsıpkerlık subektılerınıŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa baǧyttalǧan QR zaŋnamasynyŋ oryndaluyn qadaǧalau;
11) QR Ükımetı men Prezidentıne jeke käsıpkerlık subektılerınıŋ äreketın reglamentteitın QR zaŋnamasynyŋ būzyluy turaly aqparat beru
12) ortalyq memlekettık jäne jergılıktı atqaruşy organdardyŋ janyndaǧy eksperttı keŋesterdıŋ äreketın üilestıru;
13) şaǧyn käsıpkerlıktıŋ innovasiialyq, investisiialyq jäne industrialdy damudyŋ memlekettık baǧdarlamalaryn jüzege asyruǧa qatysuyna jaǧdai jasau;
14) şaǧyn käsıpkerlıktı damytu mäselelerı boiynşa investorlarǧa, halyqaralyq grant beruşı ūiymdarǧa jaǧdai jasau;
15) jeke käsıpkerlık subektılerıne halyqaralyq naryqqa şyǧuǧa jaǧdai jasau;
Käsıpkerlıkke qoldau körsetu üşın Elımızde bes memlekettık baǧdarlama qabyldanǧan bolatyn. Käsıpkerlıktı damytu üşın qolaily jaǧdailar jasauǧa jäne biznestıŋ bilıkpen aradaǧy ıs-qimyldarynyŋ jaŋa modelın qūruǧa baǧyttalǧan “Jeke käsıpkerlık turaly” Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋy qabyldandy. Käsıpkerlerdıŋ belsendılıgın yntalandyrudy közdeitın aitarlyqtai salyqtyq jeŋıldıkter zaŋdyq deŋgeide qarastyryldy. Onyŋ syrtynda, sybailas jemqorlyqqa qarsy küres jäne salyq saludy jaqsartu jönınen ülken jūmystar atqaryldy. Mäselen, osylaişa sybailas jemqorlyqqa qarsy küres, şaǧyn jäne orta biznestı jedeldete damytu şaralary jönınde baǧdarlamalar äzırlenıp, salyq zaŋyna tüzetuler engızıldı. Mūnyŋ bärı ŞOB-ty qoldau üşın jasalyp jatqan äreketter.
Käsıpkerlık – käsıpkerlık biznestıŋ neǧūrlym jekeşe jaǧdaiy. Qyzmettıŋ būl türı, köbınese, adamnyŋ jeke basymen – käsıpkermen bailanysty. Ol jaŋa ıstı qolǧa alady, jaŋa engızılımdı ıske asyrady, täuekeldıkke bas tıgedı. Käsıpkerdıŋ märtebesı memlekettık tırkeuge alu arqyly quattalady, onsyz käsıpkerlık qyzmetke tyiym salynady. Käsıpkerdıŋ eŋbegıne aqy töleu nysany, tärtıbı men talaptary şartpen aiqyndalady, jeke tabysqa salyq salynuǧa tiıs. Şaruaşylyq qyzmettıŋ barlyq türlerı, olarǧa zaŋnamalyq aktılerde tyiym salynbaǧan bolsa, mysaly, kommersiialyq deldaldyq, satu-satyp alu, innovasiialyq, keŋes beru, taǧy basqaqyzmetter, sondai-aq, baǧaly qaǧazdarmen jasalatyn operasiialar käsıpkerlıkke jatady. Naryqtyq jüiede tolymdy käsıpkerlık qyzmetke jol aşylady jäne ol memleket menşıktı qosa, menşıktıŋ barlyq nysandaryna tän. Menşıktı memleket ielıgınen alu, käsıporyndardy jekeşelendıru käsıpkerlık üşın qolaily jaǧdai tuǧyzatyn ekonomikalyq üderıster bolyp tabylady. Qazaqstanda käsıpkerlık märtebesı, mūndai qyzmettı jürgızuge kepıldık zaŋ jüzınde baiandy etılgen.
Naryq negızınen qoǧamdyk tūtynyşylap men öndıpyşılepdı bailanystypydyŋ tiımdı jäne oŋtaily mehanizmı bolyp sanalady. Onyŋ nätijesı älemdık öpkeniettıŋ ıpı jetıstıktepınıŋ bıpı bolyp körınıs tabady. Bızdıŋ Elımızde köptegen käsıpkerlıkter bar. Olar özderın qamtamasyz etıp qana qoimai Qazaqstan üşın de öz ülesın qosuda. Mysaly, Food Master dı alsaq bolady. Ol bızdıŋ №1 otandyq önım. Ol tek özderın ǧana qamtamasyz etıp qana qoiyp qoiǧan joq sonymen qatar, Elımızdıŋ naryǧy üşın de zor paidasyn tigızude. Sonymen qatar, Rahat tättı konditerlık fabrikasyn alsaq ta bolady. Ol tek Qazaqstanǧa ǧana emes basqa da elderge eksporttaluda. Mysaly , Germaniiada , Şvesiiada t.b ırı-ırı memleketter men elderde bar. Būl Qazaqstannyŋ naryǧyn ǧana jaqsartyp qana qoimai , sonymen qatar, Elımızdıŋ ekonomikasyn da jaqsartuda.
Käsıpkerlık ıs ärekettıŋ erekşelıkterı: täuekel; belsendılık; täuelsızdık; tapqyrlyq; jauapkerşılık; belsendı türde ızdenu. Eger osy qasietter käsıp bastauşynyŋ boiynan tabylsa , onda ol azama käsıp aşuǧa daiyn degen söz. Alaida , käsıp bastauşy tek qana aittylǧan dünieler ǧana emes .Sonymen qatar, olardy käsıbi jetıldıru jäne ruhani kemeldendıru qajet. Olardyŋ käsıp bastaudaǧy qiyndyqtardan qinalmai ötuıne , biznes jasap jatqan kezınde tosynan keletın kedergılermen küresuge jäne sol kedergılerge tap bolǧan jaǧdaida özderınıŋ meŋın joǧaltyp almauǧa , qiyndyq jäne qūldyrau kezeŋıne daiyn bolyp , sol kezde sol äleuettıŋ özınıŋ qūldyrap ketpeuıne , sol jaǧdaidy boldyrmas üşın aldyn aluǧa ruhani jetıldırgende ǧana jas käsıpker top osyndai qiyn kezeŋderden sürınbei ötedı. Qanşama käsıp aşylyp ūzaq merzımge jetpei jabylyp müldem joiylyp ketkenı bızge belgılı. Al olardyŋ ne sebeptı mūndai küige tap bolǧanyn eskere ketkenımız abzal . Qūldyraǧan käsıpkerlıkter käsıp bastaǧanda tek armanǧa jetudı oilaǧandar, ötken käsıpkerlerdıŋ qatelıkterıne köz jügırtpei sony qaitalaǧandar jäne biznesten habary joq bola tūra täuekelmen käsıp aşqandar, käsıbınde qūldyrau kezeŋıne şydamai tarqap ketken toptar , sonymen qatar käsıptegı maida qatelıkterın eskermei ne sol qatelıkterdı jöndemei jüze asyramyn dep alǧa jyljymaqşy bolǧan tarqalǧan jäne qūldyraǧan käsıpkerlıkter men käsıpkerler. Mıne , osyndai qatelıkterdı qaitalamas üşın ruhani jetıldırudı qolǧa alu kerek, tanys bolu qajet.
Memleket qazırgı kezde şaǧyn jäne orta biznes zamannyŋ talaptaryna sai özıne tän ikemdılıgın, ūtqyrlyǧy men naryqtyq obektivtılıgın innovasiialyq ekonomikadaǧy öz ornyn tabuǧa jūmsauy kerektıgın tüsınedı. Käsıpkerlerdıŋ bastamalaryn jüzege asyruǧa qolaily jaǧdai jasau jäne Prezident qoiǧan maqsattardy ıske asyru maqsatynda Ükımet jergılıktı organdarda äkım apparatynyŋ janynan Käsıpkerler ısterı jönındegı Komissiia qūru arqyly käsıpkerlermen «kerı bailanys» ūiymdastyru shemasyn ıske asyrdy. Komissiia qūzyrynda:
- şaǧyn jäne ortaşa käsıpkerlıktı damytudy tejeitın mäselelerdı zertteu;
- jergılıktı jäne aimaqtyq atqaruşy bilık organdaryna tiıstı ūsynystardy äzırleu jatady.
Riza HALENOVA,
"Adyrna" ūlttyq portaly
