Qazaq zertteýshileriniń kóbi dombyra tekti mýzykalyq aspaptyń eń kemi alty myń jyldyq tarıhy bar dep joramaldaıdy. Buǵan negiz: 1986 jyly ataqty Maıtóbe jaılaýynan etnograf Jaǵda Babalyquly tapqan tańbaly tasqa qashalǵan beıne, onyń neolıt dáýiriniń jádigeri ekeni jóninde arheolog K.Aqyshev bastaǵan ǵalymdar jasaǵan paıym. Qazaq topyraǵynda kóne aspaptan bir belgi qalǵandyǵyn rastaıtyn aıǵaq osy.
Álbette, álgi tastaǵy keskindi naq qazaq dombyrasynyń ózi dep aıtý ábestik bolady. Arǵy babalarynyń biri desek qısynǵa keletin shyǵar. Óıtkeni sonshama yqylym zamanalar boıy dúnıeden neshe bir kósh jóńkilip, talaı jurt taban aýdardy. Salt-sana, dástúr-daǵdy, tanym-túsinik migirsiz sapyrylysyp, mıdaı aralasty. Tipti túp-tegi bir bolýy yqtımal mádenı jaratyndylardyń ózi – áıteýir joıylyp tynbaǵan jaǵdaıda – zaman ózgergen saıyn jetilip-jańardy, túlep-túrlendi. Qazaqtyń dombyrasyna ataýy da, syrt poshymy da uqsas mýzykalyq aspaptardyń jer júziniń ár tarabynan ushyrasýy jaıdan-jaı emes.
Týystas túrki halyqtaryn alsaq, tatar, bashqurt, noǵaı arasynda «dombyra» sál-pál orfografııalyq ózgeshelikti («dombra», «dýmbra», «dýmbyra») eskermesek, sol kúıinshe atalady. Munan ótken dáýirlerdegi, dálirek aıtqanda, Ulyq Ulys – Altyn Orda kezeńindegi tarıhı taǵdyr ortaqtyǵynyń, mádenı keńistik birliginiń izi kórinetini anyq. «Taýarıh-ı Bulǵarııa» eńbeginiń avtory, áıgili oıshyl Tájeddın Jalshyǵul (bashq. Tajetdın Ialsyǵol; tat. Taҗetdın Ialchygol) óziniń HVIII-HIH ǵasyrlar toǵysyna tıesili bir qoljazbasynda dombyranyń nobaıyn syzyp qaldyryp, ony «dýmbra bıt tórkı» dep ataǵan. Bul – «túrkilerdiń dombyrasy» degen sóz. Al sol Joshy ulysynan jetken folklorlyq mura – «Tólek pen Sýsulý» (tat. "Týlıak ı Sýsylý"; bashq. «Zaıatúlák menán Hyýhylyý») eposynyń bas qaharmany súıiktisine ystyq sezimin jetkizý úshin óz qolymen dombyra soǵyp alady. Qazaq jyrshylary sekildi, bashqurt sesenderi de qubaıyrlar men ózge epostyq týyndylardy dombyranyń súıemelimen aıtqan. Ataqty sardar, aqyn Salaýat Jolaıulynyń (bashq. Salaýat Iýlaı ýly) janynda da osy aspap júrgen degen derek aıtylady.
HIH ǵasyrdyń ortasynan bylaı qaraı, qoǵamdaǵy túrli faktorlardyń (Reseıdiń otarshyldyq saıasatyndaǵy ózgerister, epıkalyq jyrshylyq ónerdiń tolastaýy, t.b.) áserimen tatar men bashqurt dombyradan kóz jaza bastady. Onyń ornyn skrıpka, mandolına, balalaıka basty. Tek bergi zamanda ǵana bul halyqtyń árqaısysy óz dombyrasyn qaıta jańǵyrtýdy qolǵa aldy.
Qazaqtyń rýhanı ómirinde dombyranyń mán-mańyzy qanshalyqty zor bolsa, tatarlar da bul aspaptyń qadir-qasıetin jete baǵalaǵan sekildi. Mysaly, olardyń maqal-mátelderiniń birqatarynda dombyra toıǵa qatysty sóz etilse («Týı útkách, dýmbyra kakmyılar» - «Toı ótken soń, dombyra tartylmas», «Týıda dýmbyraga dýmbyra belán, týkmakka týkmak belán kaıtaralar» - «Toıda dombyraǵa dombyramen, judyryqqa judyryqpen jaýap qaıtarylar», «Dýmbyra týı tóshkán óıgá kılesher» - «Dombyra toı bolatyn úıge jarasar»), endi birinde turmys-tirshiliktegi salmaǵy áspetteledi («Nı dýmbyra belmágán, Nı syzgyra belmágán» - «Ne dombyra tarta almas, ne ysqyra bilmes», «Dýmbyrachy dýmbyrachyny kúrsá, kyly ózelá, dı» - «Dombyrashy dombyrashyny kórse, qyly úziledi», «Ańlaganga cheben tavyshy da saz, ańlamaganga dýmbra tavyshy da áz» - «Ańdaǵanǵa shybynnyń yzyńynda da áýen bar, ańdamaǵanǵa dombyranyń úninde de saryn joq», «Kyzyńnyń úz ırkená kýısań, dýmbrachyga baryr» - «Qyzyńdy óz erkine qoısań, dombyrashynyń eteginen ustar»).
Dombyraǵa jaqyn áýez ben saz quraly slavıan jurttarynda da kezdesedi. Ol – domra, ıaǵnı orys, ýkraın, belarýs halyqtarynyń úsh nemese tórt shekti mýzykalyq aspaby. Ataýy túrki tilinen aýysqany ǵylymı turǵyda moıyndalǵan. Orta ǵasyrlarda kezbe ónerpazdar – skoromohtar tartqan. Osyǵan oraı orys folklorynda «rad skomrah o svoıh domrah», «ý Erıomy gýslı, ý Fomy domra» degen oralymdar kezdesedi. Tipti «domradan» Domrın, Domrachıov, Domrachov, Domracheev, Domrachıev sekildi áýlettik esimder, sondaı-aq Domrıanka, Domrachevo jáne Domrıno sııaqty qonys ataýlary paıda bolǵan. Máskeýdegi patsha saraıynda domra tartýshylardy «domracheı» dep ataǵan. Aqyr sońy skomorohtardyń ónerine shirkeý men patsha ókimeti tyıym saldy. Sóıtip, qoldanystan shyǵyp qalǵan domrany sonyń úlgisimen jasalǵan balalaıka yǵystyrdy. Qazir domra qaıta qalpyna keltirilip, sahna tórinen kórinip júr.
Dombyranyń Arab, Parsy, Úndi áleminde, sondaı-aq túrki halyqtarynan – túrik, túrikmen, ázerbaıjan, ózbek, uıǵyr arasynda keń taraǵan tanbýr (nusqalary: tambýr, tanpýr, tambýrı, tanbýrı, tembýr, tamdyra, dýtar, tamýr, t.b.) atty «alys aǵaıyny» da bar. Maǵjan Jumabaıuly óziniń «Túrkistan» atty óleńinde: «Túriktiń kim kemitken mýzykasyn, Farabı toǵyz shekti dombyrasyn. Shertkende toqsan toǵyz túrlendirip, Jubanyp, kim tyımaǵan kózdiń jasyn?!», - dep jyrlaǵanda, osy shekti aspapty meńzese kerek. Óıtkeni Ál-Farabı óziniń «Mýzykanyń uly kitaby» traktatynda biri – Baǵdattan, ekinshisi Horasannan tabylǵan qos tanbýrdy sıpattap, aıyrmashylyqtaryn kórsetip jazǵan.
Túıini sheshilmegen taqyryptyń biri – «dombyra» men «tanbýr» ataýlarynyń shyǵý tórkini. Bul tóńirekte san alýan boljam bar. Lıngvısterdiń kóbi bul eki sózdiń de túp-tamyryn arab pen parsy tilderinen izdeıdi. Álbette, olar «tanbýr» ataýyn «dombyra» ataýynan ilgeri qoıady. Aspaptyń túr-bitimine nemese daýysyna júginip, soǵan sáıkes tujyrym jasaıtyndar da jolyǵady. Ol baǵyttaǵy tujyrymdar da bir-birine qabysa qoımaıdy. «Qaı aspap buryn paıda bolǵan?» degen saýalǵa da birjaqty jaýap joq. Osy oraıda túrki dúnıesiniń úlken oıshyly Ábdiraýf Fıtrattyń 1927 jyly jaryqqa shyqqan «Ózbek klassıkalyq mýzykasy jáne onyń tarıhy» atty eńbegi eske túsedi. Batys pen Shyǵystyń, sondaı-aq túrki áleminiń mýzykalyq ónerin jetik zerttegen ǵalym, kerisinshe, «tanbýr» ataýy «dombyra» ataýynyń ózgeriske túsken pishini dep sanaıdy. «Halyq arasynda ózderin qobyzben nemese dombyramen súıemeldeıtin jyrshylar bar, biz olardy bahshy» dep ataımyz», - deıdi ol. Bul paıym máselege jańa qyrynan qaraýǵa múmkindik beredi.
HIH ǵasyrda dúmshe moldalardyń halyqtyń mýzykalyq aspaptaryn tárk etip, joq qylý úshin jasaǵan áreketteri az emes. Sondaı sáttiń birinde iri epık aqyn Qashaǵan Kúrjimanulynyń ózine «Bul ne qylǵan qý aǵash?!» dep dúrse qoıa bergen Esqalı supyǵa ótkir jaýap qaıtarǵany belgili. Osy ǵajap tolǵaýdyń bir tusynda kezdesetin: «Qolymdaǵy aǵashym – Alyp júrgen dombyra, Tartqan saıyn dańǵyra», - degen sózderde tereń astar bar. Óıtkeni dombyrasy - dombyra bolsa, dańǵyrasy – baqsynyń aspaby, oryssha aıtqanda, býben.
Jalpy, túrkilerdiń ejelgi tanymyna júginsek, baqsylardyń ústińgi, ortańǵy jáne astyńǵy dúnıelerdi aralaýǵa attanǵanda minetin kóligi – qolyndaǵy aspaby. Jaıshylyqta «dańǵyra», «týngýr», «týnýr», «týýr», t.b. delingenimen, baqsy oıyny bastalǵan boıda olardyń beınesi basqasha keıipke kóshedi: mysaly, altaı halyqtarynyń birazynda bular sol sátte «aq adanǵa» (aq atanǵa) aınalady. «Qorqyt týraly ańyzdaǵy keıipkerdiń minip júretin jelmaıasy baqsynyń qobyzy (dańǵyrasy) ekendigi kórinip tur, - dep jazady kórnekti folklorshy E.Tursynov, - Qorqyttyń dúnıeniń tórt buryshyn sharlap shyǵýy – baqsynyń oıyn kezinde qobyz-túıesine minip, tiriler dúnıesin, kók aspan dúnıesin, óliler dúnıesin sharlap shyqqanymen teń».
Sol sekildi, Janaq aqynnyń «Rústem tórege aıtqan sóziniń»:
Al, qolyma tıdiń be, qaraǵaıym,
Qaraǵaısyz kerekke jaramaıyn.
Jel jelisti jelmaıam, saǵan minip,
Bul úsh júzdiń balasyn aralaıyn, -
degen kirispe shýmaǵynda aıtylatyn «qaraǵaı» men «jelmaıanyń» da qobyz-aspap pen qobyz-kóliktiń kórkem beıneleri ekendigi bilinedi. Bul baqsylyq pen baıyrǵy aqyndyqtyń bir-birine bóten bolmaǵandyǵyn baıqatady.
Sonymen, «dombyra» ataýynyń bastaý-bulaǵyn arǵy sheti qola dáýirine baryp tireletin, beride qoǵamdaǵy fýnkııasy san tarmaqtalyp ketken baqsylyqtan qarastyrǵan jón be dep oılaımyz. «Dombyra» sóziniń qos bólikten turatynyna talas joq. Bul uǵymnyń astaryn tanyp-tústeý úshin kómeski juptyń sońǵy syńary – byra jaıynda áńgime órbiteıik.
Belgili arheolog A.D.Grach óziniń «Azııa kindigindegi ejelgi kóshpendiler» atty eńbeginde bylaı deıdi: «Tasqa tańbalanǵan beınelerdiń (petroglıfterdiń - A.Sh.) mán-maǵynasyn ashyp-aıqyndaý etnografııalyq derekterde kelesi negizgi nársege taban tireıdi: ol – «býýra» ataýy arqyly biriktiriletin janýarlar týraly másele». Osy oraıda túrkitanýshylar arasynda bir-birinen asa alshaqtamaıtyn topshylaýlar men tujyrymdar ornyǵypty. Aıtalyq, A.V.Anohın alǵashqyda: «Qumandy shamandary «býýra» dep Erlik (jer asty qudaıy – A.Sh.) pen basqa da rýhtar patshalyǵyna ózderi minip baratyn mıftik jylqylardy túsinedi», - dep túıindese, sońyra ol oıynan aınyp: «Pýra úsh uzyn múıizi bar qoshqar túrinde beınelenedi. Dańǵyrada bederlengen bul maqulyqtyń sany da árqashan úsheý bolady (ých pýra). Pýranyń basqa bir túri ashalanǵan jáne ushtarynda kóldeneń óskini bar taıaqsha keıpinde sýretteledi», - dep jazdy.
L.P.Potapovtyń pikirinshe, petroglıfter men baqsynyń aspabynda tańbalanǵan «býýra» degenimiz – eń aldymen buǵy men maraldyń rámizi. Sondaı-aq, Sibir túrkileriniń leksıkalyq qoryndaǵy «býýra» ataýy jáne oǵan dybystalýy jaqyn sózder kelesi maǵynalarda jumsalady eken: sahalarda – erkek buǵy, bulan, taýteke; tývalarda – erkek bulan; tofalarda – bulan; altaılyqtarda – qurbandyqqa shalynǵan jylqynyń «janterisi»; qumandarda – kók jylqylary. Bul ataýdyń oısylqara násiline tikeleı qatystylyǵy barshamyzǵa belgili; bútin túrkiniń totemi – bórige de janastylyǵy joq deı almaımyz. Endeshe, «býýra» sóziniń semantıkasynda áldeneshe tarıhı qyrtys-qabattyń qordalanyp jatqanyn ańǵarý qıyn emes. Ol bastapqyda ań aýlaý kásibinde mańyzy mol sanalǵan qaısybir múıizdi jabaıy janýardy meńzese, odan keıingi kezeńde Saıyn-Altaı taýly aımaqtarynyń baıyrǵy aborıgenderi qolǵa úıretken buǵynyń ataýyna aınalady; al úshinshi – sońǵy satyda buǵalyqqa baǵynyp, qora-qotanǵa kóndikken basqa da úı maldaryna, solardyń ishinde bárinen buryn júgenge túsken jylqyǵa nyspy bolady.
«Býýra» sóziniń túlep-túrlený jáne kóp maǵynalyqqa kóshý mezgili qola dáýirine sáıkes keledi de, bul proestiń jaı-japsary arheologııalyq qazba jáne jota-jartastardaǵy keskindeme málimetterimen maquldanady. Mysaly, Altaı óńirindegi Birinshi Pazyryq qorǵanynan basyna buǵy múıiziniń sirisi (maskasy) kıgizilgen jylqynyń tabylýy, sol sııaqty Ańǵara, Enesaı jáne Lena ózenderiniń ańǵarlarynan úsh múıizdi «táji» bar adamdar beınelengen petroglıfterdiń jolyǵysýy lıngvıstıkalyq aıǵaqtardy tııanaqtaı túsedi. Kóptegen júzjyldyqtarmen kómkerilgen atalǵan kezeńniń aýmaǵynda túrkilerge baba bolǵan taıpalardyń dástúrli tanym-túsinikterinde túbegeıli jańarý-jańǵyrý turaq teýip, sonyń sebebinen ólikti jerleý rásimi, tasqa salynǵan sýreterdiń sıýjettik-stıldik sıpaty jáne tabıǵattan tysqary kúshterdi kıe, kepıet tutý kórinisteri óńin ózgesheledi. Eń eleýli jańalyq – shamanızm dininiń tamyr tartyp, jelek jaıýy; soǵan sáıkes, baǵzy uǵymdaǵy ústińgi, ortańǵy jáne astyńǵy dúnıelerdiń arasyndaǵy dánekershi – baqsy (shaman, qam ) tulǵasynyń qalyptasýy.
Baqsynyń basty mindetteriniń biri – ajalmen aıqas (býrıattardyń Hara Gyrgeni, qazaqtardyń Qorqyty). Al onyń kesirli kúshterdi jeńý jolynda súıenetin jyndarynyń sapynda «býýra» ataýymen baılanysqan totemdik janýarlardyń júrýi jaıdan-jaı emes. Máselen, Altaı shamandary úshin buǵy men maral arǵy ata bolyp sanalady ári «dańǵyranyń ıesi» dep esepteledi. Teleńgitter men tývalardyń ortasynda atalmysh rýh baqsy aspabynyń saby túrinde sıpattalady. Al teleýtterdiń túsinigi boıynsha, shamannyń qabilet-qajyryn shıratýyna jáne tylsym kúshtermen tildesýine jaǵdaı jasaıtyn qudirettiń aty – «tyn-býra», ıaǵnı «baqsynyń janýar keıpine kirgen jany». Baqsynyń «tyn-býradan» aıyrylǵany - ólgeni; sondyqtan qarsylasymen saıysqa túsken sátte ony árkez kózden tasa tusqa «tyǵyp qoıýǵa» májbúr. Ol – boıdyń qýaty, oıdyń sýaty ispetti. Shamandardyń óz shákirtterine «tyn-býrany» syılaýy rýhanı sabaqtastyq retinde qabyldanǵan.
Endi «tyn» sózi týraly. 1989 jyly Novosıbırskide jaryq kórgen «Ońtústik Sibir túrkileriniń dástúrli dúnıetanymy: adam jáne qoǵam» atty zertteýdiń avtorlary bylaısha oı tarqatady: «Túrkilerdiń yrymı mıfologııalyq dástúrinde «tyn» («rýh», «jan», «ómir», «dem») kategorııasy tirshiliktiń eń mańyzdy sıpattamalarynyń biri bolyp sanalady. Bul leksemanyń járdemimen jer júzindegi – meıli ol ósimdik, janýar nemese adamzat balasy bolsyn – jandy nárseniń barshasy aıǵaq-ataý tabady...» . Osyǵan oraı E.Tursynov: «Altaılyqtardyń túsinigi boıynsha ár adamnyń birneshe jany bar, olar: súne, tyn, qut, jula, súr, jel-salqyn jáne úzút. Adam denesinen «tyn» shyqqanda, adam óledi dep sengen. Ondaıda «tyny chykty», «tyny úzúldi» dep aıtatyn», - dep jazady. Buǵan qosymsha, adamdardyń arasyndaǵy tildik qarym-qatynasty qamtamasyz etý, esitý men dybys shyǵarý qyzmetteri de dástúrli dúnıetanym boıynsha dem alý proesine táýeldi dep túsinilgen. Sol sebepti túrki leksıkasynda ámbebap tan/tyn túbirinen taraıtyn sózder dybys taratý men qulaqtyń fýnkııasyna qatysty uǵymdardy óz ara baılanysty etip belgilep-bederleıdi («tyńdaý», «tyńqyldaý», «tońqyldaq», «dúńkildeý», «dyńǵyrlaý», t.s.s.).
Olaı bolsa, «býra» sózimen tirkeske túsken «tyn» sóziniń jan-jaqtylyq jáne jınaqtaýshylyq qasıetterine qol qoıa otyryp, biz ony «dombyra» termınindegi birinshi býynǵa («dom») telip-tańamyz. Sóıtip, dombyra aspabynyń alǵash qashan jáne qalaı jasalǵandyǵyn aıta almaǵanymyzben, onyń ataýynyń «tyn-býra» sózimen túbirlestigin, týystastyǵyn joramaldaımyz.
Sodan soń, «tyn» tárizdi, joǵaryda saralap-salmaqtaǵan «býýra» («pýra», «býra») sóziniń maǵynalyq aıasy da edáýir keń eken: ol tek janýarlardyń túr-tegin ǵana emes, sondaı-aq belgili bir kóńil-kúıdiń aýanyn da bildiretin bolyp shyqty. Bul rette tiltanýshy Á.Nurmaǵambetovtyń: «Býrıattarda «býra» sózi «qutyrǵan» maǵynasyn beredi. Shynynda da, aıyr túıe erkegi kóktem kezinde eliredi. Ashýlanyp, yzalanýdy qazaq tiliniń ózinde de «býr» túbirles sózben beriletindigin batyrlar jyrynan da kezdestiremiz: «Býyrqandy, bursandy, Muzdaı temir qursandy». Sóıtip, «býra» - elirý, qutyrýdyń ertedegi dybystyq tulǵasy», - degen dáıektemesi oıǵa oralady.
Mine, jaraǵan ıakı shabynǵan býra, jaýǵa shapqan batyr jáne jyndaryn shaqyrǵan baqsynyń ekstazǵa túsken shaqtaryndaǵy áldebir uqsastyq tilde osylaı tııanaq tapqan. Qysqasy, «tyn-býra» sózi baqsynyń kókpen tildesken kúıli kezindegi qımyl-qozǵalysty da, shabyt-shamyrqanysty da, maǵyna-mazmundy da, keıipker-kıeni de tolyq tutastyqta qamtyp turady.
Biz «tyn-býra» jáne «dombyra» sózderiniń túrkilik dástúrli dúnıetanym aıasynda sabaqtasyp jatqandyǵyn, sondaı-aq olardyń semantıkalyq birligi baqsylyq dinine baılanysty týyndaǵanyn aıta alamyz.
Amantaı ShÁRIP,
QazUǴA korrespondent-múshesi
