Qurmetti oqyrman, qazaqtyń uly jazýshysy Berdibek Soqpaqbaıulynyń "Ólgender qaıtyp kelmeıdi" uly shyǵarmasyndaǵy myna úzindini zer salyp oqyńyzshy:
"– Shyraq, qaı rýdan bolasyń?
Men dál mundaı suraq kútpegen edim. Qazaqtyń salǵan jerden rý surasyp jatýyn jaratpaımyn. Sál bógeldim de, aıta bastadym:
– Uly júz bolamyz. Uly júzdiń ishinde Alban...
Betinde eshqandaı sezim belgisi bilinbeı, sózin táptishtep sóılep:
– Shyraq, Albanǵa da, basqaǵa da bul mektepte oryn joq. Kelgen izderińmen qaıta berýlerińe bolady".
Bul ótken ǵasyrdaǵy bolǵan jaǵdaı. Ne ózgerdi? Rýǵa bólinýdiń búgingi jaǵdaıy da kóńil alańdatady. Bul qubylys tutas bir ultty toryna túsirgen indet. Biraz ýaqyt buryn «Bir rýlardyń ókilderi jınalypty, ózderiniń prezıdentterin saılapty» degen sóz shyqty. Bireýleri óz rýlarynyń shejiresin kitap etip shyǵarsa, endi biri óz atalastarynynan shyqqan ataqtylaryn, búkil el bilsin bilsin-bilmesin – áýlıe, bı, batyrlaryn nasıhattaýǵa túrli áreketter jasaýda. Osylaı kózge kórinbeıtin, máresi qaı jerde ekeni belgisiz jarys júrip jatyr. Bundaı jarystyń bar ekenin ásirese bireý laýazymdy orynǵa otyra qalsa birden bilýge bolady. Ilezde ol azamat týraly «ózi qaı júz, qaı rýdan eken?» degen suraqqa jaýap izdeline bastaıdy. Nege ekeni belgisiz «bul azamattyń ultjandyǵy men iskerligi osy laýazymyna saı ma?» dep suramaıdy.
Birde jaǵa ustatar mynadaı áńgime estigenim bar: juldyzy janyp búkil álemge aty shyqqan jap-jas sportshy qaıǵyly qazaǵa ushyraǵan kez. Bir zamandasym «bolashaǵy zor edi, biraq ne shara, qazaqtyń mańdaıyna syımady» dep muńaıypty. Sonda qasynda turǵan bir jigit: «seniń neń ketti, qaza tapsa bizdiń rýdyń adamy qaza tapty» depti. Bundaı sóz estımin dep oılamaǵan zamandasym ne derin bilmeı úndemeı qalypty.
Bir kisimen óner jaıly suhbattasýym barysynda ol «ónerde ózgeler jetpeıtin bıikke jetip búkil elge belgili bolý da rýǵa baılanysty, keıbir rýlar ónerge beıim, keıbireýi beıimsiz», dedi. Men óz kezegimde, sonda: Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Táttimbet, Dına, Estaı, Muhıt, Aqan, Birjan, Maıly, Mádeli, Jambyl, Kenen men taǵy basqa da qazaqtyń betke ustar óner ıeleriniń bári bir rýdan boǵany ma, degenimde, «Ne deseń o de» degendeı qolyn bir-aq siltedi.
Daryndy, uly tulǵalar barlyq rýlardan shyǵady. Qazaqtyń betke ustar ǵalymy Shoqan men «Alash» partııasyn qurǵan Álıhan Bókeıhanuly, kúıshiler Dáýletkereı men Dına — tóre, Aqan seri arǵyn ishinde qaraýyl. Kúıshi Qurmanǵazy Baıulynyń ishindegi qyzylqurt, ánshi Mádı – qarakesek, aqyn-jyrshylar Jambyl men Súıinbaı – ekeı, qobyzshy Yqylas – tama, kúıshi Qazanǵap — shanyshqyly. Kúıshi Táttimbettiń rýy – shanshar. Aqyn Abaı – tobyqty, Estaı Berkimbaıulynyń rýy – almashy. Balýan Sholaqtyń rýy Dýlattan shyqqan — sámbet, belgili ánshi-kompozıtor Jaıaý Musanyń rýy – aıdabol, aqyn Ilııas Jansúgirov – naıman, sýretshiler Ábilhan Qasteev – sýan, Úki Ájıev – dýlat, ǵalym Qudaıbergen Jubanov – álim. Ataqty jazýshy Muhtar Áýezov pen «Álem mýzykanty» degen ataqqa ıe jalǵyz qazaq Aıman Musaqojaeva – qoja. Memleket qaıratkerleri Ózbekáli Jánibekov – tineı, Tólegen Tájibaev – alǵı. Belgili aqyn Qadyr Myrza-Áli – baıbaqty. Uly Otan soǵysynyń batyry Sabyr Raqymovtyń rýy – baǵys, al onyń ultynyń qazaq ekenin dáleldegen ǵalym Ásilhan Ospanuly – qoja. Bul tizimdi ary qaraı jalǵastyra berýge bolady. Biraq osynyń ózi-aq daryndylyq adamǵa rýyna baılanysty qonady degen keıbireýlerdiń tujyrymyn joqqa shyǵarady.
Jalpy Abylaı, Kenesary, Shoqan, Isataı, Mahambet, Abaı, Ybyraı, Ahmet, Mirjaqyp, Maǵjan, Muhtar, Amankeldi, Álibı, Sáken, Qajymuqan, Álııa, Mánshúk, Baýyrjan, Qanysh, Sháken, Kúlásh, Ámına, Oljas, Muqaǵalı, Ermek, Bıbigúl, Shara, Roza, Qarshyǵa, Aıman, Álibek, Jánııa degende bóline qoımaıtyn qazaq, bolmaıtyn jerde bóline beretini nesi? 1986 jyldyń qara sýyǵynda ámirshildik júıege qarsy shyqqanda rý, júzge bólinbegen qazaqtar kúndelikti kúıbeń tirshilik kezinde nege bólingish?
Múmkin bul suraqtyń jaýabyn tarıhtyń keń alqabynan izdeý qajet shyǵar? Bizdiń dáýirimizge deıingi besinshi ǵasyrda ómir súrgen tarıhshy Gerodot «Tarıh» atty eńbeginde búgingi qazaqtyń ata-babalary saqtardyń massaget, saýramat, tıgrahaýd jáne basqa da taıpalardan quralatynyn baıandaǵan.
Kezinde dúnıe júzin dúr silkindirgen Shyńǵys áskeriniń basym kópshiligi sol saqtardyń urpaqtary túrli rý-taıpalardan quralǵan túrki tektester ekenin uly tarıhshy Lev Gýmılev jáne basqa da tarıhshylar bultartpastaı dáleldegeni belgili.
Qaısybir eldiń, órkenıettiń damý barysynda birde samǵap bıikke órleýi, endi birde quzdan qulaǵandaı tómen quldılaýy zańdy qubylys. Biraq buljymaıtyn bir aqıqat bar: babalarymyz sonaý yqylym zamanda qan aralasýdyń óte qaýipti ekenin túsinip, ult retinde joq bolyp ketpeýdi urpaqtaryna osyndaı úrdis arqyly amanat etip ketken. Bul úrdis bizdiń babalarymyzdyń densaýlyǵynyń sol kezderde joǵary deńgeıde bolýyn qamtamasyz etti. Qazir de óz mańyzyn joıǵan joq. Bul úrdis babalarymyzǵa ǵasyrlar boıy tirshiliktiń tosqaýyldaryn jeńe otyryp álem órkenıetine óz úlesin qosyp búgingi kúnge jetýge múmkinshilik berdi.
«Men baıyrǵy túrki (túrik emes – B.O.) órkenıetiniń ejelgi órkenıetti damytýǵa jáne keńinen taratýǵa tıgizgen yqpalynyń qanshalyqty mańyzdy ekenin tolyq sezinemin, sondaı-aq tipti Eýropanyń basqa bóliginde ornalasqan meniń otanym Norvegııada da, qazirgi ýaqytta tanylǵan qandaı da bir órkenıettiń ishinen túrki mádenıeti yqpalynyń óte kúshti bolǵanyna senemin». Bul ataqty norveg saıahatshysy, ǵalym Týr Heıerdaldyń 2001 jyly Astana qalasynda ótken «Ejelgi túrki órkenıeti: jazba eskertkishter» halyqaralyq ǵylymı-teorııalyq konferenııasynyń qatysýshylaryna joldaǵan sózi. Dúnıe júzi moıyndaǵan ǵalymnyń jyldar boıy jasaǵan zertteýlerine negizdelgen bul pikiri babalarymyzdyń joǵaryda aıtylǵan ustanymynyń durys ekenin, qan aralaspaý tek jalpy densaýlyq qana emes sonymen qatar oılaý qabiletiniń deńgeıin, sol arqyly halyq bolyp damý barysyn qamtamasyz etetinin bizdiń babalarymyzdyń sol kezderi sanaly túrde paıymdap iske asyra alǵanyn dáleldeıdi.
Árıne el bolǵan soń túrli keleńsizdikter bolmaı turmaıdy, ishinara babalar amanatyn durys oryndamaýshylyq ta beles alyp, rýǵa bólýdi laýazymǵa qol jetkizý úshin, ıakı jer daýy kezinde saıasatqa aınaldyrǵandar da bolǵan. Ózi mekendegen jazyq daladaı keń halyqtyń osy bir býynsyz jerin óz múddelerin júzege asyrý maqsatynda paıdalana bilgen kórshi memleketter de boldy. Solardyń biri Reseı ımperııasy qazaq jerin jaýlap alý barysynda júzder men rýlardy bir-birine aıdap salý ádisin keńinen qoldandy.
Qazaqtardyń rýǵa bólinýiniń jaǵymsyz jaqtary qoǵamnyń barlyq salalarynan oryn alǵany belgili. Mysaly qazaq ánderi men kúılerin jınap 1925 jyly basylǵan «Qazaq halqynyń 1000 áni» degen kitabynda Aleksandr Zataevıchtiń: «...obyknovenno kazahı prıznaıýt tolko napevy ı melodıı svoego roda, aýla ı volostı, otrıatelno ı daje vrajdebno otnosıas k prochım (Qazaqtar ádette tek ózderiniń rýy, aýyly men bolysynyń ánderi men áýenderin moıyndaıdy da basqalardykin jaýynykindeı jaqtyrmaıdy – B.O.)» dep jazǵany osynyń dáleli. «Bólingendi bóri jeıdi» degen danalyqty umytqan qazaqtardy máńgúrt, robot-halyq etý úshin baryn salǵan Reseı ımperııasynyń murageri Keńes Odaǵynyń Kommýnıstik partııasynyń basshylary ózderiniń maıshelpek jaǵdaıyn uzaǵyraq saqtaý úshin, bir qolymen halyqtar dostyǵynyń jalaýyn jelbiretkensip, ekinshi qolymen elge iritki salýmen barynsha aınalysty. Tarıhty ózderiniń saıasatyna yńǵaılap jazyp, sonyń arqasynda tek jalǵyz orys halqyn uly halyq etip kórsetip otyrdy. Al sol halyqtyń árdaıym bólingisi kelip turatynyn tipten de aýyzǵa alǵan joq. Mysaly: Shyńǵys han Reseıdi basyp alýy kezinde orys knıazderi bir-birine bolysýdyń ornyna Shyńǵys hannyń áskerı kómegi arqasynda biriniń jurtyn biri qyryp nebir jaýyzdyq ylańyn salǵany týraly lám-lım dep aýyz ashpady. Esesine kemshilikterdi kereginshe basqa halyqtardan taýyp otyrdy. Solardyń qatarynda qazba baılyqtary mol ulanǵaıyr jeri bar qazaqtarǵa basa nazar aýdaryldy. Sondyqtan «sender júzge, rýǵa bólinesińder» degen kiná qazaqtarǵa keshirilmes kúná retinde taǵylý nátıjesinde tutas bir halyqtyń sanasyna jyldar boıy quıylyp, Máskeýde otyrǵan basshylar bul isinde de birshama nátıjege qol jetkizdi.
Osylaısha qazaqtardyń sengishtigin paıdalanýǵa kelgende Máskeý Kremilinde otyrǵan bólgishter óz múddelerine ońaı qol jetkize bildi. Basshylyq oryndarǵa taǵaıyndaý kezde úmitkerdi júzge, rý jaǵynan ábden tekseristen ótkizetin. Sondyqtan nebir uıymdastyrýshylyq qabyleti zor azamattar «Bıografııasy kelgenmen geografııasy kelmeı» jarty jolda shań qaýyp qala beretin. Buǵan elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń G.Kolbın ornynan túsken soń onyń qaǵazdary arasynan Qazaqstandaǵy bıik laýazymdy qyzmetkerlerdiń júzi men rýy jazylǵan tizim taýyp alǵany dálel.
Biraq, bólinýdiń de bólinýi bar ekenin umytpaǵan jón. Jalpy rýǵa bólinýdiń paıda bolýynyń birden-bir sebebi ata-babalarymyzdyń tabıǵatqa búgingi oqyǵan, bilimdi urpaqtarynan jaqyn bolǵanynda. Sonaý yqylym zamanda týystyǵy jaǵynan jaqyn adamdardyń qany aralasqanynyń qandaı qaıǵy-qasiretter ákeletinin kórip-bilip urpaqtarynyń bolashaǵyn oılap rýǵa bólinýdi ádet-ǵurypqa aınaldyrǵan.
Ult densaýlyǵy qan tazalyǵynan bastaý alady. Medıına ǵylymynyń dáleldegenindeı keler urpaq densaýlyǵy myqty bolýy úshin ár azamat pen azamatsha alys jerden jar tańdaǵany lazym. Al búgingideı ushaq, mashına sııaqty kólik bolmaǵan kezde alystan jar tańdaý árıne qıynnyń qıyny edi. Sondyqtan burynǵylar ul men qyzdarynan basqa rýdan qosaq tańdaýlaryn talap etken.
«Qazaq halqyndaǵy semıa men neke» atty kitabynda ǵalym Halel Arǵynbaev qazaq halqynyń jeti ataǵa tolmaı qyz alyspaý sebebin bylaısha túsindiredi: «Birinishiden: qandastyq jaqyndyq nekelesken ýaqytta urpaqtyń bolmaýyna, ıakı az bolýyna, onyń azyp, táýir qasıetterden jurdaı bolýy da múmkin; ekinshiden, týystyq qatynas ydyrap, olardyń arasynda ádepsizdikter kóbeıgen bolar edi». Bulaı bolmaýyn el úlkenderi qatań túrde qadaǵalap otyrǵan. Mysaly, qazaqtyń «Jeti jarǵy» zańy boıynsha bir rýdyń jastary kóńil qosatyn bolsa ólim jazasyna kesiletin bolǵan.
«HVII – HVIII ǵasyrlarda qyz alyspaıtyn atalas adamdardyń tártip buzǵandary qatal jazalanatyn, tipti ondaı adamdar elden qýylǵan. Al, jaqyn týystar tártip buzsa, ólim jazasyna buıyrylǵan» deı kele H.Arǵynbaev óz oıyn mynadaı tarıhı derekpen naqtylaıdy: «...Tobyqty elinde bolǵan bolǵan Qalqaman Mamyr ýaqıǵasyn mysalǵa alaıyq. Eki ónerli jas nemere-shóbere týystar bolsa kerek. Biraq ekeýi bir-birin súıip, bir túnde Mamyrdy Qalqaman alyp qashady. Muny estigen Mamyrdyń aǵasy Kókenaı ekeýinde óltirem dep ashý shaqyrady. Biraz ýaqyt bular jasyrynyp júrip, qolǵa túspeıdi. Ý-shý basylyp, el ishi tynyshtalǵan ýaqytta ata-ana, aǵa –inisinen keshirim surap, rızalyǵyn alyp budan bylaı ashyq ómir súrmek bolǵan Mamyr aýylyna attanady.
Aýyl shetine jete bergende, aǵasy Kókenaı qaryndasyn sadaqpen atyp óltiredi. Qaryndasymdy óltirip degenime jettim, endi Qalqamandy óltirmeı tynbaımyn dep jar salady. El adamdary aqyldasyp sadaq kezengen Kókenaıdyń aldynan, Qalqaman júırik atpen shaýyp ótsin de, bir atqanda tıgizip óltirse Qalqaman qunsyz bolsyn, al tiri qalsa daý osymen bitsin depti. Kókenaı da, Qalqaman da buǵan kónip, shaýyp ótken Qalqamanǵa oq tımeı erdiń aldyńǵy qasyn syndyrypty». Osydan keıin Qalqaman basqa jaqqa kóship ketipti.
Qan tazalyǵyn saqtaý tártibin buzǵandarǵa halyq árqashan jırenishpen qaraıtyn bolǵan. «Basqa qyz jetpegendeı óz týysyn alǵan bálensheden saqtasyn» dep jırenetin bolǵan. Osylaısha bababalarymyz qan quramynyń adam ómirinde alatyn orynyn búgingideı damyǵan zerthanalary bolmasa da tán tazalyǵyna, búkil el densaýlyǵyna birtutas memlekettik turǵyda mán berip qoǵam densaýlyǵyn durys uıymdastyra bilgen.
Týys adamdardyń qan aralasýynyń adam balasyna jat qylyq ekeni Qurannyń «Nısa» súresinde de jazylǵan.
Keńes úkimeti tusynda orys tilinde shyqqan «Jas jubaılarǵa keńester» atty kitapta osy máselege erekshe kóńil bólingen. Onda jaqyn aǵaıyndardyń bir-birimen qyz alysý dástúriniń qaıbir halyqtarǵa zııandyq tıgizetini jazylǵan. Naqty mysal retinde keıbir ult ókilderiniń kóbinese tolyq deneli bolýynyń syry jaqyn adamdardyń qandary aralasýynda ekenin ári bul jaǵymsyz ádet bul ulttardy nebir aıyqpas naýqastarǵa dýshar etetini jazylǵan.
Osy bir kertartpa ádettiń zııandyǵyn rastaıtyn mysaldar adamzat tarıhynda da barshylyq. Mysaly, kópshilik kóbine-kóp uly órkenıet sanaıtyn Egıpette bizdiń dáýirimizge deıin jaqyn týys adamdardyń úılený dástúri bolǵany belgili. Osy eldiń Ptolomeı faraondar áýletiniń sońǵy hanshaıymy, adamzat tarıhyndaǵy belgili tulǵalardyń biri Kleopatra 18 jasynda ata-babalarynyń ádet-ǵurpyna baǵynyp óziniń týǵan inisine turmysqa shyqqan. Ǵalymdardyń aıtýynsha bul áýlettiń jer betinen joq bolyp ketýine týys adamdardyń qan aralasýy birden-bir sebep bolǵan.
Adam qanynyń qupııalary óte bir zer sala kóńil aýdarýdy talap etedi. Mysaly nemis ultynyń bes birdeı ókili – aqyndar Shıller men Gelderlın, fılosoftar Shellıng pen Gegel jáne fızık Maks Plank ózara týystas eken. On besinshi ǵasyrda ómir súrgen Iogann Vant solardyń ortaq babasy. Charlz Darvınniń nemeresi Frensıs ataqty fızık, al atasy Erazm dara tulǵaly ataqty dáriger bolǵany belgili. Apaly-sińlili Olga men Evdokııa Trýbekaıalardyń urpaqtarynyń biri orys halqynyń eń ataqty jazýshysy Lev Tolstoı bolsa, ekinshisi sol halyqtyń betke ustar eń ataqty aqyny Aleksandr Pýshkın ekeni de dáleldengen.
Adam qanynyń erekshelikterine qaraı túrli topqa bólinetini ótken ǵasyrda 1906 jyly Eýropada, 1910 jyly AQSh-ta ashyldy. Al, 1914 jyly adam qany toptarynyń kezdesý sharttary ártúrli ekendigi anyqtaldy, ıaǵnı ár halyqta qannyń belgili bir tobynyń kezdesý sharttary basym bolyp keledi. Ǵalymdar barlyq halyqtardyń qan toptaryn zerttep, jer sharynyń qaı bóliginde qandaı toptaǵy qan basym kezdesetinin aıqyndap geneografııalyq karta jasaǵan. Munyń ózi halyqtardyń basynan ótken mıgraııasyn, jaýlap alýshylyqty, saýda qatynasyn, qyz alysý dástúrlerin de kórsetip beredi.
Belgili antropolog ǵalym Orazaq Ysmaǵululy bylaı deıdi: «Qazaqtardyń qanyna baılanysty júrgizilgen uzaq jyldarǵy zertteýlerimniń nátıjesinde olardyń bıologııalyq ortaqtyǵy, genetıkalyq jaǵynan birtutastyǵy aıqyndaldy. Qazaq halqy bir genofonǵa jatady. Demek, halyqtyń basynan ótken bıologııalyq tarıhy bar degen sóz. Qazaqstannyń ertedegi jáne qazirgi antropologııalyq tıpterin salystyrý úsh myń jyldan astam ýaqyttyń berik genetıkalyq baılanysyn belgileýge múmkindik beredi». Ǵalym aǵamyzdyń osy sózderi babalarymyzdyń sanasynyń sonaý erte zamanda-aq óte bıik bolǵanyn rastaıdy.
Qazaqtar balanyń áke-sheshesine uqsaýyna, nemese týǵan-týysqandaryna, naǵashylaryna tartýyna árqashan úlken mán bergen. «Qany tartpaǵannyń qary synsyn» degen sózdiń shyǵýy da tegin emes. Urpaqtan urpaqqa qan arqyly jalǵasyn taýyp otyratyn densaýlyq deńgeıiniń kórsetkishi bútin bir ulttyń bolashaǵynyń kepili. Densaýlyqpen qatar halyqtyń qabilettilik deńgeıi óz kórinisin taýyp otyrady.
Kimde-kimniń densaýlyǵy men qabylettiligi týystaryna baılanysty bolatyny ras. Balalardyń áke-sheshesine uksaýy zańdy. Biraq túr uqsaýy men kabilet uqsaýy eki bólek nárse. Áke jaǵynan bola ma, álde ana jaǵynan bola ma bul tylsym qupııa.
Qazaqtyń ataqty kúıshisi Qurmanǵazy ári kúshti bolýymen qatar mergen de bolǵan. Al kúıshiniń áke-sheshesi Saǵyrbaı men Alqa kedeı adamdar bolǵany belgili. Ákesi búkil ómirin baıdyń jalshylyǵynda ótkizgen jýas-momyn kisi bolypty. Al anasynyń aǵalary tókpe aqyn, ańyraǵan ánshi, barmaǵynan bal tamǵan kúıshi, toptan ozyp júlde alǵan palýan bolǵan. Kúıshiniń anasy Alqa Mátiǵulqyzy toı-jıyndarda talaı ret kolań shashyn túıip, jip belbeý býynyp, eki bilekti sybanyp, toı-astarda kúreske shyǵyp talaılardy jeńgen kúsh ıesi bolǵan.
Qorlan kyzǵa ǵashyq bolyp án shyǵarǵan ataqty Estaıdyń ákesi Berkimbaıdyń aıta qalarlyqtaı dáýleti bolmaǵan, ári eki aıaǵy joq ǵarip jan eken. Al anasy Qulıpa men naǵashysy Baıtulym aýyl arasynda ǵana emes, kezinde búkil Kereký óńirine attary áıgili ánshiler bolǵan.
Ataqty Dáýletkereı kúıshiniń ákesi Shyǵaı tóre aýqatty adam bolǵan. Biraq el basqarý ónerine jetik bolǵanmen án aıtyp, kúı tartpaǵan kisi. Esesine Dáýletkereıdiń uly Salaýatgereı de sheber kúıshi bolǵan. Uly kúıshiniń perzentin kórip kúıin estigen Dına Nupeıisova onyń asqan oryndaýshylyq darynyn tamsana aıtqan. Dáýletkereıdiń týǵan jıeni Naýsha Bókeıhanovtyń da kazaq kúı óneri tarıhynda alatyn orny erekshe.
Ánshi-kompozıtor Kenen Ázerbaıulynyń ákesi kózge túse bermeıtin sharýaqor jan bolǵan, al sheshesi Uldar úlken ánshi bolǵan kisi. Saýsaqtary Qulagerdeı júırik kúıshi Dınanyń ákesi Kenje palýan, ári dombyrashy bolǵan. Kúıshi Seıtektiń atasy Baıshora jıyn- toıda óleń aıtqan. Abaıdyń sheshesi Uljannyń sińlisi Malǵara sheber dombyrashy bolǵandyqtan, kelin bolyp túskende kópshiliktiń suraýymen shymyldyqtyń ishinde otyryp «Sylqyldaq» degen kúıdi tartyp bergen. Qobyzshy Yqylastyń ákesi Dúken qobyzshy bolǵan. Sybyzǵyshy Sarmalaıdyń ákesi Sadyq ta sheber sybyzǵyshy bolǵan.
Mysaly, Musa atty eki tarıhı tulǵa bar. Solardyń bireýi:
Shormannyń Mustafasy atymdy alyp,
Atandym sol sebepti Jaıaý Musa, – dep án de shyǵarǵany belgili. Sol ataqty azamattardyń biri Mustafa Shormanulynyń urpaǵy, ǵalym Qanysh Sátbaevtiń jıeni, elimizdiń dúnıe júzine tanytar belgisine aınalǵan Altyn adamdy álemge tanytqan arheolog Kemel Aqyshuly. Al belgili aqıyq aqyn Oljas Súleımenov halyq kompozıtory Jaıaý Musanyń urpaǵy.
Qalamy ushqyr Muhamedjan Seralınniń ákesi Seraly birtýar aqyn bolǵan. Bókeı hannyń bir urpaǵy Ǵabdol týǵan halqynyń sóz óneriniń bilgiri ári myqty dombyrashy bolǵan. Búginde belgili qoǵam qaıratkeri Murat Áýezov zańǵar jazýshy Muhtar Omarhanuly Áýezovtiń perzenti. Kúmis kómeı ánshi Álibek Dinishev belgili ánshiler aǵaıyndy Rıshad pen Músilim Abdýllınderdiń jıeni. Osy ánshilerdiń taǵy bir urpaǵy qazirde tanymal «Mıýzıkola» dýetiniń ánshisi Karına Abdýllına. Kompozıtor Ahmet Jubanovtyń qyzy Ǵazıza da qazaq mýzykasyna óziniń qomaqty úlesin qosqan kompozıtor boldy.
Al ataqty Birjan sal Qojaǵululynyń arǵy atasy Bertisten: Aqshýaq, Aıshýaq. Janshýaq, Qojamqul, Qojaǵul degen bes ul týǵan. Biraq ataqty saz zertteýshisi Ahmet Jubanovtyń aıtýynsha «Sózden keste tógetin aqyndyq, janyńdy jaılaıtyn jibek ún, aıyzyńdy kandyratyn án, daryndy oryndaýshylyq – árisi Bertis, berisi Qojaǵul túqymynda bolmaǵan». Sondaı-aq Aqan seri atanyp ketken Aqjigit Qoramsaulynyń perzentteri: Aısha, Muhambet, Ramazan, Aıbergen arasynan shyqqan jalǵyz óner ıesi. Qoramsanyń Aqannan basqa balalary kóptiń biri bolyp ómir keshken. Daýylpaz aqyndar Muqaǵalı men Tólegenniń jáne basqa elge tanymal kóptegen tulǵalardyń perzentteri de qarapaıym mamandyq ıeleri. Jáne mundaı mysaldar ómirde óte kóp.
Osy jáne basqa da málimetter qan aralasýyna nemquraıly qaraýǵa bolmaıtynyn dáleldeıdi. Biraq keıbirde rýǵa bólýshilik búkil el maqtanysh etetin tulǵalar tarapynan da shyǵyp jatatyny ókinishti. Buǵan da mysaldar jeterlik. Qurmetti oqyrman, qazaqta «Dos jylatyp aıtady» degen sóz bar sondyqtan, endi elimizdiń uly tulǵalary dep tanylǵan adamdardyń rýǵa bóliný ádeti týraly ómirde bolǵan jaılardy jazǵanyma ókpeleı qoımassyz.
«Kúndestiktiń túrin, kóre almaýshylyqtyń túrin ózgerttik. Áýeli úsh júzge bólinip alyp kúndeımiz, úsh júzge bólinip alyp kóre almaımyz. Pálen júzdiń jaqsysyn aıtqymyz kelmeı turady, biz odan kem emespiz deımiz. ...Mine, osy bólinýshilik ózimizden bastalady da, amalsyzdan bólinesiń sosyn». Bul sózderdiń ıesi Sáken Júnisov, («Ádebıet aıdyny» gazeti,24.02.2005. 7-bet).
Amaly taýsylǵa aqyn aǵamyz Juban Moldaǵalıev jazýshylar odaǵynyń basqarǵan kezde ekinshi hatshylyqqa qanshama adam úmittengenin bile turyp júzge kirmeıtin Qaltaı Muhamedjanovty tańdaǵan eken. Munysy kóp adamǵa unamapty da. Sebebi, Arqanyń azamatyn ákelse Ońtústikke, Ońtústiktiń azamatyn ákelse – Arqanyń qazaqtaryn renjitip alamyn dep oılasa kerek, deıdi sol oqıǵanyń kýágeri Qadyr Myrza-Áli. Bul sózge senesiz be, senbeısiz be ózińiz bilińiz. Sebebi: «Qazaqty bir-birine alakóz ǵyp qoıǵysy, bútin irgemizge búlik kirgizgisi keletin taǵy bir iritki ol – rýshyldyq. Bul – bizdiń qoǵamymyzdy, oıdy da boıdy da bildirmeı alyp bara jatqan dertti qubylys. Búginde rý desek, ózgeni bylaı qoıǵanda, álgi «progressıvti qazaqtar – máńgúrtterdiń» ózi ishken asyn jerge qoıady. Tilin bilmeıdi, biraq rýyn biledi» deıdi aqyn Temirhan Medetbek, («Aq jol Qazaqstan» gazeti. 18 aqpan, 2005. 13-bet). «Bizde rý-rýǵa bólinip, bálen batyrǵa, bálen áýlıege eskertkish qoıýǵa qumar». Bul belgili jazýshy Dýlat Isabekovtiń sózi, («Alash aınasy» gazeti, 3.10.2009. 6-bet).
Sonymen rýshyldyq korrýpııa sııaqty qoǵamnyń barlyq salasyna ornyǵyp alǵan. «Ádebıet degen óner óte qasıetti bolǵandyqtan, munda «korrýpııa» da bar. Máselen, ótirik maqtaý reenzııalary. Rýshyldyq, jershildik, sondaı-aq syılyq alýda da ádiletsizdik baıqalyp qalyp jatady». Buny aıtqan jazýshy Jumabek Shashtaıuly («Aıqyn» gazeti, 4 qańtar 2009 jyl. 8-bet).
Qazaqtyń betke ustar azamattary rýǵa bólingen soń basqalarǵa ne joryq?! Osyndaı bir oqıǵa meniń Ákem ǵalym Ásilhan Ospanulynyń kandıdattyq dıssertaııa qorǵaýyna baılanysty. Meniń Ákemniń mańdaıyna zańǵar jazýshy, enıklopedıst ǵalym Muhtar Áýezovtiń sońǵy aspıranty bolý jazylypty. Bul jóninde Ákem kúndeliginde: «Netken baqyt! Meni Muhtar Áýezovtiń ózi tańdap aldy!» degen sózder jazǵan. Biraq uly Muhtar Áýezov qaıtys bolǵan soń Kúngeı aqyndary Maılyqoja, Musabek, Nuraly aqyndardyń shyǵarmashylyǵyn zertteýge arnalǵan kandıdattyq dıssertaııasyn qorǵaýy nebir qıyndyqqa ushyraǵan Ákemniń 2000 jyly «Juldyz» jýrnalynda jarııalanǵan «Men bilgen Muqań» estelik maqalasynda mynadaı bir oqıǵany baıandaǵany bar: «...meniń sansyraı sandalýym bastaldy. Bul jaǵdaı attaı bir jyl ýaqytymdy bosqa saryp etti. Aıtpaqshy, álgi qorytyndydan keıin akademııanyń eki birdeı ǵylymı-zertteý mekemesi – Til bilimi ınstıtýty men M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı keńesteriniń birikken jıylys shaqyrylyp, dıssertaııa sonda talqyǵa tústi. Munda endi Ǵabeń – Ǵabıt Músirepov aǵam kes-kestedi. Jáne ol kisiniń sóz bastaý aýany meni aıran-asyr etti. Ol kisi aı-shaı joq, salǵan jerden: «Men ózim qoja degen halyqty jek kóretin kisimin» dep salǵanda ornymnan qalaı atyp turǵanymdy baıqamaı da qaldym». Kimniń bolsa da is-áreketteriniń aǵyn aq, qarasyn qara dep qaraıtyn Ákem Ǵ.Músirepovtiń bunysyna keshirimmen qaraǵan. Áli esimde jetinshi synypta oqyp júrgenimde Ákem Ásilhan Ospanuly men Anam Orazkúl ekeýi birde ápkelerim, aǵa-inilerimdi jınap meni týǵan kúnimmen quttyqtap jazýshynyń «Qazaq soldaty» atty kitabyn syıǵa tartqan edi. Ákem Ǵabıt Músirepovti sol bir kezdegi sózi úshin jek kórip ketse maǵan onyń kitabyn syılamas edi ǵoı. Mektep bitirerde sol kitap týraly «Meniń súıikti kitabym» atty shyǵarma jazyp «bes» degen joǵary baǵa alǵanym dál búgingideı esimde.
Ǵ.Músirepovtiń rýǵa bólingeni týraly osy oqıǵany bilsem de onsha kóńil aýdarǵan joq edim. Biraq Ǵabıt Músirepovtiń kezinde shynynda da osyndaı kertartpalyqqa shyndap urynǵanyna Qadyr Myrza-Áli «Iirim» atty estelik kitabynda: «Onyń jaǵymsyz obrazdary, negizinen qojalar men tóreler. Olardy aıamaǵan. Yza-keginiń bárin solarǵa tókken», dep jazǵanyn oqyǵanda túsindim.
Kenen Ázirbaıulynyń qyzy Tórtken ápkemiz óziniń «Kenen ata» atty kitabynda este qalǵan mynadaı bir oqıǵasyn baıandaıdy: 1963 jyldyń jazy edi. Nurǵısa aǵa (N.Tilendıev – kompozıtor), qasynda áıgili kompozıtor, marqum Baqytjan Baıqadamov bar, atama sálem bere kelipti. Atam qaıtamyz degenderine qaramaı: «Baqytjan balamnyń bizdiń úıge kelip otyrǵany osy, dám tatpaı ketý degen uıat bolady», – dep jibermedi. Óńsheń óner adamdarynyń áńgimeleri jarasyp, tamasha otyrys boldy. Atam án aıtyp, kompozıtor inilerine arnap óleń shyǵaryp, ıgi tilekterin arnap, aǵalyq batasyn berdi. Baqytjan aǵa qatty razy bolyp ketti bilem: «osy bárimiz Jambyl atanyń ónerine sózsiz bas ıemiz, al shyndyǵyna keletin bolsaq, sol kisimen birdeı naǵyz aspanǵa kóteretin adamnyń biri Kenen aǵa ǵoı. Ári ándi óleńmen shyǵarasyz, ony dombyramenózińiz súıemeldep, ózińizoryndaısyz. Daýsyńyz qandaı asqaq», – degeni sol edi, Nurǵısa aǵanyń qany basyna shapshyp bir-aq shyqpasy bar ma?! Ornynan atyp turyp: «Sen nege Jambylǵa til tıgizesiń, á? Jambyl Shapyrashty degen batyr elden shyqqan, meniń týysym. Ol Jetisý aqyndarynyń atasy. Ony tereń bilý úshin óleńderin túsinip oqý kerek... – dep daýys kóterip, shataq shyǵarmaq boldy. Atam Nurǵısaǵa ursyp, áreń basty. Baqytjan aǵa yńǵaısyzdanyp, atamnan qaıta-qaıta keshirim surap, mazasyzdandy da qaldy. Sondaǵy atamnyń ekeýine: «Shyraqtarym, bizdiń túbimizge jetetin osy bólinis. Júzge, rýǵa bólinýdi qoımasaq, el bolyp, qazaq bolyp jetispeımiz. Basqalarǵa kúlki-mazaq bolyp, toz-tozymyz shyǵyp ketýimiz múmkin», – degeni esimde».
Kenen atamyzdyń aıtqany durys. Aqynnyń pikirin qazaqtyń taǵy bir uly azamaty Ózbekáli Jánibekuly da: «Sońǵy jyldary biz taǵy bir qasyretke tap boldyq. Ol qazir beleń ala bastaǵan handardy da, bılerdi de bir-birine qarsy qoıyp ata-ataǵa, rý-rýǵa, taıpaǵa bólip jiktestire bastaǵan syrqatpen baılanysty» degen sózderimen quptaıdy («Túrkistan» gazeti, 10 qarasha, 2001, 7-bet).
Ǵulama ǵalym, bilimdar etnograf Jaǵda Babalyquly: Qazaqtyń jeti atany qoldaýy – óte jaqsy zań. Muny qazirgi neke zańyna kirgizý kerek. Mundaı «jazylmaǵan» zań álemde joq. Ońtústik Koreıanyń ǵalymdary dúnıejúzindegi halyqtardyń qanynyń quramyn tekseripti. Osynda qazaqtyń qyryq úsh rýynyń qanyn teksergende, álgi qyryq úsh rýdyń qany bir ákeniń qanyndaı bolyp shyqqan. Sonda eń taza qan, qazaqtyń qany dep taýypty. Bul – jeti atanyń qasıeti. – deıdi.
Sondyqtan da búgingi tańda qazaq halqynyń rýǵa bólinýin tek halyq densaýlyǵyn júıeli túrde basqarý quralynyń kórinisi dep qabyldap, ári tutas bir halyqtyń densaýlyǵyn saqtap qalý úshin jasalǵan bıik sanaly is-shara ekenin sanaly túrde qabyldaý qajet.
Otanymyz Qazaqstannyń álemniń basqa memleketteri qatarynda shańyraǵy bıik bolsyn degen ár azamat, memleket qundylyqtarynyń eń basty baılyǵy sanalatyn halyq densaýlyǵyn saqtaý úshin rýyn, dálirek aıtsaq eń kem degende jeti atasyn bilýi kerek. Jastardy tárbıeleý barysynda bolashaq ómirlik qosaǵyn ózge rýdan tańdaý kerek ekenin jastaıynan júıeli túrde túsindirip, árdaıym nasıhattaý ózin sanaly sanaıtyn qoǵamnyń ár múshesi Qazaqstannyń táýelsizdigine qosatyn birden-bir mańyzy zor úles ekenin túsinýi qajet. Bul másele memleket basshylyǵy tarapynan da qoldaý taýyp aqparat quraldary arqyly kópshilikke júıeli túrde túsindirilip otyrsa quba qup.
Qazirgi tańda elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń elimizdiń órkenıeti bıik bolý úshin alǵa qoıǵan maqsattarynyń biri kásibı memleket qurý ekeni barshaǵa belgili. Sondyqtan el basqarý, basqa da memlekettik is-sharalardy júzege asyrý barysynda eshkimdi rýyna, júzine qarap bólektemeı, tek ultjandyǵy, azamattyǵy, parsattylyǵy jáne iskerligi men uıymdastyrýshylyq deńgeıin esepke ala otyryp qyzmetke tartý búgingi kúnniń talaby ekenin moıyndaý qajet.
Eskertpe: Maqala jazý barysynda A.Jubanovtyń «Ǵasyrlar pernesi», «Zamana bulbuldary», A.Zataevıchtiń «Qazaqtyń 1000 áni», B.Soqpaqbaıulynyń «Ólgender qaıtyp kelmeıdi», Qadyr Myrza-Áliniń «Iirim», Tórtken Kenenqyzynyń «Kenen ata», «Murager Ásilhan Ospanuly», Qasymhan Begmanovtyń «Etnografpen áńgime», Halel Arǵynbaevtyń «Qazaq halqyndaǵy semıa men neke» taǵy basqa da kitaptar men gazet-jýrnaldarda jaryq kórgen derekter paıdalanyldy.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly.
