Qūrmettı oqyrman, qazaqtyŋ ūly jazuşysy Berdıbek Soqpaqbaiūlynyŋ "Ölgender qaityp kelmeidı" ūly şyǧarmasyndaǧy myna üzındını zer salyp oqyŋyzşy:
"– Şyraq, qai rudan bolasyŋ?
Men däl mūndai sūraq kütpegen edım. Qazaqtyŋ salǧan jerden ru sūrasyp jatuyn jaratpaimyn. Säl bögeldım de, aita bastadym:
– Ūly jüz bolamyz. Ūly jüzdıŋ ışınde Alban...
Betınde eşqandai sezım belgısı bılınbei, sözın täptıştep söilep:
– Şyraq, Albanǧa da, basqaǧa da būl mektepte oryn joq. Kelgen ızderıŋmen qaita berulerıŋe bolady".
Būl ötken ǧasyrdaǧy bolǧan jaǧdai. Ne özgerdı? Ruǧa bölınudıŋ bügıngı jaǧdaiy da köŋıl alaŋdatady. Būl qūbylys tūtas bır ūltty toryna tüsırgen ındet. Bıraz uaqyt būryn «Bır rulardyŋ ökılderı jinalypty, özderınıŋ prezidentterın sailapty» degen söz şyqty. Bıreulerı öz rularynyŋ şejıresın kıtap etıp şyǧarsa, endı bırı öz atalastarynynan şyqqan ataqtylaryn, bükıl el bılsın bılsın-bılmesın – äulie, bi, batyrlaryn nasihattauǧa türlı äreketter jasauda. Osylai közge körınbeitın, märesı qai jerde ekenı belgısız jarys jürıp jatyr. Būndai jarystyŋ bar ekenın äsırese bıreu lauazymdy orynǧa otyra qalsa bırden bıluge bolady. Ilezde ol azamat turaly «özı qai jüz, qai rudan eken?» degen sūraqqa jauap ızdelıne bastaidy. Nege ekenı belgısız «būl azamattyŋ ūltjandyǧy men ıskerlıgı osy lauazymyna sai ma?» dep sūramaidy.
Bırde jaǧa ūstatar mynadai äŋgıme estıgenım bar: jūldyzy janyp bükıl älemge aty şyqqan jap-jas sportşy qaiǧyly qazaǧa ūşyraǧan kez. Bır zamandasym «bolaşaǧy zor edı, bıraq ne şara, qazaqtyŋ maŋdaiyna syimady» dep mūŋaiypty. Sonda qasynda tūrǧan bır jıgıt: «senıŋ neŋ kettı, qaza tapsa bızdıŋ rudyŋ adamy qaza tapty» deptı. Būndai söz estimın dep oilamaǧan zamandasym ne derın bılmei ündemei qalypty.
Bır kısımen öner jaily sūhbattasuym barysynda ol «önerde özgeler jetpeitın biıkke jetıp bükıl elge belgılı bolu da ruǧa bailanysty, keibır rular önerge beiım, keibıreuı beiımsız», dedı. Men öz kezegımde, sonda: Qūrmanǧazy, Däuletkerei, Tättımbet, Dina, Estai, Mūhit, Aqan, Bırjan, Maily, Mädelı, Jambyl, Kenen men taǧy basqa da qazaqtyŋ betke ūstar öner ielerınıŋ bärı bır rudan boǧany ma, degenımde, «Ne deseŋ o de» degendei qolyn bır-aq sıltedı.
Daryndy, ūly tūlǧalar barlyq rulardan şyǧady. Qazaqtyŋ betke ūstar ǧalymy Şoqan men «Alaş» partiiasyn qūrǧan Älihan Bökeihanūly, küişıler Däuletkerei men Dina — töre, Aqan serı arǧyn ışınde qarauyl. Küişı Qūrmanǧazy Baiūlynyŋ ışındegı qyzylqūrt, änşı Mädi – qarakesek, aqyn-jyrşylar Jambyl men Süiınbai – ekei, qobyzşy Yqylas – tama, küişı Qazanǧap — şanyşqyly. Küişı Tättımbettıŋ ruy – şanşar. Aqyn Abai – tobyqty, Estai Berkımbaiūlynyŋ ruy – almaşy. Baluan Şolaqtyŋ ruy Dulattan şyqqan — sämbet, belgılı änşı-kompozitor Jaiau Mūsanyŋ ruy – aidabol, aqyn Iliias Jansügırov – naiman, suretşıler Äbılhan Qasteev – suan, Ükı Äjiev – dulat, ǧalym Qūdaibergen Jūbanov – älım. Ataqty jazuşy Mūhtar Äuezov pen «Älem muzykanty» degen ataqqa ie jalǧyz qazaq Aiman Mūsaqojaeva – qoja. Memleket qairatkerlerı Özbekälı Jänıbekov – tınei, Tölegen Täjıbaev – alǧi. Belgılı aqyn Qadyr Myrza-Älı – baibaqty. Ūly Otan soǧysynyŋ batyry Sabyr Raqymovtyŋ ruy – baǧys, al onyŋ ūltynyŋ qazaq ekenın däleldegen ǧalym Äsılhan Ospanūly – qoja. Būl tızımdı ary qarai jalǧastyra beruge bolady. Bıraq osynyŋ özı-aq daryndylyq adamǧa ruyna bailanysty qonady degen keibıreulerdıŋ tūjyrymyn joqqa şyǧarady.
Jalpy Abylai, Kenesary, Şoqan, İsatai, Mahambet, Abai, Ybyrai, Ahmet, Mırjaqyp, Maǧjan, Mūhtar, Amankeldı, Älıbi, Säken, Qajymūqan, Äliia, Mänşük, Bauyrjan, Qanyş, Şäken, Küläş, Ämina, Oljas, Mūqaǧali, Ermek, Bibıgül, Şara, Roza, Qarşyǧa, Aiman, Älıbek, Jäniia degende bölıne qoimaityn qazaq, bolmaityn jerde bölıne beretını nesı? 1986 jyldyŋ qara suyǧynda ämırşıldık jüiege qarsy şyqqanda ru, jüzge bölınbegen qazaqtar kündelıktı küibeŋ tırşılık kezınde nege bölıngış?
Mümkın būl sūraqtyŋ jauabyn tarihtyŋ keŋ alqabynan ızdeu qajet şyǧar? Bızdıŋ däuırımızge deiıngı besınşı ǧasyrda ömır sürgen tarihşy Gerodot «Tarih» atty eŋbegınde bügıngı qazaqtyŋ ata-babalary saqtardyŋ massaget, sauramat, tigrahaud jäne basqa da taipalardan qūralatynyn baiandaǧan.
Kezınde dünie jüzın dür sılkındırgen Şyŋǧys äskerınıŋ basym köpşılıgı sol saqtardyŋ ūrpaqtary türlı ru-taipalardan qūralǧan türkı tektester ekenın ūly tarihşy Lev Gumilev jäne basqa da tarihşylar būltartpastai däleldegenı belgılı.
Qaisybır eldıŋ, örkeniettıŋ damu barysynda bırde samǧap biıkke örleuı, endı bırde qūzdan qūlaǧandai tömen qūldilauy zaŋdy qūbylys. Bıraq būljymaityn bır aqiqat bar: babalarymyz sonau yqylym zamanda qan aralasudyŋ öte qauıptı ekenın tüsınıp, ūlt retınde joq bolyp ketpeudı ūrpaqtaryna osyndai ürdıs arqyly amanat etıp ketken. Būl ürdıs bızdıŋ babalarymyzdyŋ densaulyǧynyŋ sol kezderde joǧary deŋgeide boluyn qamtamasyz ettı. Qazır de öz maŋyzyn joiǧan joq. Būl ürdıs babalarymyzǧa ǧasyrlar boiy tırşılıktıŋ tosqauyldaryn jeŋe otyryp älem örkenietıne öz ülesın qosyp bügıngı künge jetuge mümkınşılık berdı.
«Men baiyrǧy türkı (türık emes – B.O.) örkenietınıŋ ejelgı örkeniettı damytuǧa jäne keŋınen taratuǧa tigızgen yqpalynyŋ qanşalyqty maŋyzdy ekenın tolyq sezınemın, sondai-aq tıptı Europanyŋ basqa bölıgınde ornalasqan menıŋ otanym Norvegiiada da, qazırgı uaqytta tanylǧan qandai da bır örkeniettıŋ ışınen türkı mädenietı yqpalynyŋ öte küştı bolǧanyna senemın». Būl ataqty norveg saiahatşysy, ǧalym Tur Heierdaldyŋ 2001 jyly Astana qalasynda ötken «Ejelgı türkı örkenietı: jazba eskertkışter» halyqaralyq ǧylymi-teoriialyq konferensiiasynyŋ qatysuşylaryna joldaǧan sözı. Dünie jüzı moiyndaǧan ǧalymnyŋ jyldar boiy jasaǧan zertteulerıne negızdelgen būl pıkırı babalarymyzdyŋ joǧaryda aitylǧan ūstanymynyŋ dūrys ekenın, qan aralaspau tek jalpy densaulyq qana emes sonymen qatar oilau qabıletınıŋ deŋgeiın, sol arqyly halyq bolyp damu barysyn qamtamasyz etetının bızdıŋ babalarymyzdyŋ sol kezderı sanaly türde paiymdap ıske asyra alǧanyn däleldeidı.
Ärine el bolǧan soŋ türlı keleŋsızdıkter bolmai tūrmaidy, ışınara babalar amanatyn dūrys oryndamauşylyq ta beles alyp, ruǧa böludı lauazymǧa qol jetkızu üşın, iaki jer dauy kezınde saiasatqa ainaldyrǧandar da bolǧan. Özı mekendegen jazyq daladai keŋ halyqtyŋ osy bır buynsyz jerın öz müddelerın jüzege asyru maqsatynda paidalana bılgen körşı memleketter de boldy. Solardyŋ bırı Resei imperiiasy qazaq jerın jaulap alu barysynda jüzder men rulardy bır-bırıne aidap salu ädısın keŋınen qoldandy.
Qazaqtardyŋ ruǧa bölınuınıŋ jaǧymsyz jaqtary qoǧamnyŋ barlyq salalarynan oryn alǧany belgılı. Mysaly qazaq änderı men küilerın jinap 1925 jyly basylǧan «Qazaq halqynyŋ 1000 änı» degen kıtabynda Aleksandr Zataevichtıŋ: «...obyknovenno kazahi priznaiut tolko napevy i melodii svoego roda, aula i volosti, otrisatelno i daje vrajdebno otnosias k prochim (Qazaqtar ädette tek özderınıŋ ruy, auyly men bolysynyŋ änderı men äuenderın moiyndaidy da basqalardykın jauynykındei jaqtyrmaidy – B.O.)» dep jazǧany osynyŋ dälelı. «Bölıngendı börı jeidı» degen danalyqty ūmytqan qazaqtardy mäŋgürt, robot-halyq etu üşın baryn salǧan Resei imperiiasynyŋ mūragerı Keŋes Odaǧynyŋ Kommunistık partiiasynyŋ basşylary özderınıŋ maişelpek jaǧdaiyn ūzaǧyraq saqtau üşın, bır qolymen halyqtar dostyǧynyŋ jalauyn jelbıretkensıp, ekınşı qolymen elge ırıtkı salumen barynşa ainalysty. Tarihty özderınıŋ saiasatyna yŋǧailap jazyp, sonyŋ arqasynda tek jalǧyz orys halqyn ūly halyq etıp körsetıp otyrdy. Al sol halyqtyŋ ärdaiym bölıngısı kelıp tūratynyn tıpten de auyzǧa alǧan joq. Mysaly: Şyŋǧys han Reseidı basyp aluy kezınde orys kniazderı bır-bırıne bolysudyŋ ornyna Şyŋǧys hannyŋ äskeri kömegı arqasynda bırınıŋ jūrtyn bırı qyryp nebır jauyzdyq ylaŋyn salǧany turaly läm-lim dep auyz aşpady. Esesıne kemşılıkterdı keregınşe basqa halyqtardan tauyp otyrdy. Solardyŋ qatarynda qazba bailyqtary mol ūlanǧaiyr jerı bar qazaqtarǧa basa nazar audaryldy. Sondyqtan «sender jüzge, ruǧa bölınesıŋder» degen kınä qazaqtarǧa keşırılmes künä retınde taǧylu nätijesınde tūtas bır halyqtyŋ sanasyna jyldar boiy qūiylyp, Mäskeude otyrǧan basşylar būl ısınde de bırşama nätijege qol jetkızdı.
Osylaişa qazaqtardyŋ sengıştıgın paidalanuǧa kelgende Mäskeu Kremılınde otyrǧan bölgışter öz müddelerıne oŋai qol jetkıze bıldı. Basşylyq oryndarǧa taǧaiyndau kezde ümıtkerdı jüzge, ru jaǧynan äbden tekserısten ötkızetın. Sondyqtan nebır ūiymdastyruşylyq qabyletı zor azamattar «Biografiiasy kelgenmen geografiiasy kelmei» jarty jolda şaŋ qauyp qala beretın. Būǧan elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ G.Kolbin ornynan tüsken soŋ onyŋ qaǧazdary arasynan Qazaqstandaǧy biık lauazymdy qyzmetkerlerdıŋ jüzı men ruy jazylǧan tızım tauyp alǧany dälel.
Bıraq, bölınudıŋ de bölınuı bar ekenın ūmytpaǧan jön. Jalpy ruǧa bölınudıŋ paida boluynyŋ bırden-bır sebebı ata-babalarymyzdyŋ tabiǧatqa bügıngı oqyǧan, bılımdı ūrpaqtarynan jaqyn bolǧanynda. Sonau yqylym zamanda tuystyǧy jaǧynan jaqyn adamdardyŋ qany aralasqanynyŋ qandai qaiǧy-qasıretter äkeletının körıp-bılıp ūrpaqtarynyŋ bolaşaǧyn oilap ruǧa bölınudı ädet-ǧūrypqa ainaldyrǧan.
Ūlt densaulyǧy qan tazalyǧynan bastau alady. Medisina ǧylymynyŋ däleldegenındei keler ūrpaq densaulyǧy myqty boluy üşın är azamat pen azamatşa alys jerden jar taŋdaǧany lazym. Al bügıngıdei ūşaq, maşina siiaqty kölık bolmaǧan kezde alystan jar taŋdau ärine qiynnyŋ qiyny edı. Sondyqtan būrynǧylar ūl men qyzdarynan basqa rudan qosaq taŋdaularyn talap etken.
«Qazaq halqyndaǧy semia men neke» atty kıtabynda ǧalym Halel Arǧynbaev qazaq halqynyŋ jetı ataǧa tolmai qyz alyspau sebebın bylaişa tüsındıredı: «Bırınışıden: qandastyq jaqyndyq nekelesken uaqytta ūrpaqtyŋ bolmauyna, iaki az boluyna, onyŋ azyp, täuır qasietterden jūrdai boluy da mümkın; ekınşıden, tuystyq qatynas ydyrap, olardyŋ arasynda ädepsızdıkter köbeigen bolar edı». Būlai bolmauyn el ülkenderı qataŋ türde qadaǧalap otyrǧan. Mysaly, qazaqtyŋ «Jetı jarǧy» zaŋy boiynşa bır rudyŋ jastary köŋıl qosatyn bolsa ölım jazasyna kesıletın bolǧan.
«HVII – HVIII ǧasyrlarda qyz alyspaityn atalas adamdardyŋ tärtıp būzǧandary qatal jazalanatyn, tıptı ondai adamdar elden quylǧan. Al, jaqyn tuystar tärtıp būzsa, ölım jazasyna būiyrylǧan» dei kele H.Arǧynbaev öz oiyn mynadai tarihi derekpen naqtylaidy: «...Tobyqty elınde bolǧan bolǧan Qalqaman Mamyr uaqiǧasyn mysalǧa alaiyq. Ekı önerlı jas nemere-şöbere tuystar bolsa kerek. Bıraq ekeuı bır-bırın süiıp, bır tünde Mamyrdy Qalqaman alyp qaşady. Mūny estıgen Mamyrdyŋ aǧasy Kökenai ekeuınde öltırem dep aşu şaqyrady. Bıraz uaqyt būlar jasyrynyp jürıp, qolǧa tüspeidı. U-şu basylyp, el ışı tynyştalǧan uaqytta ata-ana, aǧa –ınısınen keşırım sūrap, rizalyǧyn alyp būdan bylai aşyq ömır sürmek bolǧan Mamyr auylyna attanady.
Auyl şetıne jete bergende, aǧasy Kökenai qaryndasyn sadaqpen atyp öltıredı. Qaryndasymdy öltırıp degenıme jettım, endı Qalqamandy öltırmei tynbaimyn dep jar salady. El adamdary aqyldasyp sadaq kezengen Kökenaidyŋ aldynan, Qalqaman jüirık atpen şauyp ötsın de, bır atqanda tigızıp öltırse Qalqaman qūnsyz bolsyn, al tırı qalsa dau osymen bıtsın deptı. Kökenai da, Qalqaman da būǧan könıp, şauyp ötken Qalqamanǧa oq timei erdıŋ aldyŋǧy qasyn syndyrypty». Osydan keiın Qalqaman basqa jaqqa köşıp ketıptı.
Qan tazalyǧyn saqtau tärtıbın būzǧandarǧa halyq ärqaşan jirenışpen qaraityn bolǧan. «Basqa qyz jetpegendei öz tuysyn alǧan bälenşeden saqtasyn» dep jirenetın bolǧan. Osylaişa bababalarymyz qan qūramynyŋ adam ömırınde alatyn orynyn bügıngıdei damyǧan zerthanalary bolmasa da tän tazalyǧyna, bükıl el densaulyǧyna bırtūtas memlekettık tūrǧyda män berıp qoǧam densaulyǧyn dūrys ūiymdastyra bılgen.
Tuys adamdardyŋ qan aralasuynyŋ adam balasyna jat qylyq ekenı Qūrannyŋ «Nisa» süresınde de jazylǧan.
Keŋes ükımetı tūsynda orys tılınde şyqqan «Jas jūbailarǧa keŋester» atty kıtapta osy mäselege erekşe köŋıl bölıngen. Onda jaqyn aǧaiyndardyŋ bır-bırımen qyz alysu dästürınıŋ qaibır halyqtarǧa ziiandyq tigızetını jazylǧan. Naqty mysal retınde keibır ūlt ökılderınıŋ köbınese tolyq denelı boluynyŋ syry jaqyn adamdardyŋ qandary aralasuynda ekenın ärı būl jaǧymsyz ädet būl ūlttardy nebır aiyqpas nauqastarǧa duşar etetını jazylǧan.
Osy bır kertartpa ädettıŋ ziiandyǧyn rastaityn mysaldar adamzat tarihynda da barşylyq. Mysaly, köpşılık köbıne-köp ūly örkeniet sanaityn Egipette bızdıŋ däuırımızge deiın jaqyn tuys adamdardyŋ üilenu dästürı bolǧany belgılı. Osy eldıŋ Ptolomei faraondar äuletınıŋ soŋǧy hanşaiymy, adamzat tarihyndaǧy belgılı tūlǧalardyŋ bırı Kleopatra 18 jasynda ata-babalarynyŋ ädet-ǧūrpyna baǧynyp özınıŋ tuǧan ınısıne tūrmysqa şyqqan. Ǧalymdardyŋ aituynşa būl äulettıŋ jer betınen joq bolyp ketuıne tuys adamdardyŋ qan aralasuy bırden-bır sebep bolǧan.
Adam qanynyŋ qūpiialary öte bır zer sala köŋıl audarudy talap etedı. Mysaly nemıs ūltynyŋ bes bırdei ökılı – aqyndar Şiller men Gelderlin, filosoftar Şelling pen Gegel jäne fizik Maks Plank özara tuystas eken. On besınşı ǧasyrda ömır sürgen İogann Vant solardyŋ ortaq babasy. Charlz Darvinnıŋ nemeresı Frensis ataqty fizik, al atasy Erazm dara tūlǧaly ataqty därıger bolǧany belgılı. Apaly-sıŋlılı Olga men Evdokiia Trubeskaialardyŋ ūrpaqtarynyŋ bırı orys halqynyŋ eŋ ataqty jazuşysy Lev Tolstoi bolsa, ekınşısı sol halyqtyŋ betke ūstar eŋ ataqty aqyny Aleksandr Puşkin ekenı de däleldengen.
Adam qanynyŋ erekşelıkterıne qarai türlı topqa bölınetını ötken ǧasyrda 1906 jyly Europada, 1910 jyly AQŞ-ta aşyldy. Al, 1914 jyly adam qany toptarynyŋ kezdesu şarttary ärtürlı ekendıgı anyqtaldy, iaǧni är halyqta qannyŋ belgılı bır tobynyŋ kezdesu şarttary basym bolyp keledı. Ǧalymdar barlyq halyqtardyŋ qan toptaryn zerttep, jer şarynyŋ qai bölıgınde qandai toptaǧy qan basym kezdesetının aiqyndap geneografiialyq karta jasaǧan. Mūnyŋ özı halyqtardyŋ basynan ötken migrasiiasyn, jaulap aluşylyqty, sauda qatynasyn, qyz alysu dästürlerın de körsetıp beredı.
Belgılı antropolog ǧalym Orazaq Ysmaǧūlūly bylai deidı: «Qazaqtardyŋ qanyna bailanysty jürgızılgen ūzaq jyldarǧy zertteulerımnıŋ nätijesınde olardyŋ biologiialyq ortaqtyǧy, genetikalyq jaǧynan bırtūtastyǧy aiqyndaldy. Qazaq halqy bır genofonǧa jatady. Demek, halyqtyŋ basynan ötken biologiialyq tarihy bar degen söz. Qazaqstannyŋ ertedegı jäne qazırgı antropologiialyq tipterın salystyru üş myŋ jyldan astam uaqyttyŋ berık genetikalyq bailanysyn belgıleuge mümkındık beredı». Ǧalym aǧamyzdyŋ osy sözderı babalarymyzdyŋ sanasynyŋ sonau erte zamanda-aq öte biık bolǧanyn rastaidy.
Qazaqtar balanyŋ äke-şeşesıne ūqsauyna, nemese tuǧan-tuysqandaryna, naǧaşylaryna tartuyna ärqaşan ülken män bergen. «Qany tartpaǧannyŋ qary synsyn» degen sözdıŋ şyǧuy da tegın emes. Ūrpaqtan ūrpaqqa qan arqyly jalǧasyn tauyp otyratyn densaulyq deŋgeiınıŋ körsetkışı bütın bır ūlttyŋ bolaşaǧynyŋ kepılı. Densaulyqpen qatar halyqtyŋ qabılettılık deŋgeiı öz körınısın tauyp otyrady.
Kımde-kımnıŋ densaulyǧy men qabylettılıgı tuystaryna bailanysty bolatyny ras. Balalardyŋ äke-şeşesıne ūksauy zaŋdy. Bıraq tür ūqsauy men kabılet ūqsauy ekı bölek närse. Äke jaǧynan bola ma, älde ana jaǧynan bola ma būl tylsym qūpiia.
Qazaqtyŋ ataqty küişısı Qūrmanǧazy ärı küştı boluymen qatar mergen de bolǧan. Al küişınıŋ äke-şeşesı Saǧyrbai men Alqa kedei adamdar bolǧany belgılı. Äkesı bükıl ömırın baidyŋ jalşylyǧynda ötkızgen juas-momyn kısı bolypty. Al anasynyŋ aǧalary tökpe aqyn, aŋyraǧan änşı, barmaǧynan bal tamǧan küişı, toptan ozyp jülde alǧan paluan bolǧan. Küişınıŋ anasy Alqa Mätıǧūlqyzy toi-jiyndarda talai ret kolaŋ şaşyn tüiıp, jıp belbeu buynyp, ekı bılektı sybanyp, toi-astarda küreske şyǧyp talailardy jeŋgen küş iesı bolǧan.
Qorlan kyzǧa ǧaşyq bolyp än şyǧarǧan ataqty Estaidyŋ äkesı Berkımbaidyŋ aita qalarlyqtai däuletı bolmaǧan, ärı ekı aiaǧy joq ǧarıp jan eken. Al anasy Qūlipa men naǧaşysy Baitūlym auyl arasynda ǧana emes, kezınde bükıl Kereku öŋırıne attary äigılı änşıler bolǧan.
Ataqty Däuletkerei küişınıŋ äkesı Şyǧai töre auqatty adam bolǧan. Bıraq el basqaru önerıne jetık bolǧanmen än aityp, küi tartpaǧan kısı. Esesıne Däuletkereidıŋ ūly Salauatgerei de şeber küişı bolǧan. Ūly küişınıŋ perzentın körıp küiın estıgen Dina Nūpeiısova onyŋ asqan oryndauşylyq darynyn tamsana aitqan. Däuletkereidıŋ tuǧan jienı Nauşa Bökeihanovtyŋ da kazaq küi önerı tarihynda alatyn orny erekşe.
Änşı-kompozitor Kenen Äzerbaiūlynyŋ äkesı közge tüse bermeitın şaruaqor jan bolǧan, al şeşesı Ūldar ülken änşı bolǧan kısı. Sausaqtary Qūlagerdei jüirık küişı Dinanyŋ äkesı Kenje paluan, ärı dombyraşy bolǧan. Küişı Seitektıŋ atasy Baişora jiyn- toida öleŋ aitqan. Abaidyŋ şeşesı Ūljannyŋ sıŋlısı Malǧara şeber dombyraşy bolǧandyqtan, kelın bolyp tüskende köpşılıktıŋ sūrauymen şymyldyqtyŋ ışınde otyryp «Sylqyldaq» degen küidı tartyp bergen. Qobyzşy Yqylastyŋ äkesı Düken qobyzşy bolǧan. Sybyzǧyşy Sarmalaidyŋ äkesı Sadyq ta şeber sybyzǧyşy bolǧan.
Mysaly, Mūsa atty ekı tarihi tūlǧa bar. Solardyŋ bıreuı:
Şormannyŋ Mūstafasy atymdy alyp,
Atandym sol sebeptı Jaiau Mūsa, – dep än de şyǧarǧany belgılı. Sol ataqty azamattardyŋ bırı Mūstafa Şormanūlynyŋ ūrpaǧy, ǧalym Qanyş Sätbaevtıŋ jienı, elımızdıŋ dünie jüzıne tanytar belgısıne ainalǧan Altyn adamdy älemge tanytqan arheolog Kemel Aqyşūly. Al belgılı aqiyq aqyn Oljas Süleimenov halyq kompozitory Jaiau Mūsanyŋ ūrpaǧy.
Qalamy ūşqyr Mūhamedjan Seralinnıŋ äkesı Seraly bırtuar aqyn bolǧan. Bökei hannyŋ bır ūrpaǧy Ǧabdol tuǧan halqynyŋ söz önerınıŋ bılgırı ärı myqty dombyraşy bolǧan. Bügınde belgılı qoǧam qairatkerı Mūrat Äuezov zaŋǧar jazuşy Mūhtar Omarhanūly Äuezovtıŋ perzentı. Kümıs kömei änşı Älıbek Dınışev belgılı änşıler aǧaiyndy Rişad pen Müsılım Abdullinderdıŋ jienı. Osy änşılerdıŋ taǧy bır ūrpaǧy qazırde tanymal «Miuzikola» duetınıŋ änşısı Karina Abdullina. Kompozitor Ahmet Jūbanovtyŋ qyzy Ǧaziza da qazaq muzykasyna özınıŋ qomaqty ülesın qosqan kompozitor boldy.
Al ataqty Bırjan sal Qojaǧūlūlynyŋ arǧy atasy Bertısten: Aqşuaq, Aişuaq. Janşuaq, Qojamqūl, Qojaǧūl degen bes ūl tuǧan. Bıraq ataqty saz zertteuşısı Ahmet Jūbanovtyŋ aituynşa «Sözden keste tögetın aqyndyq, janyŋdy jailaityn jıbek ün, aiyzyŋdy kandyratyn än, daryndy oryndauşylyq – ärısı Bertıs, berısı Qojaǧūl tüqymynda bolmaǧan». Sondai-aq Aqan serı atanyp ketken Aqjıgıt Qoramsaūlynyŋ perzentterı: Aişa, Mūhambet, Ramazan, Aibergen arasynan şyqqan jalǧyz öner iesı. Qoramsanyŋ Aqannan basqa balalary köptıŋ bırı bolyp ömır keşken. Dauylpaz aqyndar Mūqaǧali men Tölegennıŋ jäne basqa elge tanymal köptegen tūlǧalardyŋ perzentterı de qarapaiym mamandyq ielerı. Jäne mūndai mysaldar ömırde öte köp.
Osy jäne basqa da mälımetter qan aralasuyna nemqūraily qarauǧa bolmaitynyn däleldeidı. Bıraq keibırde ruǧa böluşılık bükıl el maqtanyş etetın tūlǧalar tarapynan da şyǧyp jatatyny ökınıştı. Būǧan da mysaldar jeterlık. Qūrmettı oqyrman, qazaqta «Dos jylatyp aitady» degen söz bar sondyqtan, endı elımızdıŋ ūly tūlǧalary dep tanylǧan adamdardyŋ ruǧa bölınu ädetı turaly ömırde bolǧan jailardy jazǧanyma ökpelei qoimassyz.
«Kündestıktıŋ türın, köre almauşylyqtyŋ türın özgerttık. Äuelı üş jüzge bölınıp alyp kündeimız, üş jüzge bölınıp alyp köre almaimyz. Pälen jüzdıŋ jaqsysyn aitqymyz kelmei tūrady, bız odan kem emespız deimız. ...Mıne, osy bölınuşılık özımızden bastalady da, amalsyzdan bölınesıŋ sosyn». Būl sözderdıŋ iesı Säken Jünısov, («Ädebiet aidyny» gazetı,24.02.2005. 7-bet).
Amaly tausylǧa aqyn aǧamyz Jūban Moldaǧaliev jazuşylar odaǧynyŋ basqarǧan kezde ekınşı hatşylyqqa qanşama adam ümıttengenın bıle tūryp jüzge kırmeitın Qaltai Mūhamedjanovty taŋdaǧan eken. Mūnysy köp adamǧa ūnamapty da. Sebebı, Arqanyŋ azamatyn äkelse Oŋtüstıkke, Oŋtüstıktıŋ azamatyn äkelse – Arqanyŋ qazaqtaryn renjıtıp alamyn dep oilasa kerek, deidı sol oqiǧanyŋ kuägerı Qadyr Myrza-Älı. Būl sözge senesız be, senbeisız be özıŋız bılıŋız. Sebebı: «Qazaqty bır-bırıne alaköz ǧyp qoiǧysy, bütın ırgemızge bülık kırgızgısı keletın taǧy bır ırıtkı ol – ruşyldyq. Būl – bızdıŋ qoǧamymyzdy, oidy da boidy da bıldırmei alyp bara jatqan derttı qūbylys. Bügınde ru desek, özgenı bylai qoiǧanda, älgı «progressivtı qazaqtar – mäŋgürtterdıŋ» özı ışken asyn jerge qoiady. Tılın bılmeidı, bıraq ruyn bıledı» deidı aqyn Temırhan Medetbek, («Aq jol Qazaqstan» gazetı. 18 aqpan, 2005. 13-bet). «Bızde ru-ruǧa bölınıp, bälen batyrǧa, bälen äuliege eskertkış qoiuǧa qūmar». Būl belgılı jazuşy Dulat İsabekovtıŋ sözı, («Alaş ainasy» gazetı, 3.10.2009. 6-bet).
Sonymen ruşyldyq korrupsiia siiaqty qoǧamnyŋ barlyq salasyna ornyǧyp alǧan. «Ädebiet degen öner öte qasiettı bolǧandyqtan, mūnda «korrupsiia» da bar. Mäselen, ötırık maqtau resenziialary. Ruşyldyq, jerşıldık, sondai-aq syilyq aluda da ädıletsızdık baiqalyp qalyp jatady». Būny aitqan jazuşy Jūmabek Şaştaiūly («Aiqyn» gazetı, 4 qaŋtar 2009 jyl. 8-bet).
Qazaqtyŋ betke ūstar azamattary ruǧa bölıngen soŋ basqalarǧa ne joryq?! Osyndai bır oqiǧa menıŋ Äkem ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ kandidattyq dissertasiia qorǧauyna bailanysty. Menıŋ Äkemnıŋ maŋdaiyna zaŋǧar jazuşy, ensiklopedist ǧalym Mūhtar Äuezovtıŋ soŋǧy aspiranty bolu jazylypty. Būl jönınde Äkem kündelıgınde: «Netken baqyt! Menı Mūhtar Äuezovtıŋ özı taŋdap aldy!» degen sözder jazǧan. Bıraq ūly Mūhtar Äuezov qaitys bolǧan soŋ Küngei aqyndary Mailyqoja, Mūsabek, Nūraly aqyndardyŋ şyǧarmaşylyǧyn zertteuge arnalǧan kandidattyq dissertasiiasyn qorǧauy nebır qiyndyqqa ūşyraǧan Äkemnıŋ 2000 jyly «Jūldyz» jurnalynda jariialanǧan «Men bılgen Mūqaŋ» estelık maqalasynda mynadai bır oqiǧany baiandaǧany bar: «...menıŋ sansyrai sandaluym bastaldy. Būl jaǧdai attai bır jyl uaqytymdy bosqa saryp ettı. Aitpaqşy, älgı qorytyndydan keiın akademiianyŋ ekı bırdei ǧylymi-zertteu mekemesı – Tıl bılımı instituty men M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ ǧylymi keŋesterınıŋ bırıkken jiylys şaqyrylyp, dissertasiia sonda talqyǧa tüstı. Mūnda endı Ǧabeŋ – Ǧabit Müsırepov aǧam kes-kestedı. Jäne ol kısınıŋ söz bastau auany menı airan-asyr ettı. Ol kısı ai-şai joq, salǧan jerden: «Men özım qoja degen halyqty jek köretın kısımın» dep salǧanda ornymnan qalai atyp tūrǧanymdy baiqamai da qaldym». Kımnıŋ bolsa da ıs-äreketterınıŋ aǧyn aq, qarasyn qara dep qaraityn Äkem Ǧ.Müsırepovtıŋ būnysyna keşırımmen qaraǧan. Älı esımde jetınşı synypta oqyp jürgenımde Äkem Äsılhan Ospanūly men Anam Orazkül ekeuı bırde äpkelerım, aǧa-ınılerımdı jinap menı tuǧan künımmen qūttyqtap jazuşynyŋ «Qazaq soldaty» atty kıtabyn syiǧa tartqan edı. Äkem Ǧabit Müsırepovtı sol bır kezdegı sözı üşın jek körıp ketse maǧan onyŋ kıtabyn syilamas edı ǧoi. Mektep bıtırerde sol kıtap turaly «Menıŋ süiıktı kıtabym» atty şyǧarma jazyp «bes» degen joǧary baǧa alǧanym däl bügıngıdei esımde.
Ǧ.Müsırepovtıŋ ruǧa bölıngenı turaly osy oqiǧany bılsem de onşa köŋıl audarǧan joq edım. Bıraq Ǧabit Müsırepovtıŋ kezınde şynynda da osyndai kertartpalyqqa şyndap ūrynǧanyna Qadyr Myrza-Älı «İırım» atty estelık kıtabynda: «Onyŋ jaǧymsyz obrazdary, negızınen qojalar men töreler. Olardy aiamaǧan. Yza-kegınıŋ bärın solarǧa tökken», dep jazǧanyn oqyǧanda tüsındım.
Kenen Äzırbaiūlynyŋ qyzy Törtken äpkemız özınıŋ «Kenen ata» atty kıtabynda este qalǧan mynadai bır oqiǧasyn baiandaidy: 1963 jyldyŋ jazy edı. Nūrǧisa aǧa (N.Tılendiev – kompozitor), qasynda äigılı kompozitor, marqūm Baqytjan Baiqadamov bar, atama sälem bere kelıptı. Atam qaitamyz degenderıne qaramai: «Baqytjan balamnyŋ bızdıŋ üige kelıp otyrǧany osy, däm tatpai ketu degen ūiat bolady», – dep jıbermedı. Öŋşeŋ öner adamdarynyŋ äŋgımelerı jarasyp, tamaşa otyrys boldy. Atam än aityp, kompozitor ınılerıne arnap öleŋ şyǧaryp, igı tılekterın arnap, aǧalyq batasyn berdı. Baqytjan aǧa qatty razy bolyp kettı bılem: «osy bärımız Jambyl atanyŋ önerıne sözsız bas iemız, al şyndyǧyna keletın bolsaq, sol kısımen bırdei naǧyz aspanǧa köteretın adamnyŋ bırı Kenen aǧa ǧoi. Ärı ändı öleŋmen şyǧarasyz, ony dombyramenözıŋız süiemeldep, özıŋızoryndaisyz. Dausyŋyz qandai asqaq», – degenı sol edı, Nūrǧisa aǧanyŋ qany basyna şapşyp bır-aq şyqpasy bar ma?! Ornynan atyp tūryp: «Sen nege Jambylǧa tıl tigızesıŋ, ä? Jambyl Şapyraşty degen batyr elden şyqqan, menıŋ tuysym. Ol Jetısu aqyndarynyŋ atasy. Ony tereŋ bılu üşın öleŋderın tüsınıp oqu kerek... – dep dauys köterıp, şataq şyǧarmaq boldy. Atam Nūrǧisaǧa ūrsyp, äreŋ basty. Baqytjan aǧa yŋǧaisyzdanyp, atamnan qaita-qaita keşırım sūrap, mazasyzdandy da qaldy. Sondaǧy atamnyŋ ekeuıne: «Şyraqtarym, bızdıŋ tübımızge jetetın osy bölınıs. Jüzge, ruǧa bölınudı qoimasaq, el bolyp, qazaq bolyp jetıspeimız. Basqalarǧa külkı-mazaq bolyp, toz-tozymyz şyǧyp ketuımız mümkın», – degenı esımde».
Kenen atamyzdyŋ aitqany dūrys. Aqynnyŋ pıkırın qazaqtyŋ taǧy bır ūly azamaty Özbekälı Jänıbekūly da: «Soŋǧy jyldary bız taǧy bır qasyretke tap boldyq. Ol qazır beleŋ ala bastaǧan handardy da, bilerdı de bır-bırıne qarsy qoiyp ata-ataǧa, ru-ruǧa, taipaǧa bölıp jıktestıre bastaǧan syrqatpen bailanysty» degen sözderımen qūptaidy («Türkıstan» gazetı, 10 qaraşa, 2001, 7-bet).
Ǧūlama ǧalym, bılımdar etnograf Jaǧda Babalyqūly: Qazaqtyŋ jetı atany qoldauy – öte jaqsy zaŋ. Mūny qazırgı neke zaŋyna kırgızu kerek. Mūndai «jazylmaǧan» zaŋ älemde joq. Oŋtüstık Koreianyŋ ǧalymdary düniejüzındegı halyqtardyŋ qanynyŋ qūramyn tekserıptı. Osynda qazaqtyŋ qyryq üş ruynyŋ qanyn teksergende, älgı qyryq üş rudyŋ qany bır äkenıŋ qanyndai bolyp şyqqan. Sonda eŋ taza qan, qazaqtyŋ qany dep tauypty. Būl – jetı atanyŋ qasietı. – deidı.
Sondyqtan da bügıngı taŋda qazaq halqynyŋ ruǧa bölınuın tek halyq densaulyǧyn jüielı türde basqaru qūralynyŋ körınısı dep qabyldap, ärı tūtas bır halyqtyŋ densaulyǧyn saqtap qalu üşın jasalǧan biık sanaly ıs-şara ekenın sanaly türde qabyldau qajet.
Otanymyz Qazaqstannyŋ älemnıŋ basqa memleketterı qatarynda şaŋyraǧy biık bolsyn degen är azamat, memleket qūndylyqtarynyŋ eŋ basty bailyǧy sanalatyn halyq densaulyǧyn saqtau üşın ruyn, dälırek aitsaq eŋ kem degende jetı atasyn bıluı kerek. Jastardy tärbieleu barysynda bolaşaq ömırlık qosaǧyn özge rudan taŋdau kerek ekenın jastaiynan jüielı türde tüsındırıp, ärdaiym nasihattau özın sanaly sanaityn qoǧamnyŋ är müşesı Qazaqstannyŋ täuelsızdıgıne qosatyn bırden-bır maŋyzy zor üles ekenın tüsınuı qajet. Būl mäsele memleket basşylyǧy tarapynan da qoldau tauyp aqparat qūraldary arqyly köpşılıkke jüielı türde tüsındırılıp otyrsa qūba qūp.
Qazırgı taŋda elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ elımızdıŋ örkenietı biık bolu üşın alǧa qoiǧan maqsattarynyŋ bırı käsıbi memleket qūru ekenı barşaǧa belgılı. Sondyqtan el basqaru, basqa da memlekettık ıs-şaralardy jüzege asyru barysynda eşkımdı ruyna, jüzıne qarap bölektemei, tek ūltjandyǧy, azamattyǧy, parsattylyǧy jäne ıskerlıgı men ūiymdastyruşylyq deŋgeiın esepke ala otyryp qyzmetke tartu bügıngı künnıŋ talaby ekenın moiyndau qajet.
Eskertpe: Maqala jazu barysynda A.Jūbanovtyŋ «Ǧasyrlar pernesı», «Zamana būlbūldary», A.Zataevichtıŋ «Qazaqtyŋ 1000 änı», B.Soqpaqbaiūlynyŋ «Ölgender qaityp kelmeidı», Qadyr Myrza-Älınıŋ «İırım», Törtken Kenenqyzynyŋ «Kenen ata», «Mūrager Äsılhan Ospanūly», Qasymhan Begmanovtyŋ «Etnografpen äŋgıme», Halel Arǧynbaevtyŋ «Qazaq halqyndaǧy semia men neke» taǧy basqa da kıtaptar men gazet-jurnaldarda jaryq körgen derekter paidalanyldy.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
