2020 jyldyŋ 24 qaraşasynda Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūrdy. Būl komissiia qalai jūmys ısteidı? «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı Almaty oblysy, Jaŋalyq auylynda ornalasqan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary muzeiınıŋ meŋgeruşısı Musabaev Meiırjan Bahytjanūlymen sūqbatyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
- Komissiia qūrylǧan sätten bastap osy uaqytqa deiın qandai jūmystar jüzege asyryldy?
- Saiasi quǧyn-sürgın degen tek 1937-1938 jyldardaǧy atu jazasyna kesılgender ǧana emes, sonymen qatar, 1928-1930 jyldardaǧy şarua köterılısıne qatysqandar, qudalauǧa ūşyraǧandar, aşarşylyq qūrbandary, basqa jaqqa bosqyn bolyp ketkender, küştep köşıru osynyŋ ärqaisysy boiynşa jūmys ısteitın jeke jūmys toptary qūrylyp, är top öz jūmys baǧyty boiynşa jūmystaryn jürgızıp, zertteuler jasap, aqtalmaǧandardyŋ tızımın ötkızıp otyr.
Arhivtarda qūrbandardyŋ köptegen qūjattary älı de bolsa qūpiia türde tūr. Sondyqtan komissiianyŋ ışınde qūpiiasyzdandyrumen ainalysatyn komissiia jūmys ısteude. Olar qūpiia türde saqtalǧan qūjattardy qūpiiasyzdandyryp, zertteuşılerdıŋ qolyna aşyq türde jetkızıp otyrady. Qazırgı taŋda ol qūjattarmen tek rūqsaty barlar ǧana jūmys ıstei alady. Degenmen, jabyq arhivtardan alynǧandyqtan ol derekter men suretterdı eş jerde jariialauǧa, körsetuge bolmaidy.
Memlekettık komissiiamen qatar är oblys boiynşa jäne üş qala boiynşa öŋırlık komissiialar jūmys ıstep jatyr. Ol komissiialardyŋ jūmysia öz öŋırınıŋ reperessiia qūrbandaryn anyqtau jäne esımderın aqtauǧa ūsynu.
- Komissiia qūrylǧan sätten bastap qanşa adam aqtaldy?
- Älı bırde bır adamdy aqtaǧan joq. Qazır tek ai saiyn aqtauǧa adamdardyŋ tızımın ūsynyp jatyrmyz.
- Komissiia qanşa uaqytqa qūryldy?
- Komissiiaǧa naqty uaqyt berılmegen. Eŋ soŋǧy qūrban aqtalǧanǧa deiın komissiia jūmysyn toqtatpaidy.
- Memleket qarjylai kömek körsete me?
- Almaty oblysy boiynşa 7 jūmys toby boiynşa 18 adam jūmys ısteidı. Sol jūmysşylarǧa atqarǧan jūmysyna qarai qarjy bölınıp otyrady. Odan bölek ıssapar men ekspedisilardyŋ barlyǧyn Almaty oblysynyŋ äkımşılıgı qoldap, qarjylai kömek körsetıp otyrady.
- Komissiianyŋ maqsaty men mındetı qandai?
- Komissiianyŋ maqsaty - qyzyl terrordyŋ qūrbany bolǧandardy aqtap, tarihtan özderıne laiyqty ornyn beru. Jastarǧa nasihattau jäne de Keŋek ükımetınıŋ ūltqa qarsy jasaǧan qastandyqtaryn zerttep, zerdelep jaryqqa şyǧaru.
- Komissiia qūramynda kımder bar?
- Komissiia qūramynda akademik, professor ǧalymdar, jyldar boiy repressiia taqyrybynda zertteu jürgızıp jürgen zertteuşıler bar.
- Komissiia qalai jūmys ısteidı jäne ol qandai kezeŋderdı qamtidy?
- 20 ǧasyrdyŋ 20-50 jyldarynyŋ aralyǧyndaǧy repressiia zertteledı. Komissiia arhiv qūjattarymen jäne de öŋır-öŋırlerge ekspedisiialyq jūmystar jürgızıp öŋırlık ölketanuşylar jäne tarihşylardan derekter jinap, qūrbandardy aqtaumen ainalysady.
- Būǧan deiın de saiasi quǧyn sürgın qūrbandaryn aqtau jūmystary jürgızıldı. Būl komissiianyŋ özgeşelıgı nede?
- Repressiia qūrbandary negızınen qylmystyq kodekstıŋ ekı statiasy boiynşa sottalǧandar. Būǧan deiıngı komissiiada ekı statia köbıne qaralǧan. 58 statia - halyq jauy, 59 statia - banditizm. Al qazırgı komissiianyŋ jūmysy - jappai tolyq aqtau. Basqa da statialarmen sottalǧandar, bosqynǧa ketıp qalǧandardy anyqtap, aqtau.
- Quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau qanşalyqty maŋyzdy?
- Onyŋ bır maŋyzdylyǧy - ötkennen sabaq alu. Ūrpaqqa dūrys tärbie beru. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary keler ūrpaq täuelsız, egemendı elde bılım alyp, öz tılınde söilesın dep özderın qūrban etken. Sol eŋbegın jas ūrpaqqa jetkızuımız kerek. Ekınşıden, ūrpaqtar üşın de maŋyzdy. Äkelerı, atalary «Halyq jauy» dep sottalǧan kezde olardy da «Halyq jauynyŋ balasy» - dep olardy da qudalap, talai qiynşylyqty bastarynan keşken.
Keŋes zamanynda halyq jauy atanǧandardy täuelsız Qazaqstannyŋ batyry etıp körsetu maŋyzdy.
- Qazaqstanda repressiiaǧa ūşyraǧan özge ūlt ökılderı de aqtala ma?
- İa, mäjbürlep köşırılgender, iaǧni deportasiiaǧa ūşyraǧan özge ūlt ökılderın anyqtap, zertteu jūmystaryn jürgızetın top bar. Olardyŋ jūmysy - deportasiiaǧa ūşyraǧandardy anyqtau. Özge ūlt ökılderınıŋ qanşauy köşırıldı, qanlşauy aqtaldy t.b. derekterdı jinaqtap, olardy aqtauǧa ūsynady.
Sonymen qatar, Ūly Otan soǧysy kezınde tūtqynǧa tüskender, soǧys bıtken soŋ tūtqynnan bosatylyp qaityp kelgen kezde olardy tūtqynǧa tüskenı üşın «Halyq jauy» dep taǧy da 10 jylǧa sottap jıbergen bolatyn. Solardy da aqtaityn arnaiy jümys toby bar.
- Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtauda muzeilerdıŋ atqaratyn rölı qandai?
- Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan tört muzei bar. Qaraǧandyda Dolinkada ornalasqan KarLag lagerınıŋ ornyndaǧy muzei, Nūr-Sūltan jaqtaǧy ALJİR lagerınıŋ ornyndaǧy muzei. Şymkent qalasynda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan muzei jäne Almaty oblysy, Jaŋalyq auylynda ornalasqan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan muzei.
Muzei qyzmetkerlerı de jūmys toptaryna müşe. Basqa da zertteuşı, ǧalymdarmen bırge arhivtarda jūmys ıstep, aqtalmaǧandardy aqtaumen ainalysuda. Sonymen qatar, aqtalǧan, bıraq esımderı eş jerde körsetılmegen tūlǧalardy därıptep, olardyŋ eŋbekterın jas ūrpaqqa jetkızumen muzei ainalysady.
Laura TŪRSYNJAN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
