Erekşe qajettılıkterı bar adamdardan qorqu köbınese olar turaly aqparattyŋ jetıspeuşılıgınen tuyndaidy, öitkenı olar ūzaq uaqyt boiy qoǧamnan oqşaulanǧan - olardyŋ köpşılıgı bar, bıraq bız olardy ainalamyzda köruge daǧdylanǧan emespız. Sondyqtan köptegen adamdar olarmen qalai bailanysu kerektıgın bılmeidı. Bırdeŋenı dūrys ıstemeu nemese renjıtuden qorqyp, keibıreuler jai ǧana şetke şyǧyp, bailanys jasamaudy jön köredı. Baqytymyzǧa orai, bügınde erekşe qajettılıkterı bar adamdarǧa kömektesuge jäne olardyŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa baǧyttalǧan ūiymdar bar, ärtürlı resurstar men mamandar öz bılımderımen bölısuge jäne erekşe adamdarmen qalai bailanysuǧa bolatynyn ūsynuǧa daiyn.
Damuynda kemıstıgı bar adamdardy kündelıktı ömırde kezdestırmei tüsınu mümkın emes. Bıraq olar tek otbasynda tūrudy, dostasudy, qoǧamdyq kölıktı paidalanudy, kafeler men meiramhanalarǧa barudy jäne bılım aludy qalaidy jäne oǧan qūqyǧy bar. Sondyqtan qol jetımdı kedergısız ortany qūruǧa üles qosu öte maŋyzdy. Kedergılerge keletın bolsaq, būl mügedekterdıŋ öz betınşe jürıp-tūruyna arnalǧan infraqūrylymdy (pandustar, trotuarlar men ötkelderdegı arnaiy belgıler, metrodaǧy liftter, avtobustar jäne t.b.) ǧana emes, sonymen qatar ainaladaǧylarmen qarym-qatynas.
Bız söileu arqyly söilesuge daǧdylanǧanbyz jäne būl qarym-qatynas ädısı kez kelgen adamǧa qol jetımdı emes dep oilamaimyz. Sonymen, söilei almaityn, bıraq ym-işara nemese arnaiy bailanys qūraldary arqyly söilesetın mümkındıgı şekteulı jandar bar. Būǧan qūrmetpen qarau kerek, öitkenı olardyŋ qarym-qatynasqa degen qajettılıgı bızden kem emes.
İnkliuzivtı qoǧam - būl onyŋ barlyq müşelerınıŋ ärtürlı ekendıgın jäne olardyŋ keibıreulerınıŋ erekşe qajettılıkterı nemese damuynda auytqulary bar ekenın qūrmetteitın jäne baǧalaityn qoǧam.Qazırgı qoǧam mümkındıgı şekteulı adamdarǧa degen közqarasyn özgertuı, inkliuzivtık mädeniettı damytu kerek, etikalyq tūrǧydan üilesımdı jäne sauatty terminologiiany engızu kerek. Būl osy baǧytta arnaiy tärbie jūmysyn ǧana emes, jalpy qoǧamdaǧy qarym-qatynas mädenietın özgertudı de talap etedı. Eŋ maŋyzdy aspektılerdıŋ bırı - bız belgılı bır jaǧdaida qoldanatyn tıl men sözder. Dūrys örnekter adamnyŋ jaǧymdy beinesın qalyptastyruǧa, oǧan qūrmet körsetuge jäne bailanys ornatuǧa kömektesedı. Mümkındıgı şekteulı adamdar qandai da bır erekşe emdeudı qajet etedı dep oilaudyŋ qajetı joq! «Mügedek» sözı ärtürlı sezımderdı tudyrady, bıraq, jalpy alǧanda, saualnama jürgızılgen mügedekterdıŋ köpşılıgı ony qolaily dep sanaidy, öitkenı būl resmi söz, eŋ jiı qoldanylatyn jäne bırşama abstraktılı boldy. NAZAR AUDARYŊYZ: mümkındıgı şekteulı adamdarǧa qalai dūrys jügınu kerektıgın öz betıŋızşe sūraudan tartynbaŋyz. Ädeptılık tek söileu ǧana emes, sonymen qatar, äreketıŋız. Belgılı bır sipattamalary bar adammen qalai äreket etu kerektıgın bılmeseŋız, sız özıŋızdı de, äŋgımelesuşıŋızdı de ūiatqa qaldyra alasyz. Erekşe qajettılıgı bar adammen söilesu etiketınıŋ 10 erejesı: 1. Mügedektıgı bar adammen söileskende, söilesu kezınde aitqyŋyz kelgen närsenı onyŋ janyndaǧy adamǧa, ia bolmasa kömekşısıne emes, bırden özıne aitqanyŋyz jön. 2. Söileuı qiynǧa soǧatyn adammen söileskende ony mūqiiat tyŋdaŋyz. Şydamdy bolyŋyz, onyŋ özı söilemdı aiaqtaǧanşa kütıŋız. Ol üşın tüzetpeŋız jäne kelıspeŋız. Eger sız sūhbattasuşyny tüsınbeseŋız, qaita sūraudan tartynbaŋyz. 3. Naşar nemese müldem körmeitın adammen söileskende, özıŋızdı jäne sızben bırge kelgen adamdardy ataŋyz. Eger sızde topta jalpy äŋgıme bolsa, onda özıŋızdı ataudy jäne qazırgı uaqytta kımge jügınetınıŋızdı tüsındırudı ūmytpaŋyz. Şetke şyqqan kezde dauystap eskertudı ūmytpaŋyz (qysqa uaqytqa ketseŋız de). 4. Eger Sızden kömek sūralmasa, mügedektıgı bar adamǧa kömektesuge asyqpaŋyz. Eger sız kömekteskıŋız kelse, aldymen kömek qajet pe dep sūraŋyz. Qajet bolsa, ne jäne qalai ısteu kerektıgın sūraŋyz, sodan keiın äreket etıŋız. Eger sız tüsınbeseŋız, tartynbaŋyz-qaita sūraŋyz. Mysaly: eger soqyr adamdy alyp jüru kerek bolsa, ony ūstamaŋyz jäne onyŋ qolynan süiremeŋız, bıraq oǧan beitanys jerde jüruge qalai kömektese alatynyŋyzdy sūraŋyz. Zaǧip adamnyŋ özı sızge mūny qalai jasau kerektıgın tüsındıredı (bıreu qolyn erıp jüruşınıŋ iyǧyna qoiuǧa rūqsat sūraidy, bıreu erıp jüruşını şyntaǧynyŋ astyna alǧysy keledı, bıreu şyntaǧynyŋ astyna aludy sūraidy, bıreu jetkılıktı auyzşa keŋester jäne t. b.). 5. Mügedektıgı bar adammen kezdeskende qol berıp amandasqan jön. Tıptı qolyn qozǧaltu qiyn nemese protezdı qoldanatyn adammen de. Oŋ qolyna yŋǧaisyzdyq tudyrsa, sol qolymen de bolady. 6. Mügedekter arbasy, baldaq syndy zattarǧa qol tigızbeŋız! Bıreudıŋ mügedekter arbasyna süienu nemese qolyn ılıp qoiu, onyŋ iesıne süienuden aulaq bolyŋyz. 7. Mügedekter arbasyndaǧy adammen nemese boiy qysqa adammen söileskende, sızdıŋ jäne onyŋ közderı bır deŋgeide bolatyndai etıp otyryŋyz. Solai söilesu oŋai bolady, jäne äŋgımelesuşıŋız basyn jiı köteruge mäjbür bolmaidy. 8. Eger sız kezdeisoq köre almaityn adamǧa"kezdeskenşe" nemese qūlaǧy esıtmeitın adamǧa “sız būl turaly estıdıŋız be?" dep aityp qalsaŋyz, onda tūrǧan eşteŋe joq. Sebebı, ol kısıler de ädetke ainalǧan sözderdı jiı qoldanady. Öitkenı olar da estidı jäne köredı, bıraq basqaşa. Zaǧip adamnyŋ qolyna bırdeŋe bere otyryp, eşqandai jaǧdaida "ony sezıŋız" dep aitpaŋyz, ädettegıdei "oǧan qaraŋyz"dep aityŋyz. Mügedekter arbasyndaǧy adamǧa "kelıŋız, jürıŋız"dep aitpaŋyz. "Kelıŋız", "osynda ötıŋız" dep aityŋyz. 9. Naşar estitın adamnyŋ nazaryn audaru üşın ony qolyŋyzben nemese iyǧyŋyzben şaiqaŋyz. Onyŋ közıne tıke qarap, anyq söileŋız, aiqailamaŋyz. Ernıŋızdı oqi alatyn adamdarmen söileskende, jaryq tüsıp, sız anyq körınetın etıp otyryŋyz. Esıŋızde bolsyn, naşar estitın adamdardyŋ bärı bırdei erındı oqi almaidy. 10. Mügedek balalar men jasöspırımderge atyn atap, eresekterge aty-jönı boiynşa, iaǧni mügedektıgı joq basqa adamdar siiaqty (özgelermen teŋdei, bölıp qaramai) bailanysyŋyz. MAŊYZDY: eger sız bırdeŋenı tüsınbeseŋız, özıŋızdı qalai ūstau kerektıgın jäne qalai söileu kerektıgın bılmeseŋız - ūialmaŋyz, būl turaly mümkındıgı şekteulı sūhbattasyŋyzdan sūraŋyz. Ol onymen söilesudegı yŋǧaisyzdyqty baiqaǧannan nemese sızden özıne jaǧymsyz, qorlaityn sözdı estıgennen jaqsy bolady.
Laura TŪRSYNJAN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
