Abai tūlǧasy, onyŋ filosofiiasy men poeziiasy san qyrly sahnalyq qoiylymdarǧa arqau bolyp, teatr önerınıŋ damuyna mol üles qosty. Bügınde elımızdıŋ tükpır-tükpırındegı teatrlar Abai şyǧarmaşylyǧyna boilap, onyŋ ruhani mūrasyn körkemdep jetkızuge tyrysuda. Abaidyŋ teatr sahnasyndaǧy qadamy qaşan bastalǧan edı?
ALǦAŞQY QOIYLYM
Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy alǧaş ret sahna tılıne Mūhtar Äuezov pen L.Sobolevtıŋ bırıgıp jazǧan «Abai» tragediiasy arqyly endı. Būl pesa 1940 jyly M.Äuezov atyndaǧy Qazaq memlekettık akademiialyq drama teatrynda alǧaş ret sahnalandy.
Qoiuşy rejisser — Asqar Toqpanov. Būl qoiylymda Abaidyŋ ışkı jan düniesı, el ışındegı tartystar, qoǧamdaǧy ädıletsızdıkke qarsy küresı körkem ärı tereŋ türde körsetıldı. Pesa ūlttyq teatr sahnasynda jaŋaşa stil, jaŋaşa mazmūn äkelıp, qazaq dramaturgiiasynyŋ damuyna jol aşty.
OPERADAǦY «ABAI»
Abaidyŋ öleŋı men oiy tek dramada ǧana emes, muzykada da mäŋgılıkke ainaldy. Häkımnıŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan eŋ äigılı muzykalyq qoiylym – «Abai» operasy. Opera alǧaş ret 1944 jyly Almatydaǧy Qazaq memlekettık akademiialyq opera jäne balet teatrynda sahnalandy. Libretto avtory – Mūhtar Äuezov, kompozitorlary – Ahmet Jūbanov pen Latif Hamidi. Būl opera – qazaq ūlttyq opera önerındegı alǧaşqy ülken jetıstıkterdıŋ bırı. Qoiuşy rejisser – Qapan Badyrov. Būl premera – ülken qoǧamdyq, mädeni oqiǧaǧa ainaldy.
Operada Abai – mahabbat üşın küresken, zūlymdyqpen betpe-bet kelgen, halqynyŋ namysyn jüregıne bailap, küreske şyqqan jan. Ol Qūnanbaidyŋ qataldyǧymen küresıp, Äzımbaidyŋ aiarlyǧyna qarsy tūryp, el ışındegı ädıletsızdıkpen arpalysty.
«Abai» operasy Parijden Mäskeuge deiıngı sahnalarda şyrqalyp, älemge qazaq ruhyn tanytty.
Opera keiınnen bırneşe ret jaŋartylyp, ärtürlı rejisserlık interpretasiialarda qaita sahnalandy. 1950-1960 jyldary Abai atyndaǧy opera jäne balet teatrynyŋ repertuarynda tūraqty türde qoiylyp tūrdy.
1995 jyly Abaidyŋ 150 jyldyǧyna orai opera jaŋartylǧan nūsqada qoiyldy. Būl qoiylymda zamanaui sahnalyq tehnologiialar men jaŋa horeografiialyq şeşımder qoldanyldy.
HHI ǧasyrda da opera Qazaqstannyŋ türlı teatrlarynda, sonyŋ ışınde Astana opera jäne balet teatrynda qoiylyp, halyqaralyq festivalderde körsetıldı.
1958 jyly Mäskeude ötken Qazaq ädebietı men önerınıŋ onkündıgınde «Abai» operasy joǧary baǧa alyp, rejisserler men oryndauşylar memlekettık marapattarǧa ie boldy. Al 2001 jyly Parijdegı halyqaralyq festivalde Gran-pri jüldesın jeŋıp aldy.
QAZAQ TEATRYNDAǦY JAŊA KEZEŊ. «ABAI» SPEKTAKLI
1949 jyly 28 jeltoqsanda Almatydaǧy Qazaq drama teatrynda «Abai» spektaklı alǧaş ret sahnalandy. Qoiylym Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai joly» roman-epopeiasy negızınde jasalyp, qazaq teatr önerınde jaŋa däuırdıŋ bastaluyna jol aşty.
Avtory – Şäken Aimanov pen Iаkov Ştein. Olar sol kezdıŋ özınde batyl qadamǧa baryp, sahnalyq qoiylymda prozalyq şyǧarmany beiımdeudıŋ jaŋa täsılın ūsyndy. Mäskeu körkem teatrynyŋ täjıribesıne süiene otyryp, roman oqiǧalaryn «avtor atynan» bailanystyru ädısın qoldandy. Būl sahnada Şäken Aimanov pen Hadişa Bökeevanyŋ oryndauynda jüzege asty. Ekı ärtıs sahnanyŋ ekı jaǧynan tūryp, körermenge oqiǧanyŋ maŋyzdy tūstaryn jetkızıp otyrdy. Būl täsıl romannyŋ ruhyn joǧaltpai, sahna zaŋdylyqtaryna beiımdeuge kömektestı.
Osy qoiylym qazaq teatry üşın ülken betbūrys boldy. Ol teatr sahnasynda prozalyq şyǧarmalardy qoiuǧa bolatynyn däleldep, rejissurada jaŋa jol aşty. Teatr mamandarynyŋ käsıbi deŋgeiın arttyryp, bolaşaqqa baǧyt berdı.
DÄSTÜRDEN – JAŊAŞYLDYQQA DEIIN
Abai Qūnanbaiūlynyŋ ömırı men şyǧarmalary qazaq sahna önerınde är kezeŋde türlı janr men formada jaŋǧyryp otyrdy. Klassikalyq drama, muzykalyq kompozisiia, balet pen performans – bärı de ūly oişyldyŋ mūrasyn jaŋa qyrynan tanytuǧa tyrysty.
Bastapqyda sahnalyq qoiylymdar negızınen Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai joly» roman-epopeiasynan alynyp, körermenge Abaidyŋ ömırı men küresın jetkızuge baǧyttaldy. Keiın būl tuyndy ärtürlı teatrlarda san türlı interpretasiiamen qaita sahnalandy.
1970-1980 jyldary Almatydaǧy M.Äuezov atyndaǧy teatr men basqa da öŋırlık teatr sahnalarynda Abai tūlǧasy jaŋa rejisserlık şeşımdermen körınıs tapty. Būl qoiylymdarda Abaidyŋ tek aqyndyq kelbetı emes, onyŋ jeke ömırı, mahabbat hikaiasy, qoǧammen küresı, zamanyna qarsylyǧy aiqyn körsetıldı. Sahnalyq şeşımderde qazaqtyŋ ūlttyq muzykasy, bilerı, salt-dästür elementterı keŋınen qoldanylyp, körermendı sol däuırdıŋ ruhyna tereŋırek boilata aldy.
2015 jyly Abaidyŋ 170 jyldyǧyna arnalǧan «Perzent paryzy» atty ädebi-sazdy keş ūiymdastyryldy. Būl qoiylym tek sahnalyq tuyndy ǧana emes, Abai şyǧarmaşylyǧyna jasalǧan ruhani taǧzym ıspettes boldy. Aqynnyŋ öleŋderı, qara sözderı men änderı teatr sahnasynda hor jäne jeke oryndauşylar arqyly jaŋǧyrdy. Qoiylymda multimedialyq tehnologiialar qoldanylyp, Abaidyŋ beinesı men şyǧarmalary vizualdy türde körermen nazaryna ūsynyldy.
Keiıngı jyldary Abaidy sahnaǧa şyǧaruda jaŋa baǧyttar paida bola bastady. Jastar teatry men eksperimentaldy sahnalarda Abaidyŋ qara sözderıne negızdelgen monospektaklder men zamanaui performanstar ūsynyldy. Mūndai qoiylymdarda ülken dekorasiiadan görı qarapaiymdylyqqa, tereŋ oi men sezımge basymdyq berıldı. Multimedia, zamanaui muzyka men jaryq arqyly Abaidyŋ filosofiialyq oilary qazırgı zaman mäselelerımen bailanystyryldy. Būl täsıl jas körermenge Abaidy jaqyndatudyŋ bır jolyna ainaldy.
ABAI ATYNDAǦY TEATRLAR
Abaidyŋ esımı qazaq mädenietınıŋ türlı salasynda airyqşa qūrmetke ie. Sol qūrmettıŋ bır körınısı retınde elımızdegı bırqatar ırı teatrlar ūly aqynnyŋ atyn ielenıp, onyŋ şyǧarmaşylyǧyn sahna arqyly nasihattap keledı.
1934 jyly Almatyda qalalyq muzyka studiiasy retınde qūrylǧan qazırgı Abai atyndaǧy Qazaq memlekettık akademiialyq opera jäne balet teatry – qazaq önerınıŋ eŋ körnektı ordalarynyŋ bırı. 1937 jyly teatr märtebesın alyp, 1941 jyly «akademiialyq» degen ataqqa ie boldy. Al 1949 jyly teatrǧa ūly aqynnyŋ esımı berıldı. Osy teatr sahnasynda Abaidyŋ şyǧarmalaryna negızdelgen «Abai» operasy bırneşe ret jaŋartylyp qoiylyp keledı.
Abai taqyrybyna jiı oralatyn taǧy bır ırgelı mädeni oşaq – M. Äuezov atyndaǧy Qazaq ūlttyq drama teatry. Onyŋ negızı 1925 jyldyŋ soŋynda Qyzylorda qalasynda qalanyp, 1926 jyly Mūhtar Äuezovtıŋ «Eŋlık–Kebek» tragediiasymen aşylǧan bolatyn. Keiın Almatyǧa köşıp kelgen ūjym 1937 jyldan bastap qazırgı ǧimaratynda jūmys ısteidı. Teatr sahnasynda Abai ömırı men mūrasyna arnalǧan bırneşe qoiylym qoiyldy. Äsırese, Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai» jäne «Abai joly» şyǧarmalarynyŋ negızındegı spektaklder körermennıŋ erekşe yqylasyna bölendı. Abai beinesın är jyldary Seraly Qojamqūlov, Ydyrys Noǧaibaev, Doshan Joljaqsynov syndy tanymal akterler somdap, onyŋ ruhani biık tūlǧasyn körkem türde aşyp körsettı.
Semeidegı Abai atyndaǧy qazaq muzykalyq-drama teatry – qazaq mädenietınıŋ qara şaŋyraǧy sanalady. Teatr tarihy 1917 jyly Abai şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan alǧaşqy halyqtyq qoiylymnan bastau alady. 1920 jyly qūrylǧan «Es-aimaq» öner üiırmesı aqynnyŋ tuyndylaryna negızdelgen konsertter men spektaklderdı tūraqty türde ūiymdastyryp otyrǧan. Al 1934 jyly teatr resmi türde qūrylyp, Abai esımı berıldı. Bügınde būl teatr Abai şyǧarmalaryn nasihattau ısınde aldyŋǧy qatarda keledı. Mūnda «Abai» pesasy men onyŋ änderıne arnalǧan muzykalyq kompozisiialar jiı sahnalanady.
Sol siiaqty Abai atyndaǧy Şymkent oblystyq qazaq drama teatry da ūly aqyn mūrasyn sahnada jaŋǧyrtyp jürgen öner ordalarynyŋ bırı. Teatrǧa Abai esımı 2002 jyly berılgen. Repertuarynda aqynnyŋ poeziiasy men änderıne, ömır jolyna arnalǧan spektaklder men ädebi-sazdy keşter tūraqty türde ötkızılıp tūrady.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
