اباي تۇلعاسى، ونىڭ فيلوسوفياسى مەن پوەزياسى سان قىرلى ساحنالىق قويىلىمدارعا ارقاۋ بولىپ، تەاتر ونەرىنىڭ دامۋىنا مول ۇلەس قوستى. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى تەاترلار اباي شىعارماشىلىعىنا بويلاپ، ونىڭ رۋحاني مۇراسىن كوركەمدەپ جەتكىزۋگە تىرىسۋدا. ابايدىڭ تەاتر ساحناسىنداعى قادامى قاشان باستالعان ەدى؟
العاشقى قويىلىم
ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى العاش رەت ساحنا تىلىنە مۇحتار اۋەزوۆ پەن ل.سوبولەۆتىڭ بىرىگىپ جازعان «اباي» تراگەدياسى ارقىلى ەندى. بۇل پەسا 1940 جىلى م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا العاش رەت ساحنالاندى.
قويۋشى رەجيسسەر — اسقار توقپانوۆ. بۇل قويىلىمدا ابايدىڭ ىشكى جان دۇنيەسى، ەل ىشىندەگى تارتىستار، قوعامداعى ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەسى كوركەم ءارى تەرەڭ تۇردە كورسەتىلدى. پەسا ۇلتتىق تەاتر ساحناسىندا جاڭاشا ستيل، جاڭاشا مازمۇن اكەلىپ، قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ دامۋىنا جول اشتى.
وپەراداعى «اباي»
ابايدىڭ ولەڭى مەن ويى تەك درامادا عانا ەمەس، مۋزىكادا دا ماڭگىلىككە اينالدى. حاكىمنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ەڭ ايگىلى مۋزىكالىق قويىلىم – «اباي» وپەراسى. وپەرا العاش رەت 1944 جىلى الماتىداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ساحنالاندى. ليبرەتتو اۆتورى – مۇحتار اۋەزوۆ، كومپوزيتورلارى – احمەت جۇبانوۆ پەن لاتيف حاميدي. بۇل وپەرا – قازاق ۇلتتىق وپەرا ونەرىندەگى العاشقى ۇلكەن جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى. قويۋشى رەجيسسەر – قاپان بادىروۆ. بۇل پرەمەرا – ۇلكەن قوعامدىق، مادەني وقيعاعا اينالدى.
وپەرادا اباي – ماحاببات ءۇشىن كۇرەسكەن، زۇلىمدىقپەن بەتپە-بەت كەلگەن، حالقىنىڭ نامىسىن جۇرەگىنە بايلاپ، كۇرەسكە شىققان جان. ول قۇنانبايدىڭ قاتالدىعىمەن كۇرەسىپ، ءازىمبايدىڭ ايارلىعىنا قارسى تۇرىپ، ەل ىشىندەگى ادىلەتسىزدىكپەن ارپالىستى.
«اباي» وپەراسى پاريجدەن ماسكەۋگە دەيىنگى ساحنالاردا شىرقالىپ، الەمگە قازاق رۋحىن تانىتتى.
وپەرا كەيىننەن بىرنەشە رەت جاڭارتىلىپ، ءارتۇرلى رەجيسسەرلىك ينتەرپرەتاتسيالاردا قايتا ساحنالاندى. 1950-1960 جىلدارى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ رەپەرتۋارىندا تۇراقتى تۇردە قويىلىپ تۇردى.
1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا وراي وپەرا جاڭارتىلعان نۇسقادا قويىلدى. بۇل قويىلىمدا زاماناۋي ساحنالىق تەحنولوگيالار مەن جاڭا حورەوگرافيالىق شەشىمدەر قولدانىلدى.
ءححى عاسىردا دا وپەرا قازاقستاننىڭ ءتۇرلى تەاترلارىندا، سونىڭ ىشىندە استانا وپەرا جانە بالەت تەاترىندا قويىلىپ، حالىقارالىق فەستيۆالدەردە كورسەتىلدى.
1958 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىندە «اباي» وپەراسى جوعارى باعا الىپ، رەجيسسەرلەر مەن ورىنداۋشىلار مەملەكەتتىك ماراپاتتارعا يە بولدى. ال 2001 جىلى پاريجدەگى حالىقارالىق فەستيۆالدە گران-پري جۇلدەسىن جەڭىپ الدى.
قازاق تەاترىنداعى جاڭا كەزەڭ. «اباي» سپەكتاكلى
1949 جىلى 28 جەلتوقساندا الماتىداعى قازاق دراما تەاترىندا «اباي» سپەكتاكلى العاش رەت ساحنالاندى. قويىلىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى نەگىزىندە جاسالىپ، قازاق تەاتر ونەرىندە جاڭا ءداۋىردىڭ باستالۋىنا جول اشتى.
اۆتورى – شاكەن ايمانوۆ پەن ياكوۆ شتەين. ولار سول كەزدىڭ وزىندە باتىل قادامعا بارىپ، ساحنالىق قويىلىمدا پروزالىق شىعارمانى بەيىمدەۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن ۇسىندى. ماسكەۋ كوركەم تەاترىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، رومان وقيعالارىن «اۆتور اتىنان» بايلانىستىرۋ ءادىسىن قولداندى. بۇل ساحنادا شاكەن ايمانوۆ پەن حاديشا بوكەەۆانىڭ ورىنداۋىندا جۇزەگە استى. ەكى ءارتىس ساحنانىڭ ەكى جاعىنان تۇرىپ، كورەرمەنگە وقيعانىڭ ماڭىزدى تۇستارىن جەتكىزىپ وتىردى. بۇل ءتاسىل روماننىڭ رۋحىن جوعالتپاي، ساحنا زاڭدىلىقتارىنا بەيىمدەۋگە كومەكتەستى.
وسى قويىلىم قازاق تەاترى ءۇشىن ۇلكەن بەتبۇرىس بولدى. ول تەاتر ساحناسىندا پروزالىق شىعارمالاردى قويۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ، رەجيسسۋرادا جاڭا جول اشتى. تەاتر ماماندارىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىن ارتتىرىپ، بولاشاققا باعىت بەردى.
داستۇردەن – جاڭاشىلدىققا دەيىن
اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى قازاق ساحنا ونەرىندە ءار كەزەڭدە ءتۇرلى جانر مەن فورمادا جاڭعىرىپ وتىردى. كلاسسيكالىق دراما، مۋزىكالىق كومپوزيتسيا، بالەت پەن پەرفورمانس – ءبارى دە ۇلى ويشىلدىڭ مۇراسىن جاڭا قىرىنان تانىتۋعا تىرىستى.
باستاپقىدا ساحنالىق قويىلىمدار نەگىزىنەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنان الىنىپ، كورەرمەنگە ابايدىڭ ءومىرى مەن كۇرەسىن جەتكىزۋگە باعىتتالدى. كەيىن بۇل تۋىندى ءارتۇرلى تەاترلاردا سان ءتۇرلى ينتەرپرەتاتسيامەن قايتا ساحنالاندى.
1970-1980 جىلدارى الماتىداعى م.اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتر مەن باسقا دا وڭىرلىك تەاتر ساحنالارىندا اباي تۇلعاسى جاڭا رەجيسسەرلىك شەشىمدەرمەن كورىنىس تاپتى. بۇل قويىلىمداردا ابايدىڭ تەك اقىندىق كەلبەتى ەمەس، ونىڭ جەكە ءومىرى، ماحاببات حيكاياسى، قوعاممەن كۇرەسى، زامانىنا قارسىلىعى ايقىن كورسەتىلدى. ساحنالىق شەشىمدەردە قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسى، بيلەرى، سالت-ءداستۇر ەلەمەنتتەرى كەڭىنەن قولدانىلىپ، كورەرمەندى سول ءداۋىردىڭ رۋحىنا تەرەڭىرەك بويلاتا الدى.
2015 جىلى ابايدىڭ 170 جىلدىعىنا ارنالعان «پەرزەنت پارىزى» اتتى ادەبي-سازدى كەش ۇيىمداستىرىلدى. بۇل قويىلىم تەك ساحنالىق تۋىندى عانا ەمەس، اباي شىعارماشىلىعىنا جاسالعان رۋحاني تاعزىم ىسپەتتەس بولدى. اقىننىڭ ولەڭدەرى، قارا سوزدەرى مەن اندەرى تەاتر ساحناسىندا حور جانە جەكە ورىنداۋشىلار ارقىلى جاڭعىردى. قويىلىمدا مۋلتيمەديالىق تەحنولوگيالار قولدانىلىپ، ابايدىڭ بەينەسى مەن شىعارمالارى ۆيزۋالدى تۇردە كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلدى.
كەيىنگى جىلدارى ابايدى ساحناعا شىعارۋدا جاڭا باعىتتار پايدا بولا باستادى. جاستار تەاترى مەن ەكسپەريمەنتالدى ساحنالاردا ابايدىڭ قارا سوزدەرىنە نەگىزدەلگەن مونوسپەكتاكلدەر مەن زاماناۋي پەرفورمانستار ۇسىنىلدى. مۇنداي قويىلىمداردا ۇلكەن دەكوراتسيادان گورى قاراپايىمدىلىققا، تەرەڭ وي مەن سەزىمگە باسىمدىق بەرىلدى. مۋلتيمەديا، زاماناۋي مۋزىكا مەن جارىق ارقىلى ابايدىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى قازىرگى زامان ماسەلەلەرىمەن بايلانىستىرىلدى. بۇل ءتاسىل جاس كورەرمەنگە ابايدى جاقىنداتۋدىڭ ءبىر جولىنا اينالدى.
اباي اتىنداعى تەاترلار
ابايدىڭ ەسىمى قازاق مادەنيەتىنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ايرىقشا قۇرمەتكە يە. سول قۇرمەتتىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە ەلىمىزدەگى بىرقاتار ءىرى تەاترلار ۇلى اقىننىڭ اتىن يەلەنىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىن ساحنا ارقىلى ناسيحاتتاپ كەلەدى.
1934 جىلى الماتىدا قالالىق مۋزىكا ستۋدياسى رەتىندە قۇرىلعان قازىرگى اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترى – قازاق ونەرىنىڭ ەڭ كورنەكتى وردالارىنىڭ ءبىرى. 1937 جىلى تەاتر مارتەبەسىن الىپ، 1941 جىلى «اكادەميالىق» دەگەن اتاققا يە بولدى. ال 1949 جىلى تەاترعا ۇلى اقىننىڭ ەسىمى بەرىلدى. وسى تەاتر ساحناسىندا ابايدىڭ شىعارمالارىنا نەگىزدەلگەن «اباي» وپەراسى بىرنەشە رەت جاڭارتىلىپ قويىلىپ كەلەدى.
اباي تاقىرىبىنا ءجيى ورالاتىن تاعى ءبىر ىرگەلى مادەني وشاق – م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق دراما تەاترى. ونىڭ نەگىزى 1925 جىلدىڭ سوڭىندا قىزىلوردا قالاسىندا قالانىپ، 1926 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك–كەبەك» تراگەدياسىمەن اشىلعان بولاتىن. كەيىن الماتىعا كوشىپ كەلگەن ۇجىم 1937 جىلدان باستاپ قازىرگى عيماراتىندا جۇمىس ىستەيدى. تەاتر ساحناسىندا اباي ءومىرى مەن مۇراسىنا ارنالعان بىرنەشە قويىلىم قويىلدى. اسىرەسە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» جانە «اباي جولى» شىعارمالارىنىڭ نەگىزىندەگى سپەكتاكلدەر كورەرمەننىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا بولەندى. اباي بەينەسىن ءار جىلدارى سەرالى قوجامقۇلوۆ، ىدىرىس نوعايباەۆ، دوسحان جولجاقسىنوۆ سىندى تانىمال اكتەرلەر سومداپ، ونىڭ رۋحاني بيىك تۇلعاسىن كوركەم تۇردە اشىپ كورسەتتى.
سەمەيدەگى اباي اتىنداعى قازاق مۋزىكالىق-دراما تەاترى – قازاق مادەنيەتىنىڭ قارا شاڭىراعى سانالادى. تەاتر تاريحى 1917 جىلى اباي شىعارماشىلىعىنا ارنالعان العاشقى حالىقتىق قويىلىمنان باستاۋ الادى. 1920 جىلى قۇرىلعان «ەس-ايماق» ونەر ۇيىرمەسى اقىننىڭ تۋىندىلارىنا نەگىزدەلگەن كونتسەرتتەر مەن سپەكتاكلدەردى تۇراقتى تۇردە ۇيىمداستىرىپ وتىرعان. ال 1934 جىلى تەاتر رەسمي تۇردە قۇرىلىپ، اباي ەسىمى بەرىلدى. بۇگىندە بۇل تەاتر اباي شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋ ىسىندە الدىڭعى قاتاردا كەلەدى. مۇندا «اباي» پەساسى مەن ونىڭ اندەرىنە ارنالعان مۋزىكالىق كومپوزيتسيالار ءجيى ساحنالانادى.
سول سياقتى اباي اتىنداعى شىمكەنت وبلىستىق قازاق دراما تەاترى دا ۇلى اقىن مۇراسىن ساحنادا جاڭعىرتىپ جۇرگەن ونەر وردالارىنىڭ ءبىرى. تەاترعا اباي ەسىمى 2002 جىلى بەرىلگەن. رەپەرتۋارىندا اقىننىڭ پوەزياسى مەن اندەرىنە، ءومىر جولىنا ارنالعان سپەكتاكلدەر مەن ادەبي-سازدى كەشتەر تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ تۇرادى.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»
