Soŋǧy 10 kündegı oqiǧalar bolmasa, bälkım, būl maqala jazylmas edı. Äsırese, Almaty oblysy, Şolaqai auylynda bolǧan jaǧdai otqa mai qūiyp jıberdı. Örımdei qyzǧa seksualdyq qysym körsetıp pyşaqtap tastaǧan, mäiıttı örtep qorlyq körsetken küdıktı būǧan deiın bırneşe ret osyndai äreketke barǧany qoǧamdaǧy bıraz mäselenı ainadai körsettı.
İnternetten «Qazaqstannyŋ basty jaŋalyqtary» dep sūrai qalsaŋ seksualdy maniaktar jaily aqpar eŋ basynda tūrady. Aty jaman qylmystyŋ tüp tamyry qaida jatyr? Qoǧamda nege jiılep kettı? Ony toqtatudyŋ qandai joly bar? Bügıngı material sol jaily...
Äleumettık jelı ärbırımızdıŋ esep däpterımız ıspettı. Bır aiyrmaşylyǧy bız ǧana emes atauy aityp tūrǧandai äleumettıŋ özı de ony baqylap otyrady. Ötken jūmada Almaty qalasynyŋ oŋtüstıgındegı şaǧyn audannyŋ bırınde bır qyz botadai bozdap kölık toqtatady. Kölık iesı janaşyrlyq tanytyp, qyzdy kölıkke otyrǧyzǧan mezette ony quǧan jıgıt körınedı. Qolynda qara sömkesı bar jıgıt kölıktı toqtatuǧa tyrysady. Kölık toqtamai, ūzap ketkende tapanşa dausy estıledı. Qyz köz jasyn köl etıp, kölık iesıne «Toqtamaŋyzşy, menı ol jıgıtke bermeŋızşı. Zorlamaqşy boldy» dep jalbarynady. Atalǧan oqiǧanyŋ videosy otandyq BAQ pen jelıge sol mezet tarap kettı. Artynşa joǧaryda atap ötken Panfilov audany, «Şolaqai» auylyndaǧy jaǧdai äleumettı dür sılkındırdı. Al, däl bügın jas qyzǧa «serılık» körsetıp, sözben arbap, ony tösekke süiremekşı bolǧan kölık jürgızuşısınıŋ videosy trendke şyqty. Būl oqiǧalardyŋ sipaty basqa bolǧanmen tüpkı mäsele bır ıspettı. Mamandar pıkırı de osy arnaǧa kelıp toǧysady.«Adam qūqyǧy jäne öz taǧdyryna bei-jai qaraityndar köp. Äitpese, zaŋ būl qylmystyŋ jasasy men öteuın äldeqaşan bekıtıp, halyq jadyna qūiǧan»,— deidı advokat Tleujan Kışkenebaev. Şolaqaidaǧy jaǧdai osyǧan dälel. Būryn zorlau faktısı boiynşa ıstı bolǧan küdıktı Rustam Ahmetov «özın türmede tärtıptı ūstaǧany üşın» merzımınen būryn bosap şyǧady. Zaŋnyŋ marhabat etkenın paidalanǧan ol taǧy da kämelet jasyna jetpegen qyzdy zorlap, artynan neke qidyryp, jar etedı. Auyl ışınde bolǧan būl jaǧdai jergılıktı halyqty äu basta oilandyrmaǧan. Soŋy, örımdei bolǧan Qūralai Qisabekovanyŋ ömırın qidy. Iаǧni, qylmysqa köz jūmyp, odan zorǧysyna sebep bolyp jatqanyn aŋǧaratyndar az. Būl qylmys türı bügın jäne tek Qazaqstan aumaǧynda bolyp jatqan joq. Sony qaperımızge alsaq deimın. Bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı pälen ǧasyrdan berı bar. Ol däleldeudı qajet etpeitın jait. Jäne qazır de damyǧan, damymaǧan elderdı jiı ūşyrasady. Bıraq, bırer jyl būryn BAQ-ta «Qazaqstan TMD elderı arasynda seksualdyq qysym körsetetın elder qatarynda» degen aqpar taraǧan-dy. Onda är 10 qazaqstandyq näzık jandynyŋ bırı qysym köredı dep jazdy bılgışter. Seksualdyq qysym taqyrybynda jasalyp jatqan zertteu osy künge deiın eş nätije bermei keledı. Zertteuşıler, zorlau faktısı boiynşa qanşama ter tökse de zorlyq toqtamady. Zaŋ qanşa qataŋdasa da qylmys tolastamady. Nege? Mamandar jäbırlenuşılerdıŋ denı qylmysty jasyryp qaluǧa tyrysatynyn aityp dabyl qaǧuda. Basqa-basqa, atalǧan jaidy jäbırlenuşınıŋ tuǧan-tuystary da jasyryp qaluǧa tyrysady. Būl qylmysker üşın taptyrmas mümkındık. Osyndai faktorlar äser etse kerek, är eldegı qylmys «statistikasynyŋ» şyndyqqa janasatyny az. Mäselen, QR Qūqyqtyq statistika jäne arnaiy esepke alu jönındegı komitetınıŋ mälımetı boiynşa, 2018 jyly 120-bap, iaǧni, «Zorlau» ısımen 1130 qūqyq būzuşylyq jäne 320-bappen (jynystyq sipattaǧy zorlyq-zombylyq äreketterı) 121 qūqyq būzuşylyq tırkelgen. Qolda bar mälımetterge süiensek, 2020 jyly «Kämeletke tolmaǧan balany zorlau» baby boiynşa 199 qylmys tırkelıptı. Onyŋ ışınde 128 jait kışkentai balalarǧa qarsy jasalǧan qylmys. Qarap otyrsaq, sifr az deuge kelmeidı. Qazaqta «Tüienı köpırdıŋ astyna jasyryp qoia almaisyŋ» nemese «Auruyn jasyrǧan öledı» degen tämsılder bar. Eşbırı tegın aitylmaǧan. Şolaqai auylyndaǧy şudyŋ töŋıregınde qoǧam nazarynan tys qalǧan (tys qaldyrylǧan) öte dauly mäsele tūr. Ony äldeqandai jolmen bürkemelep jatqan küş barǧa ūqsaidy. Öz atyn atamaudy sūraǧan Almaty oblysynyŋ tūrǧyny «Şolaqaidaǧy jaǧdai (qyz zorlap, öltıru ısı) ūltaralyq qaqtyǧysqa ūlasuy mümkın. Sebebı, jergılıktı ūiǧyr diasporasy tym şekten şyqqan. Rustam Ahmetov qyz zorlap bır sottaldy, ekınşı rette de ony jamandyqqa qimai alyp qalǧan. Endı qazaqtyŋ örımdei qyzyn, tügel ūltty joqqa saiyp otyr. Erteŋ taǧy sottalyp kelıp, qyzdarymyzdy qorlai bermek pe?» deidı. Onyŋ sözınşe, qazır Audan maŋynda qūqyq qorǧau organdarynyŋ ökılderı kezekşılıkte tūr. Vatsap jelısınde «Qazaq ekı jaǧdaida adamdy jau köregen. Olar – «jer men jesır dauy». Būl joly qaraköz qyzymyz üşın atqa qonaiyq» degen azamattardyŋ audiosy tarauda. Būl da qoǧam nazarynan jasyryn ūstap otyrǧan jait.
Osydan 4 jyl būryn BBC basylymynda Linda Geddestıŋ «Jynystyq zorlyq-zombylyq jäne olardy joqqa şyǧaru turaly bes mif» atty zertteuı jaryq kördı.Bızdıŋşe, är azamat būl jazbany bır şolyp şyqqany jön. Adyrna oqyrmandary üşın sol 5 aŋyzdy yqşamdap audardyq. Onyŋ alǧaşqysy – jynystyq zorlyq-zombylyqtyŋ köbın beitanys adamdar jasaidy. Ekınşısı, zorlyq şynymen de sızdıŋ basyŋyzdan ötse, dereu polisiiaǧa habarlaisyz. Ökınıştısı būl da mif tızımınde. Mäselen, Ūlybritaniiada zorlyq körgenderdıŋ 46 paiyzy sol künı aryzdansa, qalǧandaryna aryz beru üşın jyldar kerek bolǧan. Aryzdanbai qalǧandar qanşama. Al, kämelet jasyna tolmaǧandar arasynda, sol uaqytta aryzdanǧandar nebärı 28 paiyz eken. Üşınşı aŋyz – eger seksualdyq qūqyq būzuşylyq turaly dereu habarlansa, tergeu organdaryna ıstı sūryptap, aiyp taǧu oŋai bolady. Būl jerde jergılıktı mentalittettıŋ san aluandyǧyn eskertkımız keledı. Törtınşısı «eger şynymen qalamasaŋ, qarsy bolar edıŋ» degen äŋgıme. Qyrsylyq soŋy nege alyp bararyn eskermeitınder de bar. Soŋǧysy, travmatikalyq täjıribe jadty būzady – sız şynymen bolmaǧan närsenı este saqtauyŋyz mümkın. Osyndai zertteuler bügıngı qazaq qoǧamyna da qajet-aq. Şeteldık ǧalymdardyŋ eŋbegıne qanşa süiengenımızben jergılıktı psihologiia men mentalitet basqa nätije körsetuı mümkın. Sondyqtan būl rette äleumettanuşylarǧa tüsetın jük orasan. Şolaqaidaǧy jaǧdaidan sabaq alsaq, balalardyŋ jelıdegı, mobildı ömırdegı är qadamyn baqylauǧa alǧan dūrys. Öitkenı küdıktı jäbırlenuşıge qylmys jasardan aldyn telefonmen habarlasqan. Mäiıttı de sol derekten keiın tauyp otyr. Būndai auyr taqyrypty jazu, aitu, oqu kım-kımge de oŋai emes. Al, bastan ötkeru jauyŋa da tılemeitın jamandyq. Al, qarşadai qyzdyŋ abyroiy men ömırın jalmaǧan küdıktınıŋ qylmysy däleldense, sot sanksiiasy boiynşa ömır boiy bas bostandyǧynan aiyrylu jazasy qarastyrylǧan. Būl jaily da aita jürgen dūrys. Qasköiler osyndai jasa kütıp tūrǧanyn esıne alsa, bälkım, qylmystan aiaq tartar?! Äitpese, seksualdy-maniaktar turaly aqpardan köz aşar türımız joq.
Arman QŪDAIBERGEN, «Adyrna» ūlttyq portaly
