Küişı Äbıken Hasenovtyŋ zamandas-kuägerlerdıŋ derekterı «Qoŋyr» küiınıŋ tüpkı törkını — 1937–1938 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan joqtau küiı ekenın däleldei tüsedı.
Äbıken Hasenov Arqa öŋırınıŋ äigılı küişı-kompozitorlarynyŋ mūrasyn el ışıne keŋınen nasihattaǧan. Şertpe küidıŋ tereŋ iırımderı men syrşyl tabiǧatyn halyqqa tanytyp, onyŋ qūdıretın sezdırıp ketken däulesker küişınıŋ esımı qazaq muzyka önerınıŋ tarihynda erekşe oryn alady.
Belgılı jurnalist Jaulybai İmanaliev Äbıkennıŋ ömırıne qatysty mynadai äŋgımenı aityp bergen edı.
1932–1933 jyldardaǧy alapat aşarşylyqta Äbıkennıŋ bala-şaǧasy aştyqtan, odan qala berdı süzekten tügeldei qyrylyp qalady. Artynşa Stalinnıŋ «asyra sılteu» saiasatynyŋ alǧaşqy tolqyny – 1933-1934 jyldardaǧy quǧyn-sürgın bastalady. Sol kezde bıreuler Äbıkenge qūpiia türde «Elden tez ketıŋız, äitpese sızdı de ūstaityn türı bar»,- dep eskertıp ülgeredı. Sodan Äbıken Qaraǧandy oblysynyŋ Şet audanyndaǧy Aqsu-Aiuly eldı mekenınen bas sauǧalap, Almatyǧa qarai jol tartady.
Aryp-aşyp, äbden tityqtap jetken ol tuysy Säken Seifullinnıŋ üiıne keledı. Eldegı auyr jaǧdaidy estıgen Säken mūŋly da sabyrly qalyppen «Endı būl äŋgımenı tısıŋızden şyǧarmaŋyz», - deidı. Sol kezde Säken memleket qyzmetınde, jauapty lauazymda jürgen edı. Söitıp, Säken Äbıkendı juyndyryp-şaiyndyryp, taza kiım kigızıp, adam qalpyna keltıredı...
– Qazanyŋa ettı molyraq salyp, jasa. Keşkısın üige bıraz jıgıtter keledı, - deidı de Säken qyzmetıne ketedı.
Säkennıŋ kelınşegı tük te tüsınbese de, onyŋ aitqanyn oryndaidy.
Keşkısın jūmystan şyqqan soŋ, Säken aǧanyŋ qasynda ekı-üş adam ılesıp üiıne keledı.
– Myna kısı menıŋ elden kelgen jaqyn aǧam edı, - dep Äbıkendı eleusız ǧana tanystyrady.
Qonaqtar tamaq jep, şäi ışıp bolǧan soŋ, Säken özınıŋ üide tūrǧan dombyrasyn qolǧa alyp, bır-ekı şertedı de, dombyrany Äbıkennıŋ qolyna ūstatady.
Şerlı, mūŋly Äbıken dombyrany tartty kelıp.Taban astyna mūndai bailyqqa kenelemız dep oilamaǧan qonaqtar aŋ-taŋ , bärınde ün joq.
– Ou, jıgıtter nege ündemeisıŋder?-deidı Säken.
– Mynadai bailyqty aldymyzǧa qoia saldyŋyz. Mūnda äŋgımege ne joryq,- deidı olar.
Säken öz joldastarymen aqyldasa kele Äbıkendı jaŋadan ūiymdastyrylǧan dramalyq teatrdyŋ jäi qatardaǧy artisı etıp qyzmetke ornalastyrady.
– Äzırge küi tartyp közge tüspei-aq qoiyŋyz. Köpşılıktıŋ ışınde jüre berıŋız. Keiınırek jaǧdai özgerer, sosyn köre jatarmyz, - deidı de qoiady Säken.
Sodan Äbıken aǧa sahnaǧa şyǧyp küi de tartpaidy, nemese qoiylymdardyŋ jauapty rolderınde oinamaidy. Köpşılık massovkanyŋ qarasyn köbeitıp jüre beredı. Stalindık asyra sılteudıŋ ekınşı nauqany 1937-1938 jyldary Säken, Beiımbet, Maǧjan, Iliias taǧy basqalar «halyq jauy» bolyp ūstalyp kete bardy.
Äbıken uäde boiynşa küi tartpaidy, eşkandai rol de oinamaidy. Köpşılıktıŋ bırı bolyp jüre beredı. Ūly otan soǧysy aiaqtalyp, 1953 jyly Stalin ölgennen soŋ ǧana qolyna dombyrany alyp, öz önerın köpşılıkke jasqanbai körsete bastaidy.
Äbıkennıŋ oryndauyndaǧy toǧyz küidıŋ notasyn alǧaş ret qazaqtyŋ belgılı kompozitory Laif Hamidi jazǧan. Kompozitorǧa Äbıkennıŋ özı baryp, oŋaşa otyryp ängımelesıp,Tättımbettıŋ küilerın oryndaǧan.
– Osy uaqytqa deiın mynadai asyl dünielerge jasyryp, qaida jürgensıŋ?- deidı kompozitor Äbıkenge.
– Men Säkenge uäde berıp edım. Sol uädemde tūrdym. Tättımbettıŋ küilerın būzyp oryndauşylar köbeiıp barady. Endıgı ündemei jürgenım bolmas dep, sızge kelıp otyrmyn ǧoi, - deidı Äbıken.
Latif Hamidi qazaq radiosynyŋ qyzmetkerlerıne zvondap habarlaidy. Ondaǧy jıgıtter būl ıstı tezınen qolǧa alyp "Küişıŋızdı ertıp qazaq radiosyna kelıŋız,"- deidı. Sonymen Latif Hamidi, Äbıkendı jetektep radioǧa barady. Sondaǧy jazylǧan küilerdıŋ nūsqasy qazaq radiosynyŋ «Altyn qorynda» künı bügınge deiın saqtauly.
Äbıkennıŋ «Qoŋyr» küiıne bailanysty halyq jadynda türlı äŋgıme-derekter saqtalǧan. Bır derekte küişı būl şyǧarmany aşarşylyqta qaza bolǧan süigen jary men tört balasyna arnaǧany aitylady. Ekınşı bır nūsqada 1938 jyly «halyq jauy» atanyp atylǧan dosy Säken Seifullindı joqtap şyǧarǧan delınedı. Üşınşı bır pıkırde 1958 jyly 22 aqpanda Qazaqstan KP Ortalyq Komitetınıŋ şeşımımen Säkennıŋ resmi türde aqtalǧanyn estıgen Äbıken, ötken künnıŋ qasıretın eske alyp, jan dosyna arnap küi şertken delınedı.
Osy türlışe nūsqalardyŋ paida boluy – sol däuırdegı saiasi qysymnyŋ saldary. Küidıŋ şynaiy tarihyn aiqyndau barysynda jazuşy Jüsıp Altaibaev pen jazuşy Aqseleu Seidımbek küige qatysty öz pıkırlerın bıldırgenımen, küidıŋ naqty şyǧu tarihyna qatysty äŋgıme ekıūşty bolyp qalǧan. Mūnyŋ bır sebebı – sol kezeŋnıŋ saiasi ahualyna bailanysty saqtyqtan tuyndasa, ekınşı sebebı – küişıge qatysty naqty jazba derekterdıŋ azdyǧynda edı.
Belgılı jazuşy Kämel Jünısov te «Qoŋyr» küiınıŋ tarihyna qatysty maŋyzdy derekter keltıredı. Onyŋ jazuynşa, Äbıken būl küidı alǧaşynda «Qairan, azamattar-ai!» dep ataǧan. Küişı Almatyda jürgen jyldary Säken Seifullin, Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov siiaqty alaştyŋ ardaqty azamattarymen tyǧyz aralasqan. Sol qairatkerlerdıŋ bırınen keiın bırı tūtqyndalyp, aqyry atylǧanyn estıgende, Äbıkennıŋ janyn torlaǧan qasırettı mūŋ osy küidıŋ tuuyna sebep bolǧan. Kämel Jünısov būl derektı küişınıŋ üzeŋgıles dosy Jüsıp Altaibaevtyŋ auzynan estıgenın jazady. Alaida qataŋ saiasi baqylau däuırınde mūndai mazmūndaǧy şyǧarmany jūrt aldynda oryndau asa qauıptı edı. Sol sebeptı Jüsıp Altaibaevtyŋ «Äbeke-au, mynany eşkım estımesın, ottan aman qalǧan azamattarǧa ziiany timesın»,- degen eskertuınen keiın, Äbıken būl küidı köpşılık aldynda tartudan tartynǧan.
Säkennıŋ nemere qaryndasy Rymjan Mäjitqyzynyŋ estelıgı, sondai-aq Jüsıp Altaibaev pen Kämel Jünısov siiaqty zamandas-kuägerlerdıŋ derekterı «Qoŋyrdyŋ» tüpkı törkını — 1937–1938 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan joqtau küiı ekenın däleldei tüsedı.
Äbıkennıŋ «Qoŋyry» — qazaq küi önerındegı eŋ tolǧauly da tereŋ oily tuyndylardyŋ bırı. Onyŋ ärbır iırımınen mūŋ men qaiǧy ǧana emes, arman men ar-namystyŋ ünı de aiqyn sezıledı. Äbıken şertken sol qoŋyr äuen qazaqtyŋ janyna sıŋıp, ūlt jadynan öşpes oryn aldy. Sondyqtan da «Qoŋyr» — bır däuırdıŋ mūŋdy estelıgı ǧana emes, qazaq halqynyŋ tarihi zerdesınde mäŋgı saqtalǧan muzykalyq eskertkış.
Mūrat Äbuǧazy
QR Mädeniet qairatkerı, küişı, öner zertteuşı,
Temırbek Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasy,
«Dästürlı muzykalyq öner» kafedrasynyŋ dosentı
