15 tamyz qazaqtyŋ süiıktı Şämşısınıŋ tuǧan künı.
Şämşı Qaldaiaqūlyn Qazaqstanda bılmeitın jan joq. Onyŋ «Menıŋ Qazaqstanym» änı köptegen jyldar boiy qazaq halqynyŋ resmi emes änūrany bolyp keldı. 1986 jyldyŋ qysynda qazaq jastary Almaty alaŋyna da osy änmen şyqty. Būl ändı qazır aulada oinap jürgen balalardyŋ da, sap tüzep ketıp bara jatqan sarbazdardyŋ aitqandaryn da köruge bolady. Sazgerdıŋ «Ana turaly jyryn» Moŋǧoliiadaǧy qazaq mektepterınıŋ oquşylary künıge sabaq bastalarda aitatyn bolǧan. Būl än özbek, tatar jäne orys tılderıne audarylyp şyrqaldy da. Ūly sazger qazaq öner qairatkerlerı delegasiiasy qatarynda Tatarstanǧa barǧanda äuejaida «Qoş keldıŋız qazaq halqynyŋ ūly kompozitory!» degen ülken jazu jazylǧan plakatpen qarsy alǧan.
***
Keş bata jertölege bır köleŋke kırgendei boldy. Kırdı de sol boida ülken säkınıŋ astyna zyp berdı. Ile-şala älgı köleŋkenıŋ ızın qua äskeri kiım kigen tüsı suyq ekı kısı körındı. Bıreuı qazaq, ekınşısı orys. Aman-saulyq sūrasqan soŋ üi iesı qonaqtardy dastarhan basyna şaqyrdy. Jaiylǧan dastarhan basqalardykındei emes, däm barşylyq edı. Qojaiyn aimaqqa belgılı ūsta bolatyn. Onyŋ qyzmetı üşın adamdar azyq-tülıkpen, bıreu bidai berse, ekınşılerı jügerımen degendei esep aiyrysatyn. Qazaq ädetı-ǧūrpy boiynşa dastarhannan däm tatqan qonaqtar bıraz ünsızdıkten soŋ kelgen şarualaryna oiysty.
- Aqsaqal, – dep bastady türı orys äskeri, şamasy şenı ülken bolsa
kerek. – Balaŋyz Aşysaidaǧy FZO-da oqyp jürgen jerınen qaşyp kettı. Bız ūlyŋyzdy alyp ketuge keldık. Ärine, eger ol osynda bolsa. Eskertıp qoiaiyn, jasyryp qalamyn dep oilamaŋyz, būl eşkımge de abyroi äpermeitını anyq.
Osy mezette äskeri qazaq basşysynyŋ sözın audarmaq bola berıp edı, ūsta toqtai tūr degendei qolymen işara jasap, taza orys tılınde: – Aita ber, men bärın tüsınıp otyrmyn, – dedı.
Äskeri adam äŋgımesın aityp bolǧan soŋ jertölede yŋǧaisyz bır tynyştyq ornady. Ünsızdıktı ūstanyŋ özı būzdy: Jasyryp ne qylaiyn, bala üide. Ol menıŋ jalǧyzym. Qaiteiın, qalǧandary būl düniege syimady. Özderıŋız bılesızder, balam älı jas, būǧanasy qatqan joq. Qazır jaǧdaidyŋ qiyn ekenın, soǧystyŋ jürıp jatqanyn da tüsınemın. Bıraq sızder de menı tüsınıŋızder. Äielım bolsa körıp otyrsyzdar, auru. Ūlymyzsyz qaitıp kün keşpekpız...
Bır-bır qaraköl terısın syiǧa alyp, bır bötelke araqty ışıp tauysqan soŋ qonaqtar qaitatyn boldy. Keterınde: – Maqūl, aqsaqal, bızde adam balasymyz, tüsınemız. Bıraq tynyştyq kerek, balaŋyzdy basqa jaqqa jıbere tūrsaŋyz dūrys bolar edı. – dedı.
Sol künı auyldaǧy jeŋgelerı aiaǧyndaǧy qalyna bailanysty Qaldaiaq atap ketken ūsta Änäpiia, balasyn Saryaǧaş jaqtaǧy tuystaryna jıberdı. Ol kezde būl balanyŋ öse kele elge keŋınen taraityn änder şyǧaratynyn eşkım bılgen joq edı. Eşkım onyŋ ömırınıŋ qalai aiaqtalatynynan da beihabar bolatyn.
Köptegen tanymal änderdıŋ avtory, Şämşı Qaldaiaqūlynyŋ ömırı öte kürdelı boldy. Ol şyǧarǧan änderdıŋ qazaq elındegı tanymaldylyǧy, «Bitlz» tobynyŋ änderınıŋ älemge tanymaldylyǧyndai edı. Şämşınıŋ änderı radiodan berılısımen-aq bükıl elge lezde tarap kete beretın. Sebebı sazgerdıŋ är änınıŋ erekşe äuenı men özı taŋdaǧan aqyndar jazǧan sözderı üilesımın tauyp jatatyn.
Ol naǧyz qarapaiym jan bolatyn. Onymen jaqyn baryp söilesu eşkımge de qiyndyq keltırmeitın. Bırde köşede bır beitanys jıgıt sazgerdı toqtatyp bylai deidı: Menıŋ aty-jönım Qalqoja Joldyqojaūly. Sız nege keremet özenımız Arys turaly, bızdıŋ jaqtaǧy sūlu qyzdar turaly än şyǧarmaisyz? – dep sūraq qoiady.
Osylaişa öleŋın tanymal aqyn Mūhtar Şahan jazǧan belgılı «Arys jaǧasynda» änı düniege keldı. Bıraq körkemdık komissiia müşelerı ändı qabyldamady. Komissiiany jeŋıp bolmaitynyn tüsıngen kompozitor Eskendır Hasanǧali pen änşı Nūrǧali Nüsıpjan, dybys jazu studiiasynda jarty saǧattyŋ ışınde ändı ekı dauyspen oryndap jazdyrady da än radiodan berıledı. Än bırden köpşılıkke ūnaidy.
Şämşınıŋ tuyndylaryna kedergıler köp boldy. «Menıŋ Qazaqstanym» änı şyqqanda ännıŋ sözın şyǧarǧan Jūmeken Näjımeden ekeuı «Mädeniet jäne tūrmys» jurnalyna aparady. «Bız būndai ändı jariialai almaimyz, deidı bır jauapty qyzmetker. Kommunistık partiia turaly bır söz joq būl qandai än özı. Partiia bızdıŋ jolbasşymyz, osy turaly şyrqau kerek!» Küiıp-pısıp jürıp Jūmeken aqyn taǧy bır şumaq şyǧardy:
Jetı jyl jospary,
Jetı qyr asqany.
Dumandy bastady,
Qazaqtyŋ jastary.
Qazır būǧan keibıreuler küle qarar. Al bärı saiasattandyrylǧan ol kezde būl jaǧdaiǧa külgender bolsa ezuın jiia almai qalar edı.
Ol öte sezımtal jan bolatyn. İä, ol ışetın. Onyŋ köp ışetını turaly da alyp-qaşpa äŋgıme, ösek-aiaŋ köp bolatyn...
Onyŋ änderın bükıl Qazaqstan süiıp aitatyn. Ony halyq jaqsy kördı, bıraq bilık moiyndamady. Respulikadaǧy eŋ tanymal kompozitordy eŋ jaqsy tüsınuı tiıs-au degen kompozitorlar Şämşını Kompozitorlar odaǧyna qabyldamady. Jau jaǧadan alǧanda börı etekten degendei «Menıŋ öleŋderım bolmasa Şämşınıŋ änderınıŋ ne bolǧanyn körer edım», dep bösetınder de tabylyp jatty.
Ony qazaq valsınıŋ korolı dep atap jatty. Bıraq Şämşınıŋ vals korolı bolǧysy kelmegenın eşkım de bılmeidı. Bırde sazger bır jaqyn adamyna: Men basqa da muzykalyq şyǧarmalar jazar edım, ätteŋ vals moda bolyp tūr ǧoi, dep aitqan.
Men sazgerdıŋ qaryndasy Rauşan apaidyŋ üiınde bolǧanymda:
– Şämşı aǧanyŋ sygan qyzyna ǧaşyq bolǧany ras pa? – dep sūradym. Şynynda da bırde Şämşı ekı aidai joq bolyp ketedı. Keiın
qaryndasy Rauşanǧa sygan tobyrynda bolǧanyn bylai dep aitypty:
- Men onda barǧan sebebım bükıl älemde bytyrap köşıp jürgen
syǧandardyŋ qandai adamdar ekenın bılgım keldı. Menıŋ tüsıngenım olardyŋ muzykasy san qyrly, äuezdı ärı öte kürdelı eken, sony bıldım. Joq, men syǧan qyzyna ǧaşyq bolǧan joqpyn. Bır qyz bar edı – İzolda, menımen bırge jürmekşı boldy, qalasam maǧan tūrmysqa da şyǧuǧa kelıser edı. Bıraq, men oǧan mūndaidy, qazaqtar da syǧandar da tüsınbeidı, dep raiynan qaitardym.
Bıraz uaqyttan soŋ bügınderı köp oryndalyp jürgen «Syǧan serenadasy» düniege keledı. Sazgerdıŋ sygandardyŋ arasynda bolǧanyn osy ännıŋ öleŋın jazǧan ataqty aqyn Qadyr myrza Äli de özınıŋ «İırım» atty estelık kıtabynda rastaidy.
Ataqty «Tamdy aruy» änınıŋ şyǧuy da qyzyq. Sazger būl änınıŋ de sözın dosy Qadyr Myrza Älige jazdyrtqan.
- Būryn-soŋdy Būhara oblysynyŋ Tamdy audanynda da bolǧanyŋ bar
ma? – dep sūraidy ol bırde aqynnan.
- Joq, bolǧanym joq!
- Elı jomart, aq köŋıl. Auzyn aşsa – kömeiı körınedı. Menı sūmdyq
jaqsy qarsy aldy. Keterde qoştasu keşı boldy. Sonda men eldıŋ aldynda «Tamdy aruy» atty än şyǧaramyn dep uäde berdım. Art jaqta otyrǧan bır bozbala ornynan tūryp: «Aǧa, eger de sondai än şyǧara qalsaŋyz, öleŋın Qadyr Myrza Älige jazdyryŋyzşy!» degenı bar emes pe. «Jaqsy, ainalaiyn! Jazdyraiyn! Ol özımnıŋ bauyrym ǧoi!» dep edım, el du qol şapalaqtady. Endı sony jazuyŋ kerek. Qadyr Myrza Äli būl joly da dosynyŋ köŋılın qimai körmegen, bılmegen jerı turaly bolsa da öleŋ jazyp bergen.
Öleŋ tani bıletın sazger mätındı oqyǧannan keiın aqyn dosyna: –Jaqsy! Körersıŋ älı, būl aitylatyn än bolady! – degen eken. Būnysy rasqa ainaldy. «Tamdy aruy» älı künge deiın şyrqalyp keledı.
El arasynda Şämşını qūrmetteuşıler az bolǧan joq. Olardyŋ basym köpşılıgı qarapaiym eŋbek adamdary bolatyn. Bırde aqyn Erkeş İbrahim Şämşını qonaqqa şaqyrady. Sazger aqynnyŋ üiınde on şaqty kün jatady. Erkeş Şämşınıŋ änderıne öleŋ şyǧarady. Bos uaqytynda auyldardy aralatyp kezdesuler ūiymdastyrady. Bıraq ataqty Şämşı kelıptı dep jergılıktı basşylar selt ete qoimaidy. Tek soŋǧy kezdesudıŋ soŋynda bır azamat şyǧyp: – Önerıŋ üstei bersın bauyrym! Būl aimaq öner syilaityn önegelı aimaq edı. Aqandy tuǧan, Bırjandy tuǧan el ondai bolmaǧanda, qandai bolu kerek? Äitse de bügınde bärı özgerdı. Azyp baramyz... Sen är tünegen jerıŋde tūlpar mınıp, jatqan jerıŋde şapan kiiuıŋ kerek edı. Baiqaimyn, olai bolmaǧan siiaqty. Men özım eŋbekaqymmen kün körıp otyrǧan jūpyny şaruamyn. Bır siyr, bır atym bar. Sol jalǧyz atymdy syiǧa tartamyn. Jaia kelıp, jaiau ketkenıŋ jaraspas, mın sony! Men bır jylqy bergennen kedeilenıp, sen bır at mıngennen baiyp ketpessıŋ. Bıraq ata salty ǧoi, bas tarta körme! – deptı. Būl Şämşınıŋ özı aitqan äŋgıme.
Şämşı közı tırısınde aty aŋyzǧa ainalǧan adam. Aty şyqqany sonşalyq onyŋ keŋınen jaiylǧan atyn basqa bıreuler paidalanatyn bolǧan. Sazgermen jaqsy tanys bolǧan menıŋ äkem ǧalym Äsılhan Ospanūly bırde poezǧa biletsız mınbek bolǧan bıreudıŋ özın: – Men ataqty Şämşımın, nege menı tegın mıngızbeisıŋder, – dep vagonnyŋ jolserıkterımen salǧylasyp tūrǧanyn öz közımen körgenın aityp edı. Şämşınıŋ atyn jamylǧan keibıreulerdıŋ sazgerdıŋ darynyna tabynuşylardy aldap restorandarda tegın tamaqqa toiyp, araq-şarapty mas bolǧanşa ışıp alyp, şalqyp jüruı az bolǧan joq.
Ūly sazgermen jaqyn qarym-qatynasta bolǧan Orazbek Bodyq özı kuä bolǧan mynadai bır oqiǧa turaly «Şämşı Qaldaiaq: hikaiattar» kıtabynda äŋgımeleidı. Bırde 1990 jylynyŋ şılde aiynda Şymkent qalasyndaǧy «İnturist» qonaqüiındegı Şämşı otyrǧan bölmenıŋ esıgı qaǧylady. Būl qonaqüi direktory Qydyrbai Qazaqbaiūly edı: Qūrmettı Şäke, menımen kezekşı bölmesıne jürıŋızşı. Sonda bıreu özın Şämşı Qaldaiaqovpyn, sondyqtan maǧan liuks bölmesın beresıŋder, dep şu şyǧaryp jatyr. Soǧan özıŋız barmasaŋyz bolatyn emes, deidı.
Barsa şynynda solai eken. Qydyrbaidyŋ: – Myna kısı – Şämşı, tanysyp qoi, – degen sözıne ol tıptı aiylyn da jiǧan joq. Aibynu ornyna, qaita, alaia qarady. Şämşınıŋ üstındegı jol kiımderıne, tıptı, köz toqtatqan joq.
– «Pa, şırkın, bızdıŋ Şämşı!» – dep syrtyŋnan arman ǧyp jürgen Şämşı şyn sensıŋ be? – dedı ol bızdı milisiiaǧa süirei jöneletındei ejıreie tönıp.
- Barym osy. Maǧan ne deisıŋ? – dedı Şämşı menı qalqalap, säl
şegınıp.
- Şämşıŋ mynau ma? – dedı ol Şämşıge mūrnyn şüiıre qarap.
- Sen Şämşı emessıŋ! Eger anyq Şämşı bolsaŋ, būl ne jürısıŋ? Ne
tüsıŋde, ne üstıŋde joq? Myna siqyŋmen «Şämşımın» deuge ūialsaişy.
- Sonda, nemene, osylai jürmei, Şämşı ekenmın dep jūrttyŋ töbesın
qoia ma? – dedı Qydyrbai.
- Qoimasyn! Özın syilata bılsın. Şämşınıŋ atyn estıgende ışken asyn
jerge qoimaityn eş qazaq joq. Olar mūny qūdaidai köredı. Būl sūrasa astyndaǧy jalǧyz atyn da beredı. Al, mūnyŋ jürısı mynau! Adamnyŋ namysyn keltırıp! – dep anau bastyrmalatyp kettı.
- Äi! Äi! –dep men de aşu şaqyra bastap, Şämşı: «qoi, tiıspe» degendı
bıldırıp menı türtıp qaldy.
Al, anau onan saiyn ekılenedı.
- Änderı tügılı attary da este qalmaityn äiteuır bıreuler at-ataq alyp
jatqanda, qazır on jyl boldy, mūnyŋ dybysy da şyqpai kettı. Adam eken dep mūny ızdep jatqan bır pendenı körsem – közım şyqsyn. Erteŋ ölıp ketse, ölıgı qaida qalatynyn şaitanym bılsın! «Men Şämşımın!» – dep mūnyŋ atyn, qaita men şyǧaryp jürmın. Al, sender tiısesıŋder maǧan!
Bıreudı körer közge būlaişa basynǧandy būryn-soŋdy körmegen Qydyrbai ne aitaryn, ne ısterın bılmei seltiıp tūryp qaldy. Al, men... Al, menı Şämşı taǧy türtıp qaldy. Men taǧy toqtaldym. Bızdıŋ tejeuılımızdı ana jıgıt basqaşa tüsıngen bolu kerek.
Senı biyl alpysqa keldı dep estıdım. Qūtty bolsyn, – dedı ol Şämşıge būrylyp. – Bıraq, sen Şämşı ekenıŋ ras bolsa, osy qaltyldaǧan qalpyŋmen jüre ber. Sen körmegen qūrmettı bız köremız, sen ışpegen araqty bız ışemız. Äiteuır senı joqtatpaimyz. Sondyqtan aulaq jür! Söittı de jönele berdı. Būl Şämşınıŋ alpys jyldyq mereitoiynyŋ aldy bolatyn. Ol toi öte me, ötpei me, ötse qalai ötetını belgısız bop, Şämşınıŋ küdıktı jürgen şaǧy edı. Sondyqtan da aşulanu ornyna quandy.
- Menıŋ merekemdı basqalar ötkızbese, myndailar ötkızedı eken. Soǧan
közım jettı. Oǧan da şükırşılık, – dedı ol. Būndai keleŋsızdıkter sazger ömırınde köptep sanalady.
Şyǧarmaşylyq adamdy köbınese jūbailarynyŋ tüsınbeuı beseneden begılı ǧoi. Ūly Şämşını äielı tüsınbedı. Özı sotqa berıp ajyrasty. Köp uaqyt ötkennen soŋ qaitadan qosylaiyq dedı. Şämşı könbedı. Bıraq Şämşı öz balalarynan jerıngen joq. Qolynan kelgenşe kömektesıp tūrdy.
Endı bırde qolyn bärıne bır sıltep jaŋa ömır bastamaqşy da boldy. Jambyl qalasynyŋ maŋyndaǧy tūrǧyndarynyŋ basym köpşılıgı dūŋǧandar tūratyn bır kolhozda şyǧarmaşylyq kezdesu barysynda özıne bızge kelıp tūramyz deseŋız qūşaǧymyz aşyq degen sözdı esıne tüstı. Ondaǧylar Şämşını qūşaq jaia qarsy aldy. Degenmen üi saluǧa qarjysy jetpegen sazger qūrylysty toqtatyp garajyn üi qylyp tūra beredı. Özı tamaq daiyndap, özı kır juyp degendei...
İä, Şämşınıŋ ömırı oŋai bolǧan joq. Änderınıŋ keŋ tarauy öz jemısın äkelıp «Qazaq SSR-y önerıne eŋbek sıŋırgen qairatker» degen ataq alamyn ba dep ümıttendı. Sebebı būl ataq el tanyǧan, bıraq bilık tanymaǧan sazgerge ömırlık zeinetaqysyn qamtamasyz eter edı. Bıraq 1989 jyldyŋ jazynda qazaq halqynyŋ eŋ süiıktı kompozitoryna «Qazaq SSR eŋbegı sıŋgen mädeniet qyzmetkerı» degen ataq berıldı. Ärine, ekı ataqtyŋ arasy jer men köktei edı. Būl habardy vals padişasy Şymkent qalasynyna jaqyn Leninsk (qazır Qazyǧūrt) auylynda qazaq halyq änderın jinauşy jasy kışı dosy Raiymqūl Temırbektıŋ üiınde otyryp gazetten oqyp bıledı. Sosyn... tamaşa änderımen elın 35 jyl susandyryp kelgen sazgerdıŋ közderınen parlap jas aqty. Şämşı jylady. Ūly Şämşı köz jasynan ūialmai ūzaq jylady.
Köŋılı qūlazyǧan bır şaqta ūly sazger qolyna qalamyn alyp bylai dep jazdy:
Menı Şämşı dep syilaityn qymbatty bauyrlaryma!
Men osy alpys jyl ömırımnıŋ ışınde qazaqtyŋ nebır ūly azamattarymen syrlas, dostas, dastarqandas boldym. Nebır ökınıştı, ötkır künderım de solarǧa aian.
Byltyr alpysqa tolǧanymmen ne Kompozitorlar odaǧyna müşe emes, ne zeinetaqy, at-ataǧym joq, özım nauqas, aidalada qalǧan şaǧymda solardyŋ eşqaisysy menı ızdegen joq. Men turaly bır auyz söz, jyly lebız bıldırmedı. Mūqaǧali sekıldı men de būl dünieden tarşylyq, joqşylyqpen ötıp baramyn.
Şämşı.
Qaraşa aiynyŋ 7-jūldyzy, 1991 jyl.
Ol 1991 jyldyŋ 16 qaraşasynda auyryp auruhanaǧa tüsıp 1992 jyldyŋ 22 aqpanynda şyqty. Turasyn aitqanda ony alyp şyqty.
1991 jyldyŋ 29 jeltoqsanynda ūly sazgerge «Qazaqstannyŋ halyq artisı» ataǧy berıldı. Osy ataqpen ol alpys kün ǧūmyr keştı.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly
