Marat Toqaşbaev: Qazaqstanda «orys tılınıŋ märtebesı» degen joq

4726
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2022/08/dsc09696.jpg
Qazaq tılınıŋ mäselesı künı bügın küiıp tūrǧan taqyryp. Äsırese, mektep oquşylary arasynda. Nazarbaev ziiatkerlık mektebıne oquǧa tüsuşıler qazaq tılınen bas tartuǧa köşken. Osy taqyrypty kötergen bır top ata-ana derbes mekteptıŋ basqarma basşysy Külaş Şämşidinovaǧa barǧany jaily aqpar tarady. Baǧamdap qarasaq, ortadaǧy mäsele ana tılımızdıŋ töŋıregınde eken. Oquǧa zeiındı qazaq tıldı talapkerdıŋ sany edäuır köp bolsa da, orys tılımen bırdei grant bölıngen. «Qazaq tıldı synypta bäsekelestık köp. Endı qazaq balalary bäsekelestık az orys tılınde bılım alǧysy kep jatyr» degende jai tüskendei boldy. Reseidegı eŋ soŋǧy qazaq mektebı äldeqaşan jabylyp qalsa da, bızdıŋ eldegı jaǧdai osy.
Tıl mäselesıne qatysty ötkır pıkır aityp, janaşyrlyq tanytyp jürgen jurnalist Marat Baidıldäūlymen sūhbattasyp, mäselenıŋ tüiının tarqatqandai boldyq.
– Marat aǧa, ana tılımızdıŋ märtebesıne qatysty jelıdegı dauly oqiǧadan habardar şyǧarsyz? Orys tılı mınberden bastap mektepke deiın qazaq tılınıŋ jolyn kes-kestep jür. Tıl saiasatyna qatysty pıkırıŋız qandai? – Eŋ äuelı keŋestık zamannan bastap sanaǧa sıŋgen «orys synybyn bıtırgen balalar äldeqaida bılımdı bolady» degen tüsınıktı joiuymyz kerek. Būl turaly äleumettık jelıde, BAQ-ta, äsırese, orystıldı būqaralyq aqparat qūraldarynda jappai aqparat taratqan jön. Onda qazaq synybyn bıtırgen balalardyŋ jetken jetıstıgıne asa män berıp, nasihatyn arttyruymyz şart. Tıptı, «qazaq mektebın bıtırgen balalardyŋ bılım deŋgeiı orys mektebın bıtırgendermen salystyrǧanda joǧary» degendı halyq sanasyna sıŋıre alsaq qūba-qūp. Onsyz bız eldegı orys tılıne degen sūranysty azaita almaimyz. Aldymen halyqtyŋ sanasyn memlekettık tıldıŋ artyqşylyqtaryna būryp, qalǧan şaruany sosyn ısteu kerek. – Aralas mektepter jaily pıkırıŋız qandai? Baiqasaŋyz, memlekettık tılge basymdyq asa köp berıle bermeidı eken. Ol da kün tärtıbınde tūrǧan mäsele sekıldı. Aralas mekteptı ıs jüzınde sonau patşalyq zamanda qazaq halqyn hristian dınıne engızudıŋ bastapqy şarty retınde qarastyrǧan. Būl İlminskiidıŋ ideiasymen jüzege asyrylǧan dünie. «Balalar sabaqty qanşa orysşa oqysa da, üzılıs kezınde bır-bırımen qazaqşa söilesedı eken. Būlardy orys balalarymen aralastyryp oqytu kerek» degen bastama sol kezeŋde jüzege asyrylǧan. Nätijesınen älı de aryla almai kelemız. Sondyqtan, otarşyldyq jüieden älı de ajyramai kele jatqan täjıribelerdıŋ bärın toqtatu kerek. Būl menıŋ jeke pıkırım. – Osy mäselelerdıŋ şeşımı qandai? Ūsynysyŋyz bar ma? Bılım salasynda, jalpy, Qazaqstannyŋ jaǧdaiynda «memleketşıldık» degen ūǧym bar. Memleketşıl tūlǧalardy köbeituımız qajet. Sol mäselelerdı şeşetın mınberde otyrǧan azamattar meilı qazaq bolsyn, meilı orys bolsyn memleketşıl bolǧany dūrys. Är şeneunık özı basqaratyn mekemede memlekettık tılge basymdyq berıp, memlekettıŋ müddesıne jūmys ısteuı kerek. Memleketşıldık psihologiiasy qalyptaspai bız alǧa basa almaimyz. – Jūrt memlekettık tıl dese qazaq tılımen qosa orys tılın tılge tiek etıp jür ǧoi. Būl endı bılmestık pen adasuǧa saiady. Jalpy, «Qazaqstanda orys tılın qoldanuǧa bolady» degen ūǧymdy zaŋmen bekıtu qanşalyqty dūrys? – Būl tıl töŋıregındegı eŋ özektı mäsele. QR Konstitusiiasynyŋ 7 baby, 2-tarmaǧynda «Memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» delıngen. Osy jerde ülken qūqyqtyq kıltipan bar. Ol jerde jazylǧany memlekettık ūiym, al, odan basqa memlekettık organ degen bar. Ol – ministrlıkter. Kez kelgen ministrlık, äkımdık  memlekettık organǧa jatady. Al, memlekettık ūiym degenımız – memlekettık organǧa baǧynyşty, sodan tömen tūrǧan mekemeler. Mäselen, Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı organ bolsa, sonyŋ ışındegı komitetter – memlekettık ūiym. Memlekettık ūiymdarda qajet bolǧan jaǧdaida orys tılı memlekettık tılmen teŋ paidalanylady. Al, «organdarda» degen söz Konstitusiiada joq. Memlekettık ūiym men organ degennıŋ arasyna konstitusiialyq keŋes teŋdık belgısın qoiyp jıbergen. Al, ıs jüzınde memlekettık organ memlekettık ūiymnan joǧary. Osy qaǧidany zaŋ jüzınde, qūqyqtyq tūrǧyda däleldep jüzege asyratyn bolsa, barlyq ministrlık pen äkımdıkter taza qazaq tılınde ıs jürgızer edı. Ekeuınıŋ statusyn zaŋ jüzınde aiqyndauymyz kerek. Sonda ǧana Konstitusiialyq normalardyŋ jüzege asuyna qol jetkızemız. – Nazarbaev ziiatkerlık mektebıne qatysty «talapkerlerdı bölgende 50/50 emes, qazaq tılınıŋ märtebesı basym boluy kerek» degen jelıde söz bolyp jatyr. Osy jaily aitar oiyŋyzben sūhbatty tüiındesek. Men ondai paiyzdardyŋ bärıne qarsymyn. Konstitusiiaǧa qūlaq asu kerek. Onyŋ eş jerınde 50/50 degen joq. Qazaqstanda «orys tılınıŋ märtebesı» degen status ne Konstitusiiada, ne Tılder turaly zaŋda joq. Tek, qoldanu turaly bar. Onyŋ özın orysqūl şovinster tyqpalap, qosyp jıbergen. Bız tek Konstitusiiaǧa süienemız, Qazaqstanda qazaq tılınıŋ märtebesı bärınen biık boluy şart. – Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Pıkırler