Solaqai saiasattyŋ saldarynan kezınde qyrşyn ketken milliondaǧan taǧdyrlar, ädıletsız aiyptalyp, jazyqsyz japa şekken myŋdaǧan jandar... Qazaq tarihyndaǧy eŋ qaiǧyly, eŋ qasırettı kezeŋnıŋ bırı. Merzımdı baspasöz betterınde jariialanǧan soŋǧy derekter boiynşa stalindık quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ sany 40 millionǧa jetkenı aitylady. Ärtürlı mälımetterde 1930 jyldarda 1,5 millionnan 2,5 million adamǧa deiın şyǧyn bolǧandyǧy aitylady. Endı osynau quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardy aqtau ürdısı ondaǧan jyldarǧa sozyldy. Degenmen, tarihta «jylymyq kezeŋ» dep atalǧan şaqta barlyǧy tolyq jüzege asyryldy dep aitu qiyn. 2020 jyly Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tapsyrmasymen Ükımet arnaiy qauly qabyldap, memlekettık komissiia qūryldy. Maqsaty – saiasi quǧan-sürgınge ūşyraǧandardy tolyq aqtau. Tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Rauşan Aidarbaeva şyǧystaǧy zertteu jūmystarymen ainalysyp jürgen ǧalymdardyŋ bırı. Bosqyndar boiynşa altynşy toptyŋ müşesı. Missiiasy - bügınge deiın aşylmaǧan qūpiia qorlarda jūmys ısteu. Qasırettı kezeŋde solaqai saiasattyŋ qūrbany bolǧan jazyqsyz jandardyŋ aldyndaǧy bügıngı ūrpaq paryzy – olardy aqtau. Būl baǧyttaǧy jūmystar älı de jalǧasa bermek. Sebebı, babalarynyŋ atyn aqtaudy kütken ūrpaq bar. Būl ūlt qasıretın resmi türde tanytu arqyly älemge tarihi şyndyqty paş etu – zertteuşılerdıŋ basty maqsaty.
1916-1930 jyldary türlı zorlyq-zombylyq saiasi nauqandary men aşarşylyqty ötkızu barysynda memlekettıŋ jazalauşy aksiialary men bilıktıŋ saiasi quǧyn-sürgınderı nätijesınde Qazaqstannan ketuge mäjbür bolǧan qazaqstandyq bosqyndardy oŋaltu jönınde ūsynystardy zerdeleu, daiyndau jäne engızu jönındegı jūmys tobynyŋ müşesı, D. Serıkbaev atyndaǧy Şyǧys Qazaqstan oblysy memlekettık tehnikalyq universitetınıŋ dosentı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Rauşan Aidarbaevadan sūhbat aludyŋ jönı keldı.
- Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jūmystary ekı jyldan berı jürıp jatyr, qandai nätijeler bar?
- Jalpy, Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau 1950-şı jyldardyŋ ortasynda bastaldy. Sol kezdegı Keŋes basşysy 20-30 jyldary adamdarǧa köp qiianat jasalǧanyn moiyndaǧan bolatyn. Bıraq, sol kezde ärtürlı sebeptermen aqtau prosesı toqtap qaldy. Keiınnen 1980-şı jyldardyŋ ortasynda «Qaita qūru» kezeŋınde būl prosess jandandy. Alǧaş «Bes Arysymyz»-dy aqtap aldyq. «Alaş» partiiasyna qatysy bar adamdar 50-şı jyldary aqtalmaǧan edı.
Keŋ kölemdegı aqtau prosesı Täuelsızdık alǧannan keiın, «jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» 1993 jylǧy 14 säuırdegı Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋyn qabyldau, qudalauǧa ūşyraǧan Qazaqstannyŋ barlyq azamattaryna taralǧan, quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryn tolyq (zaŋdy jäne saiasi) aqtau jönındegı mäsele aşyq küiınde qalyp otyr. Qūqyq qorǧau jäne basqa da memlekettık organdardyŋ köptegen qūpiia arhivterı tolyq aşylmaǧan jäne qoljetımdı emes, quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ jäne aqtalǧandardyŋ barlyq esımderı atalmaǧan. Keŋes ökımetınıŋ saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ derekter bazasyn qūru jäne jaŋa tūjyrymdamalyq täsılder negızınde Qazaqstanda aqtau prosesterın jalǧastyru egemen Qazaqstannyŋ demokratiialyq memleketterdıŋ älemdık qoǧamdastyǧyna integrasiialanuy jaǧdaiynda qajet bolatyn postkeŋestık keŋıstıktegı totalitarlyq jüienıŋ eŋserudıŋ körsetkışı bolady.
2020 jyly Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tapsyrmasymen Ükımet arnaiy qauly qabyldap, memlekettık komissiia qūryldy. Prezientımız Saiasi quǧyn sürgın qūrbandaryn aqtau prosesınıŋ soŋǧy kezeŋıne aiaq bastyq deidı. Iаǧni, osy komissiia aqtau jūmystaryn aiaǧyna jetkızıp, nüktesın qoiamyz dep oilaimyn.
Memlekettık komissiia on bır baǧytta öz jūmysyn bastady. Keŋes ükımetı zerttelmegen saiasattaryn bızdıŋ jerımızde jürgızdı. Qazaq halqy aşarşylyqtan ǧana qyrylǧan joq, sol kezde elımızdıŋ tükpır-tükpırınde 300-dei köterılıster boldy. Qazaqtyŋ qanyn Qyzyl äsker sudai aǧyzdy. Ol köp jerde aityla bermeidı.
- Saiasi quǧyn-sürgınderı nätijesınde Qazaqstannan ketuge mäjbür bolǧan qazaqstandyq bosqyndar turaly aitsaŋyz?
- Negızınde, bosqyndardy būrynnan halyq ışınde satqyndar degen tüsınık qalyptasqan. Būl az ǧana qazaqtyŋ arasyna jık salu maqsatynda sanasy tömen adamdardyŋ äŋgımesı, olardyŋ bärı bai emes, orta jaǧdaily, kedeiler de bolǧan. Qytai, Auǧanstan, İran, Türkiia asyp, elın, jerın tastap ketuge mäjbür boldy. Jolda qanşama adam qyryldy. Basqa elder de olardy qūşaq jaia qarsy alǧan joq. Qanşama ūryp-soǧu, tonau, öltıru boldy. Men jaqynda ǧana Altai ölkesınıŋ arhivınde bolyp qaittym. Sıbırde qazaqtar sany kürt ösıp ketken.
Bügınde sol memleketterden qandastarymyzdy älı künge qaitara alamai otyrmyz. Olar kezınde «basqa jaqqa jaltaqtadyŋyzdar, endı, täuelsızdıkke jetken kezde bızdı qaitaryŋyzdar degen ötınışter tüsude.
Olardyŋ ketken sebebı – jandaryn saqtap qalu üşın. Bosqyndar ekı topqa bölınedı. Syrtqy jäne ışkı. Syrtqy degenımız basqa elderge ketkender bolsa, ışkı, maldaryn tartyp alǧan soŋ basqa ölkelerge jer audarǧandar. Ol kezde de qazaqtar bır-bırın jaqsy qarsy almaǧan. Aşarşylyq kezınde eşkım-eşkımdı aiamaǧan. Adam etın jeu. Adam sengısız oqiǧalar. Adamdy sondai därejege jetkızgen, ony elestetudıŋ özı auyr.
29-33 jyldary düniege kelgen balalardyŋ sany öte az bolǧan. Köbısı qyrylyp qalǧan. Būny «Demografiialyq daǧdarys» deidı. Mysaly, 40 jyldary jūmys küşı jetpei qaldy. Al, 60-80 jyldary äskerge baratyn tabylmai qaldy. Men seksenınşı jyldary JOO orynda oqyp jürgende, studentterdı äskerge şaqyra bastady.
Ol kezderı auyldyq jerlerde on, on ekı baladan boldy är otbasynda. Sondyqtan sol kezdegı analarymyzdyŋ eren eŋbegın aita ketuımız kerek.
Eger de sol kezdegı aşarşylyq bolmaǧanda, qyrǧyn saiasi qūrbandar bolmaǧanda, bızdıŋ sanymyz bügınde 50 millionǧa jeter edı. Ǧasyrdyŋ basynda Reseide Türkı halyqtarynda ışınde bırınşı orynda tūrǧanbyz. Özbekter altynşy orynda bolǧan. Qazır kerısınşe bız tüsıp qaldyq.
Ekınşı Düniejüzılık soǧysty Germaniia bastady, sol Germaniia öz halqynyŋ on ekı paiyzyn mobilizasiialaǧan. Qazaq jerınde soǧys bolǧan joq, bıraq, qazaqtardyŋ jiyrma paiyzy soǧysqa mobilizasiialanǧan. Onyŋ ışınde eŋbek maidanyn qosatyn bolsaq, ärbır törtınşı, jiyrma bes paiyz qazaq maidanǧa attandy. Soǧystan alty jüz myŋy kelmei qalǧan. Mysaly, Tarbaǧatai audanynan ketken adamdarynyŋ seksen paiyzy kelmei qalǧan.
«Nege osy saiasat kerek? Aqtau kerek pe?» dep sūraǧan jandarǧa joǧardy aitylǧan aqparattan aq tūjyrym jasauǧa bolady dep oilaimyn.
- Komissiia jūmysynan qandai nätijeler kütıledı?
- Repressiia qūrbandaryn aqtau jūmysyna tarihşy ǧalymdar, qoǧam qairatkerlerı kırdı. Arhivtegı jūmys, qiyn, auqymdy jūmys. Osy künge deiın bızdıŋ arhivterde qūpiia qorlar bar. Keŋes Odaǧynyŋ mūragerı bız emespız. KSRO taraǧan kezde onyŋ mūragerı bolyp Resei tanylǧan bolatyn. Mūragerı bolmaǧandyqtan, onyŋ qūpiialaryn jasyruǧa eş negız joq. Ol qūpiia qorlar kımge paidaly, nege olar älı bar? Degen sūraqtarǧa, bız sol qūpiia qorlarda jūmys ısteuge rūqsat aldyq. Bızdıŋ maqsatymyz sol qūjattarmen tanysyp, elımızdıŋ täuelsızdıgıne nūqsan keltırmeitın aqparatty jariia etemız. Şyndyǧyn aitu kerek, būl prosess kışkene saiabyrlap jürıp jatyr.
Men özıme keletın bolsam, ekı jyl būryn jūmys bastalǧan kezde, Şyǧys Qazaqstan Memlekettık arhivınde 7 ıstı taptym. Onyŋ ışınde jüzdegen familiialar bar. Ony älı eşkım bılmeidı. Ony tarihşylar da, halyq ta bılmeidı. Bılse de, olar «satqyn», «bandit» bolǧan dep tanidy. Al, qarap otyrsaq, olardyŋ köbınde qylmystyq ıs joq.
Bız, tarihşylar, qūjattardy qaraǧanda salqynqandy boluǧa tura keledı. Mysaly, sol jyldary auyldarda «Üştık» degen bolǧan. Dūrys emes ıs ärketter jasaǧandardy jazalap otyrǧan. Qylmystyq ısterdı qarap otyrsaq köp ädıletsızdıkter bolǧan. Kedei adamdarǧa aiauşylyq tanytsa kei jaǧdailarda, bılımdı nemese auqatty adamdardyŋ balalaryn atu jazasyna kesıp otyrǧan. Qūjattardaǧy aktterde onyŋ qalai jüzege asyrylǧany turaly jazylǧan. Mysaly, Osyndai künı, tüngı 2.15-te köldıŋ maŋynda atylǧan, sol jerge jerlengen dep jazylady. Qazaqtyŋ dalasynda qanşama adamnyŋ süiegı şaşylyp jatqany bır Allaǧa aian. Bız däleldep, ūrpaqtaryna şynaiy aqparatty jetkızemız. Quǧyndaudan qaşu üşın, keibırı öz tegın özgertıp jıbergen. Mıne, sol ūrpaqtar öz şyndyǧyn bıletın bolady.
Är auylda öz basqaruşy ūiymdary bolǧan. Sol ūiymdar qazaq qyrylyp jatyr, bızdıŋ qolymyzdan eşteŋe kelmeidı, bilıkke qarsy şyǧa almai otyrmyz. Halyqty aman alyp qaludyŋ bır aq joly - şekara asu. Söitıp, auyl, auylmen köşırıp jıbergen. Būndai ūiymdar Qatonqaraǧai, Kürşım, Zaisan audandarynda da bolǧan.
Almatyda Komissiianyŋ özınıŋ jobalyq keŋsesı bar. Sol keŋse basqaryp otyr barlyq jūmysymyzdy. Sol keŋsenıŋ arnaiy bastamasymen sait qūrylyp jatyr. Qūrbandarǧa arnalǧan Respublikalyq baza bolady. On bır baǧyt boiynşa tızım jasap, bazaǧa beremız. Är azamat saitqa kırıp, öz ata-babasyn tabuǧa, qandai jaǧdaida bolǧandyǧy turaly bıle alatyn bolady.
mäselesı bügıngı künı Qazaqstanda aşyq küiınde qalyp otyr. 1950-şı jyldardan bastap jäne 1990-şy jyldary bırneşe kezeŋde jürgızılgen aqtau ısındegı ülken jūmysqa, onyŋ ışınde Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Keŋesı janyndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı komissiianyŋ qyzmetıne qaramastan,
Memlekettık komissiianyŋ negızgı mındetı keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryn zaŋdyq jäne saiasi aqtau bolyp tabylady. Komissiia qyzmetın ädısnamalyq qamtamasyz etu, quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ ärtürlı sanattaryn aqtau erekşelıgın aiqyndau, komissiia qyzmetın jandandyru üşın ädısnama jönındegı komissiia jäne 11 jūmys toby, jobalau keŋsesı qūryldy. Halyqaralyq täsılder men standarttar negızınde materialdardy jan – jaqty zerdeleu jürgızılgennen keiın quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq zaŋdyq, al jekelegen sanattarǧa qatysty saiasi aqtaudy jüzege asyru josparlanuda. Ǧylymi-tehnikalyq baǧdarlamany ıske asyruǧa elımızdıŋ jetekşı ǦZİ, ǧylymi ortalyqtary men joǧary oqu oryndarynan keŋes kezeŋındegı saiasi quǧyn-sürgındı zerdeleu jönındegı belgılı ǧalym-mamandar qatysady.
Baǧdarlamanyŋ maqsaty – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ, onyŋ ädısnamasy jönındegı komissiiasynyŋ jäne otandyq jäne şeteldık arhivterden jaŋa arhivtık materialdardy anyqtau, jinau jäne taldau jönındegı jūmys toptarynyŋ ǧylymi-saraptamalyq ūsynys beru, jabyq qorlardy qūpiiasyzdandyru, olardy ǧylymi ainalymǧa engızu, Qazaqstan Respublikasynda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ bıryŋǧai bazasyn qūru jönındegı ūsynystardy daiyndau tolyq aqtau prosesterın aiaqtau üşın ūsynymdar äzırleu.
Kütıletın nätijeler:
Baǧdarlama jūmysynyŋ nätijelerı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ bıryŋǧai respublikalyq elektrondyq derekter bazasynda, jeke saitta, arhivtık qūjattar jinaǧynda, ūjymdyq monografiiada, estelık kıtabynda ūsynylatyn bolady. Baǧdarlama şeŋberınde Web of Science derekqorynyŋ 1 (bırınşı), 2 (ekınşı) ne 3 (üşınşı) kvartil, Social Science Citation Index nemese Arts and Humanities Citation Index kıretın jäne (nemese) baǧdarlamalyq jasaqtamasy boiynşa prosentilı bar resenziialanatyn ǧylymi basylymdarda 2 (ekı) maqala jäne (nemese) şolu jariialau josparlanuda. Citescore Scopus bazasynda kemınde 35 (otyz bes); Şeteldık jäne (nemese) otandyq basylymdarda (KOKSON ūsynǧan) 15 (on bes) maqala jäne (nemese) şolu. Baǧdarlama şeŋberınde zertteulerdıŋ nätijelerın aprobasiialau üşın halyqaralyq jäne respublikalyq konferensiialar ötkızıletın, BAQ-ta materialdar daiyndalatyn, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jäne olardy tarihta qaldyru jönındegı Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamasyna tüzetuler men tolyqtyrular engızu jönınde praktikalyq ūsynymdar men ūsynystar äzırlenetın bolady.
Almatyda Komissiianyŋ özınıŋ jobalyq keŋsesı bar. Sol keŋse basqaryp otyr barlyq jūmysymyzdy. Sol keŋsenıŋ arnaiy bastamasymen sait qūrylyp jatyr. Qūrbandarǧa arnalǧan Respublikalyq baza bolady. On bır baǧyt boiynşa tızım jasap, bazaǧa beremız. Är azamat saitqa kırıp, öz ata-babasyn tabuǧa, qandai jaǧdaida bolǧandyǧy turaly bıle alatyn bolady.
mäselesı bügıngı künı Qazaqstanda aşyq küiınde qalyp otyr. 1950-şı jyldardan bastap jäne 1990-şy jyldary bırneşe kezeŋde jürgızılgen aqtau ısındegı ülken jūmysqa, onyŋ ışınde Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Keŋesı janyndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı komissiianyŋ qyzmetıne qaramastan,
Memlekettık komissiianyŋ negızgı mındetı keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryn zaŋdyq jäne saiasi aqtau bolyp tabylady. Komissiia qyzmetın ädısnamalyq qamtamasyz etu, quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ ärtürlı sanattaryn aqtau erekşelıgın aiqyndau, komissiia qyzmetın jandandyru üşın ädısnama jönındegı komissiia jäne 11 jūmys toby, jobalau keŋsesı qūryldy. Halyqaralyq täsılder men standarttar negızınde materialdardy jan – jaqty zerdeleu jürgızılgennen keiın quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq zaŋdyq, al jekelegen sanattarǧa qatysty saiasi aqtaudy jüzege asyru josparlanuda. Ǧylymi-tehnikalyq baǧdarlamany ıske asyruǧa elımızdıŋ jetekşı ǦZİ, ǧylymi ortalyqtary men joǧary oqu oryndarynan keŋes kezeŋındegı saiasi quǧyn-sürgındı zerdeleu jönındegı belgılı ǧalym-mamandar qatysady.
Baǧdarlamanyŋ maqsaty – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ, onyŋ ädısnamasy jönındegı komissiiasynyŋ jäne otandyq jäne şeteldık arhivterden jaŋa arhivtık materialdardy anyqtau, jinau jäne taldau jönındegı jūmys toptarynyŋ ǧylymi-saraptamalyq ūsynys beru, jabyq qorlardy qūpiiasyzdandyru, olardy ǧylymi ainalymǧa engızu, Qazaqstan Respublikasynda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ bıryŋǧai bazasyn qūru jönındegı ūsynystardy daiyndau tolyq aqtau prosesterın aiaqtau üşın ūsynymdar äzırleu.
Kütıletın nätijeler:
Baǧdarlama jūmysynyŋ nätijelerı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ bıryŋǧai respublikalyq elektrondyq derekter bazasynda, jeke saitta, arhivtık qūjattar jinaǧynda, ūjymdyq monografiiada, estelık kıtabynda ūsynylatyn bolady. Baǧdarlama şeŋberınde Web of Science derekqorynyŋ 1 (bırınşı), 2 (ekınşı) ne 3 (üşınşı) kvartil, Social Science Citation Index nemese Arts and Humanities Citation Index kıretın jäne (nemese) baǧdarlamalyq jasaqtamasy boiynşa prosentilı bar resenziialanatyn ǧylymi basylymdarda 2 (ekı) maqala jäne (nemese) şolu jariialau josparlanuda. Citescore Scopus bazasynda kemınde 35 (otyz bes); Şeteldık jäne (nemese) otandyq basylymdarda (KOKSON ūsynǧan) 15 (on bes) maqala jäne (nemese) şolu. Baǧdarlama şeŋberınde zertteulerdıŋ nätijelerın aprobasiialau üşın halyqaralyq jäne respublikalyq konferensiialar ötkızıletın, BAQ-ta materialdar daiyndalatyn, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jäne olardy tarihta qaldyru jönındegı Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamasyna tüzetuler men tolyqtyrular engızu jönınde praktikalyq ūsynymdar men ūsynystar äzırlenetın bolady.
