"Aryzdasu" köp aityla bermeitın bıraq «Ar ısı» degen ūǧymnan şyqqan salt. Qaitys bolaryn sezgen adam bar küş-jıgerın jinap tuǧan-tuysqandarymen, jaqyndarymen, jora-joldastarymen aqyrǧy ret söilesedı. Būl ädet-ǧūrypty qazaqta «aryzdasu» dep ataidy. Aryzdasuǧa ädette ruhy biık kısıler bara alady. Nauqasy meŋdep ketpei tūrǧanda özınıŋ ömırden ötıp bara jatqanyn sezıp soŋǧy ret baqūldaspaq bolyp jūrtşylyqty jinaidy. Osylaişa jaryq düniemen, bükıl elımen qoş aitysady. Ömırın oi elegınen ötkızıp soŋǧy sözın aitady. Oryndalǧan, oryndalmaǧan armanyn, ösietın baiandai otyryp qoştasady, keide artyq ketkenı üşın, baz bıreulerdı ökpeletkenı üşın keşırım sūraidy. Būlai etu ekınıŋ qolynan kele bermeidı. Būndai qadamǧa baratyn adam basqalarǧa myna jaryq düniede qalai ömır keşu kerek ekenın meŋzeidı. Jeke adamdarǧa – dos, qūrdastaryna jeke nazy, balalaryna aitar ösietın arnaidy. Aryzdasuşynyŋ būl sözıne jinalǧan köpşılık «baqūl bolyŋyz», «qiiamette jolyǧaiyq» degen sözderdı aitady. Ötınışter bolsa balalary men basqalar bärın oryndauǧa uäde etedı. Būl dästür adamdardyŋ qiyn jaǧdaida bırı-bırıne medeu bolu arqyly qoǧam müşelerın būrynǧydan da jaqyndastyru ülgısı bolyp tabylady.
Aryzdasu alys, qauıptı degen jolǧa şyǧar aldynda da aitylady. Būndai jaǧdaida, ülkenderden bata almaq üşın, jūrtpen qoştasu üşın, tuystary ötınış, qyzmetşılerıne tapsyrmalar beru üşın oryn alady. Qazaqtyŋ būl dästürınıŋ baiyrǧy zamanda paida bolǧany «Qozy Körpeş – Baian sūlu» jyrynan bıluge bolady. Qozy Körpeş Sarybaiūly qalyŋdyǧy Baian Qarabaiqyzyn ızdep şyqqanda el-jūrtymen aryzdasuy bylai bastalady:
Jylqydan sol küreŋdı alyp keldı,
Erttep, daiyn saparǧa qylady endı.
«Aryzdasyp, qoştasyp, qalamyn» dep,
Bas Tailaq, el-jūrty – bärı tūrdy.
- Aitar sözım bar, Tailaq, biım saǧan,
Qaiǧymdy eskerıpsız jetım qalǧan.
Saparymdy toqtatam dei körmeŋız,
Qūldyq ata, köŋılıŋ qalar maǧan».
Sonda ärı bi, ärı batyr Tailaq bylai dep jauap qatady:
– Şyraǧym, qairatyŋa köŋılım erıp,
- Men keldım qalaiyn dep senı körıp.
Toqtatar saparymdy dep oilama,
Amandasyp qalamyn, bata berıp!
Baian öz kezegınde Tailaq bige mynadai ötınış aitady:
– Endeşe, batyr Tailaq, az toqtai qal,
Artymda qaldy menıŋ esepsız mal.
Tapsyrdym, bar malymdy, Tailaq sızge
Sony bügın tügendep qolyŋyzǧa al.
Jalǧyzdan tırı airylǧan şeşem qaldy,
Tapsyrdyŋ, közıŋızdıŋ oŋ qyryn sal.
Anasy men köpşılık Qozy Körpeşpen qimai qoştasady:
Qiyspai elı-jūrty zar jylaidy,
Anasy taqat qylyp jüre almaidy.
Oŋdy, soldy betınen süidı daǧy,
Artynan bata berıp tūryp qaldy.
Ūly jazuşy Mūhtar Äuezūly «Abai joly» romanynyŋ «Qiiada» bölımınde aryzdasu ǧūrpyn körkem jetkızgen:
«Zere nauqasynyŋ kelesı tünınde Ūljan enesınen küder üze bastaǧan bolatyn. Abaiǧa aitpastan, Ūljan Qaraşoqyǧa kısı jürgızdı. Söitıp, tünı boiy ūiyqtamai küzetıp otyrǧan kelını men nemeresıne Zere taŋ adynda eŋ soŋǧy ret köz saldy. ...Dene küşı bıtse de, oiy sap-sau. Tek ünı älsız.
– Önegem... bolsa... tırlıgımde körsete aldym ba, joq pa? Ösietım bolsa... qūlaǧym, tılım barynda aityp boldym ba, joq pa? Qaiteiın!... Bügın mynau älım bıtken şaǧymda, ne däme etesıŋ ekeuıŋ!.. Ne kütıp telmıresıŋ?.. – dedı. Osy sözderın köp qinalyp, ūzaq aityp edı.
Söiletu zorlyq siiaqty. Bırdemenı aitu da orynsyz. Abai ekı qolyn tösıne qoiyp, äjesıne taǧzym ettı de, basyn idı. Özınşe: «Bar jüregımnıŋ qūrmetı, äuliedei ana, saǧan arnalǧan» degenı. Söitıp, az otyrdy da, äjesınıŋ ekı qolyn ūstap, kışkentai alaqandaryn betıne basty. İıskep süiıp otyrǧanda bırneşe ystyq tamşylar da sol älsız jüdeu alaqandarǧa tamyp edı.
Äjesı taǧy da sybyrlap:
– Qaraǧym... jalǧyz qaraşyǧym! – dep, Ūljan jaqqa qarady da, – anaŋdy küt! – dedı.
Osydan keiın taǧy bır tolastan soŋ:
– Işımnen şyqqan jalǧyz edı ǧoi... jalǧyzǧa topyraǧym būiyrsyn! –dedı. Būl sözdı, tıptı aitty da, qaityp ündegen joq. Közı taǧy da jūmylyp kettı. Jaŋaǧy aitqany Qūnanbai ekenın Abai lezde tüsındı. Sol sözdı bastai bergende, Ūljan basyn izep: «Tynyş bolyŋyz, oryndaimyz» degendei belgı etken.
Qadırlı ana osy taŋǧa jetpei qaitys boldy».
Halyq jadynda ölımnıŋ közıne tura qarai alatyn ruhy qaisar tarihi tūlǧalardyŋ, ataqty aqyndardyŋ aryzdasuy halyq auzynda saqtalǧan. Aryzdasu barysynda muzykalyq aspaptar da qoldanylǧany belgılı. Keide adamdar aryzdasu üşın alys jol jüretın bolǧan. Mysaly Kempırbai Bögembaiūlymen (1834-1895) aryzdaspaq bolyp Äset Naimanbaiūly (1867-1923) jetı künşılık jol jürgen. Dombyramen süiemeldeu arqyly ūzaq öleŋmen bolǧan aryzdasudyŋ qysqaşa üzındılerınen-aq köp närsenı aŋǧaruǧa bolady:
Sälem al, basyŋ köter, keşuıŋdı ait,
Adamnyŋ bırı emessıŋ änşeiın jai.
Jetı kün jolauşylap kelıp tūrmyn,
Şyraily, körkem jüzıŋ körıp tūrmyn.
Bır köter tym bolmasa basyŋyzdy,
Inılık sälemımdı berıp tūrmyn.
...Sen ketseŋ özıŋdei bop ūl tuar ma-ai,
Qoiu söz qoiar ma eken ün şyǧar mai.
Sonda Äsettei dosynyŋ öleŋıne quattanǧan Kempırbai aqyn basyn köterıp bylai dep jauap qaitarady:
Qu taŋtai qos ışektı äper berı,
Auzyma ölerımde söz salmasaŋ,
Qonǧanyŋ öleŋ şırkın beker me edı?
Al endı şırkın kömei bylpyldasyn,
Sözımdı men ölgen soŋ kım tyŋdasyn.
Qazaq «jalǧan» dep baǧa bergen jaryq düniemen qoştasatynyn sanaly türde sezınıp aitylǧan qos aqynnyŋ aryzdasu öleŋderı «Bes ǧasyr jyrlaidy» kıtabynda jaryq kördı.
1966 jyly ataqty batyr Bauyrjan Momyşūly qatty auyryp jatqan Ermūhan Bekmahanovqa baryp, tarihşy ınısınıŋ aryzdasqan sözın üiıne kelgen soŋ kündelıgıne bylai dep jazypty:
«– Elu jas degen ne, Bauke?... Köp oi-armanymdy ülgere almai ketıp
baramyn. Keşırıŋız!.. – dedı tarihşy.
Ermūhannan estıgen eŋ soŋǧy sözım osy. Ol tarihtan bererın ülgermegenıne keşırım sūrap dünieden attandy....
Bauyrjan Momyşūly. 6 mamyr, 1966 j.»
Būl derektı eŋbekqqor zertteuşı ärı jazuşy Medeu Särseke tarihşy turaly jazǧan sübelı eŋbegınde jariialady.
Aryzdasu qazaq ūltynyŋ ömırınde ruhani salmaqtylyǧy men tärbielık maŋyzy zor, oryndaluy qiyn bolsa da keŋ taraǧan ädet-ǧūryptar qataryna jatady.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
