Säken Seifullinnıŋ Stalinge jazǧan haty tabyldy

4732
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2018/10/S--KEN.jpg
Erte me, keş pe jariialanbai qal­maityn būl hat töl tarihymyzdyŋ bır qyzyq deregı. Tömende alǧaş ret baspa betın körgelı otyrǧan Säken Seifullinnıŋ Stalinge jazǧan bızge belgılı jalǧyz haty. Säkennıŋ būdan soŋ Gensekke bas ūrǧandyǧy turaly bızde basqa derek joq. Al, būǧan deiın Stalinge eşteŋe jazbaǧanyn Säkennıŋ özı jazady. Hattyŋ bızdıŋ arhivtegı nūs­qa­synda Stalinnıŋ ony oqyǧan-oqy­maǧandyǧy jönınde belgısı joq. Ädette qoiy­latyn keŋselık tırkeu belgılerı qoiyl­maǧan. Hattyŋ jazylǧan merzımı de körsetılmegen. Hattyŋ jazylu mezgılı – Säkennıŋ qorǧanuǧa mäjbür etılgen kezı. Ol 1922 jyldyŋ qazan aiynan bastap basqarǧan Qazaq AKSR-ı Halyq komissarlary keŋesınıŋ töraǧalyǧy qyzmetınen 1924 jyldyŋ qyrküiegınde bosatyldy. Ornynan alynyp qana qoiǧan joq, būrynǧy ızıne tüsuşılık pen qudalau örşi tüstı. Hat mazmūny Säkennıŋ osy qiyn tūstaǧy köŋıl-küiın aiqyn bıldıredı. Būl hat 60-jyldardyŋ bas kezınde Säbit Mūqanovqa belgılı bolǧan. Säbeŋ özınıŋ I96I-I963 jyldary jazǧan «Ömır mektebınıŋ» 3-şı kıtaby «Eseiu jyldarynda»: «Juyq arada, Moskvada KPSS Ortalyq komitetınıŋ qaramaǧynda qyzmet atqaratyn marksizm-leninizm institutynan Säken Seifullinnıŋ 1925 jyly VKP/b/ Ortalyq Komitetıne, qazaq ūltşyldarymen küresı turaly jazǧan ūzaq haty tabyldy» dei otyryp, tıptı üzındı keltıredı (A., 1970, 139-140 bb). Jetekşı Säkentanuşymyz pro­fessor Tūrsynbek Käkışev te hat mazmūnymen jaqsy tanys bolǧanǧa ūqsaidy. Ol hattyŋ jazylǧan künın naqty körsetken – 1925 jyldyŋ 22 mamyry. Rasynda da Säken osy tūsta Mäskeude, Keŋesterdıŋ Bükılreseilık HII sezıne (7-16 mamyr) jäne KSRO Keŋesterınıŋ III sezıne (13-20 mamyr) delegat bolyp qatysqan edı. T.Käkışev hat «Qazaqstandaǧy hal-jaidy anyq baiandaidy» deumen şektelıp, ara­da bırneşe kün ötkennen keiın Sä­kennıŋ Stalinnıŋ qabyldauynda bolǧandyǧyn atap ötedı (Käkışev T. Säken Seifullin. A.,1976. 270-271 bb). Qaitkende de būl hattyŋ äzırşe bızge beimälım özındık tarihy bary sözsız. Tarihymyzdaǧy qandai bolsyn oqiǧa nemese qūbylystyŋ artynda naqty adamdar tūrǧandyǧy būrynnan-aq belgılı jait. Tek «kommunistık diktat» atalǧan zamanda oqiǧalar keiıp­kerlersız jazylyp, basty «geroi» – jekedara Kompartiia bolyp kel­dı. Tarihtyŋ qozǧauşy küşınıŋ bırı subektivtı faktor ekendıgı oida bolǧanymen syrtqa şyqpady, qa­ǧazǧa tüspedı. Osy tūrǧydan alǧanda Säkennıŋ haty – öte maŋyzdy tarihi aiǧaq. Säken syndy ūltymyzdyŋ betke ūstar azamattary zamanynyŋ qūly bolǧysy kelmedı. Olar zamanymen alysty, otarşyldyqpen alysty, qazaqtyŋ özara bırlıgı üşın alysty. Bırlık üşın küres otarşyldyqpen küresten jeŋıl emes-tın. Nege deseŋız, oŋ men terıs, ädıldık pen qiianat, jaŋa men eskı, artqa tartuşylyq pen alǧa tartuşylyq, jıkşıldık pen tuysqandyq, bırıguge degen ürdıs bölınuge degen ūmtylyspen qatar jürdı. Maqsat bır bolǧanymen oǧan aparatyn joldardyŋ är aluandyǧy taǧy bar. Är tūlǧanyŋ özıne tän tüisık-sezımı, dünietanymy airyqşa älem ekendıgı jäne bar. Bız mūnyŋ bärın ejıktep jatuy­myzdyŋ syry – tarihymyzdyŋ asa kürdelı, qarama-qaişylyqqa toly ekendıgın jadyna saqtai otyryp, ötken jolymyzdy baǧalauǧa kelgende meilınşe abai boluǧa, Säkennıŋ hatyndaǧy attary atalatyn 36 adamǧa qatysty jazylǧandy parasattylyq tanytyp, baisaldy oi elegınen ötkızudı oqyrmandarymyzdan qatty ötınemız. Şyndyqty tanimyz desek, tarih keiıpkerlerınıŋ qaisynıkı jön, qaisynıkı būrys ekendıgıne bilık aituǧa asyǧystyq jasamasaq eken. Jastaiymyzdan ata-äkelerımız qūlaǧymyzǧa qūiyp kelgen «Äruaq riza bolsyn» degen ūlaǧatty ūmytpaiyq. Bılmegennen bılgen artyq. Onyŋ üstıne bızdıŋ bıletınımızden älı bılmeitınımız köp ekenı anyq. Sondyqtan, dattau da, maqtau da orynsyz, qūjatty tüsınıstıkpen qabyldauymyz kerek. Ūly Mūhtar Äuezov «Säken joly är adymyn sanap basqan kısınıŋ joly emes, yldiy bar, örı bar – şyn ömır joly, ystyq qandy naǧyz aqyn joly» dep jazǧan edı «Şynşyl, täkappar aqyn» atty maqalasynda. Būdan artatyn obektivtılıktıŋ özın kütu qiyn. Salystyru üşın Ǧabbas Toǧjanovtyŋ «Bız üşın synşy da partiia, sot ta partiia. Al, Säkennıŋ közqarasyn taldaudy, oǧan qaǧaz şyǧyndaudy qajet dep tappaimyn… Säken de, Iliias ta, Beiımbet te 1925 jylǧa deiın şyn kommunist bolǧan joq. 1925 jylǧa deiın qazaqtan adal leninşıl-kommunist bolǧan adamdy bız bılmeimız» (QR PA. I4I-q., I-t., 2763-ıs, 74-p.) degenın keltırse de bolar. Däl osy tūsta (1925 j. 23 mausymy) Älihan Bökeihanov Mäskeuden Orynbordaǧy Ahmet Baitūrsynovqa jazǧan hatynda bylai deidı: «Meŋdeşūly joldas» Bökeihanūly «Eŋbekşı qazaqqa» maqalalar jazady» – dep şaǧymdanypty. Būl şaǧymy 15-mausymda Ortalyq komitet janyndaǧy Baspa bölımıne tüsıptı. Menı älgı şaǧym boiynşa onda otyrǧan tatarlar tiısınşe tezden ötkızdı. Mäskeu kommunisterı: «Qa­zaqtar – ūltşyldar» dep jalpyǧa jar salyp, aiqailap jür. Men olardan: «Aityp jürgenderıŋ ne?» dep sūrasam, olar: «Özderıŋ-özderıŋe şaǧym jasap jürsıŋder, iaǧni, ony jazǧan – öz qazaqtaryŋ» dep aitady» (Älihan Bökeihan. Taŋdamaly. A., 1995. 398-b). Öşırıp tastau qolymyzdan äste kelmeitın tarihi şyndyqtyŋ osy bır körınısınen dūrys sabaq alaiyq. Arada bırneşe aidan keiın Mäskeuden Qazaqstanǧa aty öşkır Goloşekin jıberıldı. Onymen bırge qazaqqa «Bölıngendı börı jeidınıŋ» kerı keldı. Jūmajan Süleimen, Qazaqstan Respublikasy Prezidentı arhivınıŋ qyzmetkerı, tarih ǧylymynyŋ kandidaty Ortalyq Komitettıŋ Bas hatşysy Stalin joldasqa Qyrǧyziianyŋ Halkom Keŋesınıŋ būrynǧy töraǧasy S.Seifullinnen Baiandau hat Qyrǧyziianyŋ qazırgı saiasi jaǧdaiy menı Sızge tömendegını qysqaşa baian­dauǧa mäjbür etedı: Aldymen – öz basym turaly. Men özım turaly nemese qyrǧyz qyzmetkerlerınıŋ ışkı küresı jaiynda bügınge deiın OK-tegı Sızderge jazyp ta, aityp ta körgen emespın. Mūnyŋ sebebı – jıkşıldık turasynda kınä taǧylyp, aiyptaludan qauıptendım. Ünsızdık menıŋ qatelıgım de boluy mümkın. Endı men būl turaly Sızge bıldırudı qajet dep şeşıp otyrmyn. Bıraq Sızden bır närsenı – mūnyŋ bärın men Halyq Komissarlar keŋesınıŋ töraǧalyǧynan alynǧan soŋ jazyp otyr, bırdeŋenı sūraiyn dep otyr dep oilamauyŋyzdy ǧana ötınemın. Men eşqaşan da eşteŋenı sūrap körgen emespın, mūny menımen bırge 1917-18 jj. berı jūmys ıstegen joldastarym da rastai alady. Istıŋ mänı mynada: 1917-18 jj. Keŋester üşın belsendı küres jürgızgen menı jäne bırtalai qyzmetkerlerdı, sol 1917-18 jj. qalai bolǧanda da Keŋeske qarsy jäne bolşevikterge qarsy küresıp, partiiaǧa 1920 j. kırgen qyrǧyz joldastar ūnatpaidy jäne qyryn qaraidy. Osy küngı bızdıŋ partiialyq jol­dastarymyzdyŋ «şyǧys kek­şıldıgı» olarǧa basynan keşırgenderın ūmyt­tyrmaidy. Olar bızdıŋ 1917 j. bastap Bökeihanovtyŋ1 jetekşılık etuımen bolşevizmmen küresken qyrǧyz ūltşyl-alaşordaşylarmen qas dūşpan bolǧanymyzdy keşı­re almai keledı. Öitkenı, būl joldastardyŋ bärı derlık Bökeihanov, Tynyşbaev2, Dosmūhamedovterdıŋ3 ne jaqyn dostary nemese bas iiuşılerı bolǧandar. Al, osy attary atalǧan üş subektıler Sızge, älbette, tanys bolar (Bökeihanov – Şyǧys Alaşorda ökımetınıŋ töraǧasy, Tynyşbaev – Qoqand Respublikasy ökımetınıŋ töraǧasy, al, Dosmūhamedov bolsa – Batys Alaşorda ökımetınıŋ töraǧasy). 1917 j. patşa qūlatylǧannan keiın Qyrǧyziianyŋ är bölıkterınde qyrǧyz gazetterı jaryq köre bastady. Al, būǧan deiın Qyrǧyziiada jalǧyz «Qazaq» gazetı men «Aiqap» jurnaly şyǧyp tūrǧan edı. Mäselen, Aqmolada patşalyq qū­laǧan soŋ «Tırşılık» gazetı, Semeide «Saryarqa» gazetı men «Abai» jur­naly, Taşkentte «Bırlık tuy», Ordada «Ūran», Orynborda eskı «Qazaq» gazetı, keiınırek Qyzyljarda «Jas azamat» gazetterı şyǧa bastady. Jäne de osy gazetterdıŋ maŋyna qyrǧyzdardyŋ azdy-köptı ziialylary şoǧyrlanyp, toptasty. Mınekei, būl basylymdardyŋ bärı, aqmolalyq «Tırşılık» gazetınen bas­qalary, bolşevikterge, Keŋesterge qarsy joryqqa aşyq attanyp, üzbesten antibolşeviktık ügıt jürgızdı, bol­şevikterdıŋ kösemderı turaly pasyq ösekter taratty, ūlttyq-reak­siialyq «Alaş» partiiasynyŋ ideia­laryn örıstettı. Tek qana jalǧyz «Tır­şılık» gazetı qyrǧyz kedeilerınıŋ müddelerın qorǧady jäne ūlttyq-reak­siiaşyl «Alaş» partiiasyna qarsy şyqty. «Tırşılık» gazetın basqarǧandar: 1. Düisenbaev4 – Kerenskii kezın­de türmede otyrǧan, Kolchak tūsynda quǧynda qaza tapty. 2. Men. 3. Asylbekov5 – slovaktardyŋ kö­te­rılısı kezınde türmege jabyldy, qa­maudan qaşyp şyǧyp, Qiyr Şy­ǧystaǧy Qyzyl partizan jasaqtary qatarynda şaiqastarǧa qatysty. 4. Serıkbaev6 Kolchak türmesınde qaza tapty. Taǧy basqa da joldastar boldy. Al, qazırgı bızdıŋ partiia boiynşa joldastarymyz bolǧandar, bızge qy­ryn qa­raityndar, ol kezde joǧaryda atal­ǧan bolşevizmge jany qas gazetterdıŋ töŋıregınde jürdı nemese ärtürlı qalalarda mekendegenımen, älgı gazetterge şyn mänınde qoldau körsetıp jazyp tūrdy, söitıp qalai bolǧanda da bolşeviktermen belsendı küres jürgızdı, kösemder turaly ötırık, jeksūryn laqaptar taratty. 1917 j. Aqmolaǧa, bolşeviktermen şaiqasuǧa atty äsker jasaqtau üşın, aqşa jinau üşın Alaşordanyŋ uäkılderı kapitan Abylaihanov7 pen därıger Seitov8 kelgende, bız bükıl halyqtyŋ ökılderı qatysqan ülken-ülken mitingıler men jinalystar şaqyryp, olarǧa aiqyn türde qarsy şyǧyp söilep, ekı kün ūdaiy söztalasynan keiın jūrt bızdıŋ soŋymyzǧa erıp, Alaş uäkılderın quyp jıberdı. Sonymen bız bır top orys joldastarmen bırlesıp Aqmolanyŋ Sovdepın ūiymdastyrdyq. 1918 j. köktemınde töralqasynyŋ qūramynda bız de bolǧan Aqmola Sovdepı Qyrǧyz Avtonomiiasyn qūruǧa daiyndyq jasau jönınde Mäskeudegı Narkomnastyŋ jedelhatyn alǧan kezde semeilık «Saryarqa» gazetı men «Abai» jurnalynda «Alaştyŋ» ortalyq basşylarynyŋ Mäskeudegı özderınıŋ uäkılderı Dosmūhamedovter arqyly qyrǧyzdarǧa avtonomiia alyp bergenderı jönınde quanyşty ün­deuı paida boldy. Bız Aqmolada būl jaiynda şūǧyl arada qyrǧyz eŋbek­şılerınıŋ uezdık sezın şaqyryp baian­dama jasadyq. Sezd bız ūsynǧan – Alaşordaşylar alǧan avtonomiia qyrǧyz eŋbekşılerı üşın qajetı joq delıngen qaulyny bırauyzdan qabyldady. Orys pat­şa­synyŋ uriadnigınıŋ ornyna han uriadnigınıŋ qoiyluyn qyrǧyz eŋbek­şılerı mülde qalamaidy. Bızdıŋ ūsynuymyz boiynşa sezd Stalin joldastyŋ atyna Alaşordanyŋ avto­nomiia aluyna özınıŋ narazylyǧy men qarsylyǧyn bıldırgen mälımdemesın jıberdı9. Sonymen bırge men alaşordaşylar turaly, olardyŋ qandai adamdar ekendıgın jazyp Sıbır Sovdepıne baian­dama hat jıberdım. Mūnyŋ bärı, ärine, alaşordaşylarǧa tıptı de ūnai qoiǧan joq. 1918 j. Sıbır men Oralda Keŋes ökımetı qūlaǧanda alaşordaşylar şattanyp şyǧa keldı. Jer-jerde öz ökımetın ornatyp, jasaqtary men milisiiasyn qūryp, tıptı äskeri mektebı men oqu komandalaryn ūiymdastyrdy, qyrǧyz bolşe­vikterın tūtqyndaumen boldy. Būiryqtary men habarlary özderınıŋ ortalyq gazetterınde jariialanyp tūrdy (Şyǧys Qyrǧyziiada semeilık «Saryarqa» gazetı, Batys Qyrǧyziiada Oiyl qalasynda)10. Būl kezde men de, menıŋ keibır qyz­mettes joldastarym da abaqtylarda otyrdyq, al, alaşordaşylar ökılderı «bolşevikterdı joiu jönındegı» komissiialardyŋ tergeulerınde joǧa­ryda atalǧan qūjattar men «Tırşılık» gazetınıŋ jeke sandaryn alǧa tartyp, bızge qarsy, äsırese «Tır­şılıktıŋ» jetekşısı retınde maǧan qatty şüilıktı (Aqmoladaǧy Alaşorda müşelerı, Nūralinder)11. Qyrǧyz bolşevikterı zaŋnan tys dep jariialandy (Alaşorda ökımetınıŋ №4 būiryǧy. «Saryarqa» gazetı). Olar şattanyp jürgende bızdıŋ joldastarymyzdyŋ bırazy türmelerde qinaldy, özgelerı boi tasalap kettı, men bolsam, bırneşe joldastarymmen bırge Aqmolanyŋ abaqtysynda kısen­del­gen küide jattym, al, bızdıŋ «Tırşılık» gazetımız basyp alynyp, talqandaldy. Tūtqynǧa alynǧan qyrǧyz bolşe­vikterınıŋ bärı, qaşyp qūtylǧandaryn esepke almaǧanda, ne atyp tastalyndy nemese azaptalyp, ölgenşe qinaldy. Ūly kürestıŋ osy bır auyr mezetınde bügıngı kommunister, partiiaǧa 1920 j. müşe bolyp engenderdıŋ tügelı derlık şattyqqa toly Alaşordada qyzmet ettı, Dutov, Tolstov, Kolchak jäne An­nenkov12 siiaqty generaldardyŋ qanatynyŋ astyna kırdı. Būlarmen Alaşorda tyǧyz bailanys ornatty. Alaşordanyŋ jasaqtary men atalǧan generaldardyŋ otriadtary qyzyldarǧa qarsy bırlesıp şaiqasty. Al, kontrrevoliusiia jeŋılıske ūşyrap, generaldar bırjolata talqan­dalǧan şaqta jäne aqyr aiaǧynda, 1920 j. tuǧanda, revoliusiianyŋ keşegı jaularynyŋ köbı, Bökeihanovtyŋ öz basynyŋ, Dosmūhamedovter men Tynyşbaevtardyŋ da maqūldauymen RKP qataryna kıre bastady. Ärine, soŋǧy kırgenderdıŋ partiiadaǧy üles salmaǧy 1917-18 jj. aman qalǧan sanau­ly qyrǧyz kommunisterınen basym bolyp şyǧa keldı. Mūnan soŋ lezde, ıle-şala qyrǧyz kommunisterınıŋ ortasynda ekı aǧymnyŋ – oŋşyldyq pen solşyldyqtyŋ paida bolǧany aiqyndala bastaldy. Oŋşyldar – būlardyŋ köpşılıgı 1920 j., al, solşyldar – 1917-18 jj. partiiaǧa kırgender. Älbette, 1920 j. partiiaǧa müşe bolǧandardyŋ da arasynda, äsırese jastar ışınde oŋşyl elementterdıŋ közqarastaryna terıs qaraityn joldastar kezdesedı. Mıne, osy ekı aǧym bırde küşeiıp, endı bırde joǧalǧandai bolyp saiabyrlaidy. Degenmen, 1920 j. bastap bızge joldas bolǧan oŋşyl baǧytty ūstanuşylar bolyp körınetınderge bız de öte-möte salqynqandylyqpen qarai almadyq, öitkenı, olardyŋ ısterın bız öz arqa­larymyzda öte auyr sezındık. 1923 j. deiın bız osy oŋşyl aǧymǧa qait­ken künde de tym jol bermeuge ūmty­lysymyzdy toqtatpai kelgen edık. 1923 j. bastap bızge oŋşyldar özderınıŋ qisyq jaqtaryna tartudy qoiǧan siiaqty bolyp körındı de, bız olarǧa şyn nietımızben senım körsete bastadyq. Bıraq endı bız būl jönınde özımızdıŋ qateleskenımızdı körıp otyrmyz. Oŋşyldyq aǧymdar neden körı­nedı? Būl joldastar, bırınşıden, Qyr­ǧyziiada taptar joq dep sendıredı, ekınşıden, partiianyŋ ışkı mäselelerın partiiadan tys ziialylardyŋ ortasyna şyǧaryp, olarmen bırlesıp talqylaudy şyǧarǧan, al, soŋǧylar bolsa RKP-ǧa kırmegen keşegı Alaşordanyŋ basşylary. Üşınşıden, qyrǧyzdar arasynda kommunistık jastar odaǧyn ūiymdastyrudyŋ keregı joq dep, onyŋ ornyna bölek «Qyrǧyz jastarynyŋ odaǧyn» qūrudy maqūl köredı jäne t.b., osy ruhta jalǧastyra beredı. Alaşordaşylar men olardyŋ basşylarynyŋ baspa jüzınde bolsyn, auyzşa aitary bolsyn bylapyt sözderıne aldyŋǧylardyŋ bırı bolyp men ılıgemın. Men olar turaly 1917-18 jj. «Tırşılık» gazetınıŋ ekınşı redaktory jäne ıs jüzınde gazettıŋ jetek­şısı bolǧan kezımde, onan soŋ da, basqa türde Orynbordaǧy QyrSİK organdary «Eŋbek tuy» jäne «Eŋbekşıl qazaqqa» da jazdym, tıptı menıŋ orys tılındegı ekı maqalam 1920 j. Narkomnastyŋ organy «Jizn nasionalnostei»-de13 jariialanǧan edı. Ärine, mūnyŋ bärı üşın maǧan keşırım jasai almai keledı. Men būrynǧy auyl mūǧalımımın. Jaman ba nemese jaqsy ma, qyrǧyzdyŋ jazuşysy men aqynymyn. Mınezdeme üşın tömengı jaidy keltıreiın: öz kezınde zamandastary – dvorian ökılderı Nekrasovtyŋ14 aqyndyǧyn moiyndamaǧanyndai, bügın de burjuaziialyq intelligensiianyŋ köp­tegen ökılderınıŋ Demian Bed­nyidy15 aqyn dep moiyndaǧysy kelmeitındıgındei, Alaşordadan şyǧyp 1920 j. partiiaǧa kırgen bızdıŋ joldastar da menı aqyn dep tanyǧysy kelmeidı, tanyǧan künde de türlı eskertulermen tanyǧandai bolady. Men revoliusiia turaly «Qyzyl sūŋqarlar», «Parovoz», «Qyzyl batyr­lar», «Qyzyl jauyngerler» men «Aeroplanmen samǧaǧan revoliusiianyŋ jarşylary», ügıt sipattaǧy öleŋder jazǧanymda olar mūny «aqyndyq emes» jäne «jaman» deidı de, «qyrǧyzdarǧa būl närseler jönınde jazudyŋ qajetı joq, lirikaǧa ügıttı engızuge bolmaidy» deidı. Al, men tek qana tabiǧattyŋ sūlulyǧy jaiynda jazsam, olar mūnyŋ jaraidy, tıptı öte jaqsy deidı. Jäne de maǧan ǧana emes, menıŋ qalam ūstaǧan joldastaryma degen közqaras ta däl osyndai. Mysalǧa jas aqyn S.Mūqanov16 turaly da olardyŋ pıkırı osylai. Endı, Qyrǧyziiadaǧy jalpy saiasi jaǧdai turaly. Qyrǧyziiada qazır 1920 j. partiiaǧa kelgenderdıŋ, iaki oŋşyl aǧymdaǧy adamdardyŋ üstemdıgı ornyqqan. Tek qana OAK [Ortalyq Atqaru Komitetı] men HKK [Halyq Komissarlar Keŋesı] töraǧalary oŋşyl aǧymǧa niet bıldırmeitın adamdar. Sondyqtan, syrttai qaraǧanda joǧarǧy basşylyqtyŋ bärı oŋşyl baǧyttaǧy adamdardyŋ qolynda emes siiaqty körınedı. Solai bolǧan künnıŋ özınde ekı kısı ne ıstei alady, onyŋ üstıne Halkom Keŋesınıŋ töraǧasy joldas Nūrmaqovtyŋ17 mınezınıŋ auyrlyǧy, QyrOAK-nıŋ töraǧasy Myŋbaev18 joldastyŋ şala sauattylyǧy olardyŋ syrtynan oŋşyl auytquşylardyŋ jūmys ısteuıne asa qolaily jaǧdai tudyrady. Mıne, osy soŋǧylardyŋ ışkı bırlıgınıŋ berıktıgı sonşa, Kompartiiaǧa müşe adamdar men ülken ärı jauapty qyzmet oryndarynda otyrǧandardan bastap, aiaǧy Bökeihanov, Dosmūhamedovter, Tynyşbaevpen, aqyndar Jūmabaev19, Dulatovpen20 bıtetın bır şynjyrdyŋ bauyna ūqsaidy. Būl adamdarǧa kedergı jasamaqşy bolǧan joldastar ärtürlı syltaumen lauazymdy qyzmetterınen bırtındep alynyp, olardyŋ ornyna «öz adamdary» qoiyluda. Bügınde GAK-terdıŋ (guberniialyq atqaru komitetterı] barlyq töraǧalary, Oral GAK-nıŋ töraǧasy joldas Dosovtan21 özgelerı, olardyŋ «öz adamdary». 1. Mäselen, Qyrǧyz OAK-nıŋ hatşysy J.Säduaqasov ornynan alynyp tastaldy. Ol 1917-18 jj. alaş­ordaşyl aǧymǧa qarsy küresken belsendı küreskerlerdıŋ bırı, alaş­ordalyq ūiymdarǧa qarama-qarsy qūrylǧan Ombynyŋ qyrǧyz jastarynyŋ «Demokratiialyq Keŋe­sıne» qatysuşy. 1918-19 jj. Omby qalasynda astyrtyn qimyl jasaǧan, 1918 j. jeltoqsanynda Kolchakqa qarsy köterılıs şyǧarǧan bolşeviktermen bailanysta qyzmet jürgızgen adam. 1919 j. ol menı jäne Nurkin23 jol­dasty Kolchaktyŋ konslagerınen qaşyp şyǧuymyzǧa kömek körsetken, Bai­dıldin24 joldaspen bırge qyzyl partizan Äbılov pen bır orys joldasty jasyryp aman alyp qalǧan adam. 2. Gubkom hatşylyǧy qyzmetınen H.Jüsıpbekov alyndy. Ol 1917-18 jj. Omby oquşylary ışındegı belsendı küresker, J.Saduaqasov, T.Arystanbekov, A.Nūrseiıtov, Ä.Dosov joldastarmen bırge alaşordalyq aǧymǧa qarsy qūrylǧan «Qyrǧyz oquşylarynyŋ demokratiialyq keŋesın» ūiymdastyrǧan kısı. 3. S.Şärıpovty26 aldymen Aqmola gubatkomy töraǧalyǧynan, soŋynan, menıŋ talabym boiynşa Joǧary sottyŋ Qyrǧyziialyq bölımşesınıŋ Alqasyna müşe bolǧan jerınen quyp şyǧaryldy. Ol 1917-18 jj. Kökşetauda Keŋes ökımetın ornatqan sanauly ǧana belsendılerdıŋ bırı. Kolchakovşina tūsynda jasyrynyp jürıp, Turkrespublika men Qostanai, Torǧai men Atbasar arasynda astyrtyn jūmys jürgızdı. Mıne, ekı jyldai boldy, ol öz yqylasymen «Jemmūnaida» [«Embaneft»] qyzmet ısteidı. 4. Oral guberniiasynda alaş­ordaşylarmen belsendı türde küresken jas qyzmetkerlerdıŋ bırı İsaev27 OAK-nıŋ hatşylyǧynan alynyp tastaldy. 5. İpmaǧambetovty28 – sol Oral guberniiasynda alaşordaşylarmen alysqan belsendı jas küreskerlerdıŋ bırın – Oral GAK-nıŋ hatşylyq qyzmetınen şyǧaryp jıberdı. 6. Abdrahmanov29 Oral GAK tör­aǧasynyŋ orynbasarlyǧynan şyǧaryldy, ol da alaşordaşylardyŋ qas dūşpany bolǧan kısı. Ärine, būl atalǧan joldastar bırden emes, är türlı mezgılde qyzmetterınen quyldy. 1917-18 jyldardyŋ küreskerlerı joldas Jänıbekov30, Mükeev31, Baisalyqov32 syndy, kezınde bız qoldau körsetıp, uezder men guber­niialardan şyǧaryp alyp, basşy qyzmet­terge ūsynǧan jekelegen qazaq jūmysşylaryn, qoldarynan kelgennıŋ bärın ıstep, qaitkende de bızden alastauǧa tyrysyp baqty, söitıp Baisalyqovty bızge qarsy qoiǧan kezı de boldy. Menı HKK töraǧalyǧynan almaqşy bolǧanda, osy jūmysşy joldastar «joǧarylatyldy». Mükeevtı ışkı ıster halyq komissary etıp, Baisalyqovty QyrOAK töraǧasynyŋ orynbasarlyǧyna taǧaiyndady, tıptı ol QyrOAK-nıŋ töraǧasy bolady degen ösektı de taratyp jıberdı, al QyrOAK müşesı Jänıbekovty orta buyn komandirler daiarlaityn ölkelık milisiia mektebınıŋ bastyǧy etıp qoidy. Özderı küşeiıp alǧannan keiın, Ombydan Mükeevke qarsy, ony 1917 j. bır ombylyq köpestıŋ dükenın tonauǧa qatysty dep aiyptaityn material tapty (ol üşın Ombyǧa bır kısı arnaiy baryp keldı). Jänıbekovty QyrOAK-nen şyǧaryp jıberdı, al, Baisalyqovty QyrOAK-nıŋ töraǧalyǧyna joǧarylatpaq tügıl, ony töraǧa orynbasarlyǧy qyzmetınen alyp tastady. Jänıbekovke ışımdıkke ūryndy dep kınä taqty, al, olardyŋ «öz adamdary» da araqty täuır ışetını belgılı. QyrOAK-nıŋ töraǧasy bolǧan Meŋdeşev te qyzmetınen alyndy. Alǧaşqy kezde onyŋ saiasi joly dūrys bolǧanymen, soŋǧy uaqytta onyŋ boiynda orys joldastardy dūrys-būrystyǧyna qaramai qūr maqūldau siiaqty özgeşe, jandy auyrtatyn bölek bır mınez paida bolǧanǧa ūqsaidy. Men mūny jaman dert dep esepteimın jäne mūndaiǧa qarsymyn. Mıne, tüptep kelgende Qyrǧyziiada qazır oŋşyl elementter basym, al, «Alaşorda» bolsa qoşemettep qol şapa­laqtauda. Mūnyŋ osylai ekendıgın däleldeitın ülken maŋyzy bar bır kışıgırım oqiǧany keltırsem de bolar. Aqmeşıt (Perovsk) qalasynda Bükılqyrǧyzdyq 5-şı sezd bolyp öttı34. Jetısu men Syrdariia oblystaryn özıne qosqan soŋ bükıl Qyrǧyziia bırjolata bırıkkendıkten būl sezd alǧaşqy bırıktıru sezı dep sanaldy. Sezd öz jūmysyn bastaǧan soŋ ekınşı ne üşınşı künı maǧan bır joldas: sezd mäjılısı ötıp jatqan zaldaǧy qyzyl tulardyŋ naq ortasynda Dosmūhamedovterdıŋ Batys Alaşorda ökımetınıŋ betınde Qūran sözı jazylǧan jasyl tuy tūrǧandyǧyn aitty. Men senbei qalyp edım, degenmen, rasynda da qyzyl tulardyŋ ortasynda äldebır jasyl tudyŋ tūrǧany esıme tüstı. Keibır joldastar narazylyq bıldırgen soŋ «Alaşordanyŋ» tuy alynyp tastaldy. Keiın aiqyn­dal­ǧandai, ony bır orys qyzmetşısı ıstıŋ baiybyna barmai ılıp qoiypty. Al, sezdıŋ mäjılıs zalyn daiarlauǧa joǧary sauatty qyrǧyzdar basşylyq etken edı! Sezd bıtken soŋ Orynborǧa qaityp kele jatqanymyzda, poezd üstınde, būryn Alaşordanyŋ qyzmetkerı bolǧan eskı mūǧalım, maǧan jaqsy tanys Halyq Aǧartu komissariatynyŋ qyzmetkerı35, ekı joldastyŋ közınşe maǧan masattana bylai degen edı: «Saiyp kelgende bärı bızdıŋ degenı­mızdei boldy (iaǧni Alaşordaşa). Sezd bızdıŋ Alaşordanyŋ jasyl tuy astynda aşyldy. Bız negızgı tırek intelligensiia boluy kerek dep sanaǧamyz jäne būl ideiany sezde tolyǧymen ötkızdık. Jūmysşylar jaiyndaǧy sözder bos qaldy. Bız öz ökı­metımızdı «Alaşorda» dep ataǧanbyz. Al, myna ötken sezde Qyrǧyziianyŋ bolaşaq astanasy Aqmeşıt (Perovsk) qalasynyŋ atyn Qyzylorda (Krasnaia orda) dep özgerttık. Qyrǧyzdar üşın qyzyl, jasyl, aq tüsterdıŋ eşqandai maǧynasy joq, olarǧa «Orda» qalsa bolǧany. Endı partiiaǧa bız de kıremız («Orda» dep bailar men aqsüiekterdıŋ kiız üilerın ataidy, al, kedeiler men jarly adamdardyŋ üilerın «baspana» men «laşyq» deidı). Mıne, Alaşordanyŋ ūsaq oqytuşy-qyzmetkerı, bügınde Narkomprosta ıstei­tın adamnyŋ maǧan poezda aitqan sözı osy. Şynyn aitqanda ol azdap qyzyp alǧan edı («Öz ideialarynyŋ» saltanat qūrǧanyn juǧan bolu kerek), degenmen de, ol mūnysymen belgılı toptyq, belgılı saiasi aǧymnyŋ köŋıl küiın bıldırdı. Rasynda da, qazır ziialy qyrǧyzdar men qyrǧyz äielderı ortasynda, partiiaǧa älı kırmegen, nemese kezınde kırgenımen aşarşylyq jyldary partiiadan şyǧyp qalǧan Alaşordanyŋ būrynǧy qyzmetkerlerı men olardyŋ şäkırtterınıŋ partiiaǧa kıruge degen ülken ūmtylysy bai­qalady. Būlardyŋ är qalalardaǧy keibı­reulerı partiiaǧa ötuge aryz berıp te ülgerdı. Būl jaǧdai Qyrǧyziiadaǧy Kompartiia üşın älı de asa qauıptı bolyp tabylady. Mıne, qysqaşa jazǧanda, menıŋ Sızge habarlaǧym kelgen jäitter osy. Men özıme eşnärse sūrap otyrǧan joqpyn, maǧan eşteŋenıŋ keregı joq. Sonymen qatar, būl baiandau hatpen bırge, men üşın osy bır oraily kezde, Ortalyq Komitetke menı saiasi-ekonomikalyq jäne marksistık bılımımdı tolyqtyru üşın OK menı Sosialistık akademiiaǧa joldama beruın ötınıp aryz berdım36, nege deseŋız, būl jaǧynan men özımde ülken kemıstıkter barlyǧyn sezınemın. Kommunistık sälemmen S.Seifullin (qoly) Qazaqtan Respublikasy Prezidentı arhivı. 811-q., 24-t., 243-ıs, 7-17-p. Tüsınıktemeler 1. Älihan Bökeihanov (1870-1937) – Alaş qozǧalysynyŋ kösemı. Ol turaly soŋǧy kezde jariialanymdar köbeigenımen, älı de ǧylymi aina­lymǧa enbegen arhivtık derekter köp «Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ arhivı» – QR PA. 141-q, 1-t, 167-ıs, 65-68 p.; 811-q, 23-t, 5-ıs, 20-21-p.; 24-t, 245-ıs, 1-18 p jäne t.b.) 2. Mūhamedjan Tynyşbaev (1879-1937) – ūlttyq ziialylardyŋ otarşyldyqqa qarsy küresınıŋ jetekşı ökılı. 3. Jahanşa Dosmūhamedov (1886-1937) jäne Halel Dosmūhamedov (1883-1939) – «Alaş» partiiasy men Alaşorda avtonomiiasynyŋ negızın qalauşylary ärı basşy qairatkerlerı. 4. Rahymjan Düisenbaev – 1916 j. bes jylǧa jer audaryluǧa kesılgen advokat, 1917 j. Qazan qalasynan baspahana jabdyqtaryn alyp kelıp, «Tırşılık» gazetınıŋ resmi saraşysy boldy. 5. Abdolla Asylbekov (19-896-1938) – Säkennıŋ serıgı, körnektı memleket qairatkerı. Hat jazylǧan uaqytta Mäskeude Timiriazev atyndaǧy auyl şaruaşylyq akademiiasynda oqydy (QR PA. 141-q, 1-t, 13120-ıs. 155-168-p, 811-q, 23-t, 265-ıs – jeke ısı; QR Or­talyq Memlekettık arhivı (QR OMA). 5-q, 18-t, 86-ıs – jeke ısı). 6. Böken Serıkbaev (1894-1919) – Säkennıŋ qūrdasy ärı jan joldasy. «Jas qazaqtyŋ» belsendı müşesı. Säken ony «ana sütın aqtaǧan şyn azamattar» qatarynda atady, «Baqyt jolyna» dramasyn 1922 j. alǧaş kıtap bolyp şyqqanda tartu etken segız adamnyŋ bırı. 7. Migaş Abylaihanūly – Säken «Tar jol, taiǧaq keşuınde» onyŋ Han tūqymy, Alaşordanyŋ Aqmola oblystyq komitetınıŋ müşesı ekendıgın jazady (A., 1977. 191-b). 8. Asylbek Seiıtūly – Alaşordanyŋ Aqmola oblystyq komitetınıŋ müşesı. Ä.Bökeihanovtyŋ 1918j. 24 şılde­degı jedelhatyna qaraǧanda ol Alaşor­danyŋ Baianauyldaǧy komitetın bas­qarǧan boluy kerek (Alaş-Orda. Sb.do­kumentov. Sost. N.Martynenko. A., 1992, 94-b). Omby lagerınen qaşyp şyqqan Säken Baianauyldaǧy Şaibai naǧaşysynyŋ A.Seiıtūlymen körşı tūrǧandyǧyn estıp, amalsyz Baianǧa soqpai ketedı. 9. Säken özınıŋ estelıgınde: «Te­le­grammany aqyldasyp otyryp ja­sas­qan: men, Baiseiıt Ädılūly, Ab­dolla Asylbekūly, Bäken Serık­baiūly, Jūmabai Nūrkeūly, Nūrǧaiyn Belmūhametūly bärımız edık. Jazǧan Baiseiıt Ädılūly edı. Jöndep jazǧan men edım» deidı (Qazaqstan azamat soǧysynyŋ ot jalynynda. A., 1960, 287-b). 10. Oiylda «Jaŋa qazaq» gazetı şy­ǧyp tūrdy. Onyŋ saraşysy Ahmet Mamytūly Mämetov bolǧan. A.Bai­tūrsynov pen M.Dulatov gazettıŋ şyǧaruşysy delınedı de, olardyŋ oiynşa būl gazet bükıl qazaqqa şam­şyraq bolǧan «Qazaq» gazetın almastyruǧa tiıs bolǧan (QR PA. 811-q., 7-t, 237-ıs, 25-p). 11. Oljabai Nūralin – elge tızesın batyrǧan bolys. Tölebai Nūralin – tılmäş, Aqmola oblystyq qazaq komi­tetınıŋ basşy ökılı. 12. Dutov A.İ. (1854-1921) – Orynbor qazaq äskerınıŋ atamany; Tolstov V.S. (1884-1920) – Resei monarhiiasyn qalpyna keltıruge ūmtylǧan küşterdıŋ jetekşısı. 1918-1920 jj. Sıbır men Qazaqstandy qanǧa boiaǧan diktator. Soŋǧy kezde ony aqtauşylyq nietter baiqaluda; Annenkov B.V. (1889-1927) – şeksız qanışerlıgımen atyn şyǧarǧan aq gvardiiaşylar atamany. 1927 j. Semeide sot ükımımen atyldy. 13. Orys tılındegı «Krasnyi vest­nik» (Aqmola) gazetınde 1920 j. 24 tamyzda jaryq körgen (Säkennıŋ) «Qyrǧyz intelligensiiasy arasyndaǧy partiiagerşılık» jäne «Qyrǧyziianyŋ keşegı revoliusionerlerı» atty ekı maqalasy bükılreseilık «Jizn nasio­nalnostei» gazetınde «Qyrǧyz intel­ligensiiasy turaly» degen atpen qaita basyldy (1920, 25 qaraşa). 14. Nekrasov N.A. (1821-1878) – ataqty orys aqyny. 15. Demian Bednyi (Pridvorov E.A.) (1883-1945) – poeziiany meilınşe saiasattandyrudyŋ şeberı. Onyŋ aqyndyǧyna qazır de şübä keltırılude. 16. Säbit Mūqanov (1900-1973) – qalamgerlık jolyn aqyn retınde bastaǧan, saiasi közqarasy jönınen ärdaiym Säkennıŋ qasynan tabylǧan, sol üşın de quǧynǧa ūşyraǧan, Säkennıŋ senımdı şäkırtı bolǧan ataqty jazuşymyz. 17. Nyǧmet Nūrmaqov (1895-1938) – Säkennıŋ serıktesterınıŋ bırı, asa ırı memleket qairatkerı. Qazaq AKSR-ı Halyq komissarlary Keŋesınıŋ tör­aǧasy qyzmetınde Säkennıŋ ornyna kelıp, osy jūmysty 1929 j. köktemıne deiın atqardy. 18. Jalau Myŋbaev (1892-1929) – bastauyş mektepte üş jyl oqyp, odan ärı oquyn jalǧastyruǧa mümkındıgı bolmaǧan. Ol Qazaq AKSR-ı Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ töraǧasy qyzmetın 1925-1927 jj. atqardy. 19. Maǧjan Jūmabaev (1893-1938) – qazaqtyŋ ūly aqyny. Säkenmen bırge bır oqu ornynda – Omby mūǧa­lım­der seminariiasynda oqydy, «Bırlık» ūiymynda bırge qyzmet ıstedı. Säken men Maǧjan arasyndaǧy tüsı­nıspeuşılık şyǧarmaşylyq nemese saiasi joldarda ǧana emes, sonymen bırge Gülnar Dulatova men Tautan Arystanbekovtyŋ estelıkterın, Tūrsynbek Käkışevtıŋ ızdenısterın negızge alsaq, mahabbatqa da bailanysty bolǧan eken. Qos aqyn – Maǧjan da, Säken de Mırjaqyp Dulatovtyŋ baldyzy, gimnaziia oquşysy Gül­şahra Dosymbekovaǧa ǧaşyq bolady. Maǧjanǧa (Ş.Eleukenov. Maǧjan. Ömırı men şyǧarmagerlıgı. A., 1995, 20-25, 78, 138-b) nemese endı berer jyldardan soŋ ǧaşyqtyq jyrlary üşın äsıre kommunisterdıŋ qyŋyr synyna ūşyraityn Säkenge de şyqpai, qazaqtyŋ ülken aǧartuşy-ūstazdarynyŋ bırı Ahmetsana Jüsıp­ūlyna (1895-1931) tūrmysqa şyǧady (J.Kenjalin. …Balasy Jüsıp qajy Ahmetsana // Halyq keŋesı. 1995, 8 qaraşa). Degenmen ekı aqyn bır-bırınıŋ qadırın joǧary sanap, tuysqandyq sezımmen saqtap öttı. 1937 j. jazynda jüdep-jadaǧan Maǧjandy Almatynyŋ vokzalynan qarsy alǧan S.Mūqanovtyŋ aldymen estıgenı Maǧjannyŋ «Menı äuelı Säkennıŋ üiıne apar» degen sözı edı. Säken ony kütıp alady (N.Maǧzūmūly. Maǧjan, Säken qos arys// Arqa ajary. 1992. 9-18 mausym). 20. Mırjaqyp Dulatov (1885-1935) – Alaş qozǧalysynyŋ ideology, qazaqtyŋ progresşıl aǧartuşy-demo­krat aqyny. Tūŋǧyş romanisı. Hal­qynyŋ sanasyn oiatuda teŋdessız eŋbek etken aiauly azamat. 21. Äbılqaiyr Dosov (1899-1938) – körnektı memleket qairatkerı. Oral gubatkomynyŋ töraǧasy qyzmetınen 1926 j. qyrküiegınde ol Mäskeuge, Bükılreseilık OAK-ndegı Qazaqstan ökılı bolyp jıberıldı (QR PA. 141-q, 1-t, 11556-ıs, 87-129-p). Säken Ä.Dosov turaly «Qara bala» öleŋın jazǧan. 22. Janaidar Saduaqasov (1898-1938) – körnektı ūlttyq qairatker. «Seifullinşinanyŋ» beldı ökılı. Säkenge jaqyn adam retınde qyzmetınen alynyp, Abai elın basqaruǧa jıbe­rılgen Janaidar özınıŋ qajyr-qai­raty men bılıktılıgınıŋ arqasynda keiın Qazaq AKSR-ı Zaŋ halkomy, respublika prokurory, Kazkraikom hatşysy, Halkom Keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary siiaqty asa jauapty jūmystardy atqardy. 23. Jūmabai Nūrkin (1889-1920) – Säken «Tar jol, taiǧaq keşuınde»: «auyldyq şkoldyŋ oqytuşysy, jabaiy qazaq balasy», Aqmola uez­dık sovdep müşelıgıne sailap, tergeuşı, tribunal müşesı qyldyq. Ol­jabai bolys Nūralin ūstap äkelıp qamatty» dep jazatyn, Säkenmen bırge Aqmola türmesınde, azap vagonynda, Omby lagerınde qiianat körıp, auruǧa şaldyǧyp qaitys bolǧan azamat. 24. Äbdırahman Baidıldin (1898-1930) – «Alaş» jäne kommunistık partiialarynyŋ ırı qyzmetkerı. Qazaq jastary qozǧalysyna belsene qaty­suşy. Ädebietşı. Jurnalist. Bügıngı «Egemen Qazaqstannyŋ» alǧaşqy saraşylarynyŋ bırı. Säken osy gazettıŋ saraşylyǧy qyzmetınde Äbdı­rahmandy auystyrdy. 25. Hamza Jüsıpbekov (1900-1938) – kezınde Säkenmen pıkırles bolǧan, belgılı basşy qairatker. «Säken jäne säkenşıldık» («Eŋbekşı qazaq», 1929, 3 tamyz) atty kölemdı syn maqalanyŋ avtory (orysşasy «Seifullin i seifullinşina» – So­vetskaia step. 1929. 3 avgust). Golo­şekin tūsynda BK(b)P Qazaq ölke­lık baqylau komitetınde, Mirzoian kezınde Qazaqstan käsıpodaqtarynyŋ jetekşısı, Zaŋ halkomy bolyp ıstegen azamat. Ömırı men qyzmetı älı zerttelmei keledı. 26. Sabyr Şärıpov (1882-1942) – belgılı qoǧam qairatkerı, şyǧar­malaryn tatar, qazaq jäne orys tılderınde jazǧan jazuşy, audarmaşy ärı tarihşy. Säkennıŋ qoldauy men kömegın köp körgen adam. 27. Oraz İsaev (1899-1938) – Alaş­ordaǧa qarsy küreske 1925 jylǧa deiın de, sodan keiın de köp üles qosqany derektermen rastalady. Jambyldyŋ zertteuşısı Z.Keldıbekov özınıŋ O.İsaevtyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetı turaly qorǧaǧan kandidattyq dissertasiiasynda Säken men Oraz arasynda ornaǧan özara syilastyq qatynas jaiynda qyzyqty arhivtık derekter keltıredı. Solardyŋ bırazy Säkennıŋ partiialyq jeke ısınen (Lichnoe delo S.Seifullina. QR PA f.141, 16, d.1229) alynǧan edı. 28. Ämırǧali İpmaǧambetovtyŋ (1903-1988) alaşordaşylarǧa öşıguınıŋ özındık sebebı bolǧan: «Äkem – Meŋdıkerei İpmaǧambetov Oral sovdepınıŋ müşesı bolǧandyqtan Alaşordanyŋ Jympity men Oiyl­daǧy türmesıne qamalyp, 1919 jyl­dyŋ küzınde taipaq audannyŋ jerınde atyldy» dep jazady ol ömırbaianynda (11 aqpan 1936 j. QR PA. 141-q, 16-t. 2229-ıs, 32-p). Degenmen, 1937 j. 4 jeltoqsanda BK(b)P Batys Qazaqstan obkomynyŋ biurosy Jänıbek aupartkomynyŋ hatşysy bolyp jürgen Ämırǧalidı alaşordaşylar Şainazarov pen Esenovterge kömekteskendıgı üşın partiiadan şyǧardy (QR PA. 141-q, 1-t, 11561-ıs, 42-p.). Tarihi maŋyzy zor estelıkter qaldyrǧan ardager. 29. Beisenǧali Abdrahmanov (1892-1972) – mamandyǧy därıger. 1930-1937 jyldary respublika Densaulyq saqtau halyq komissary, Qazaq AKSR-ı OAK-ı töraǧasynyŋ orynbasary, Äleumettık qamtamasyz etu halkomy qyzmetterın atqaryp, repressiiaǧa ūşyrap, aidauda bolyp kelgen qairatker (QR PA. 141-q, 1-t, 13516-ıs, 67-90-p.). 30. Mūqatai (Ugar) Jänıbekov (1887-1932) – taǧdyry qaişylyqqa toly azamat. Onyŋ şynaiy beinesın S.Mūqanov «Ömır mektebı» trilo­giiasynda jazyp qaldyrǧan. 31. Zıkıriia Mükeev – «Tar jol, tai­ǧaq keşude» «şyŋ batyr» atalǧan Ombydaǧy qazaq jūmysşylarynyŋ jetekşısı (288-b). 32. Nūrmaq Baisalyqov (1893-1941) – 1925 j. soŋ Qazaqstan egınşılerı men orman şaruaşylyǧy qyzmetkerlerı käsıpodaǧynyŋ (Rabzemles) töraǧasy boldy. Uspensk, Spassk zavodtarynda, Balqaş, Baianauyl, Qoŋyratta basşy qyzmetın atqardy. 33. Seiıtqali Meŋdeşev (1882-1938) – HH ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysyndaǧy asa ırı memlekettık qairatkerdıŋ bırı. Säken būl jerde onyŋ keibır sol­şyldyq mınezın turaşyldyqpen atap körsetken. Säken, Seiıtqali, Janai­darlar bır künı – 1938 jyldyŋ 25 aqpanynda Almaty türmesınde atylyp kettı (Azaly kıtap. Kniga skorbi. vyp I, A., 1996. 219, 274, 282-b). 34. Keŋesterdıŋ Bükılqazaqstandyq V sezı 1925 j. 15-19 säuırde öttı. 35. Būl kısını S.Mūqanov Eldos (Eldes) Omarūly dep körsetedı (Eseiu jyldary. A., 1970, 140-b). Eldes (1892-1938) – halqymyzdyŋ ruha­ni kösemı Ahmet Baitūrsynovtyŋ hatşysy bolǧan. Alaş partiiasynyŋ baǧdarlamasyn jazuǧa qatysqan saiasatker. Alaşordanyŋ memlekettık basqaru qūrylymyn jäne äskerın jasaqtauǧa belsene qatysty. Keiın qazaq mektepterınıŋ alǧaşqy oqu­lyqtaryn jazdy. 1930 j. atu jazasyna kesılıp, aman qalǧanymen 1938 j. repressiiaǧa ūşyrady. Säken Eldestıŋ bılım-parasatyn öte joǧary baǧalady (A. Şaiahmet, Elın süigen Eldes edı// Ana tılı. 1992. 25 mausym. B.Baiǧaliev, A.Mekteptegı Eldos Omarūly// Sonda 1995. 11 mamyr; A.Mekteptegı, S.Iliiasqyzy. Eldes Omarūly // Jalyn. 1996. №7-8. 201-215-b; QR PA. 719-q., 4-t., 1464-ıs-jeke ısı).
Pıkırler