Saryarqany saryala küz kömkergen altyn şuaqty sättıŋ bırınde - Moŋǧoldyŋ nömırı bırge sanatty aqyny, osyzamanǧy ǧūlamasy Gün soily Aiuurzana ekeuımız 20-21 qyrküiekte Elordada ötkızılgen "Qazırgı zaman söz energiiasy" Euraziialyq ädebi forumǧa şaqyrylǧan edık. Būl retkı şara KSRO tūsynda 1973 jyly Almaty qalasynda ūiymdastyrylǧan deidı. Arada 45 jyl ötkennen keiıngı halyqaralyq ädebi basqosudy QR Mädeniet sport ministrlıgı qoldauymen juyq şamada jaŋarǧan Qazaqstan Jazuşylar Odaǧy qaita jaŋǧyrtqan. Mejesı - qazaq ädebietın älemge ūsynu, ūrany - Ruhani jaŋǧyru.
Täuelsızdık tūǧyryna qonǧan eldıŋ bügıngı däurenın küllı ǧalamǧa paş etu. Būǧan Qytai, Resei, Moŋǧoliia, Qyrǧyz, Özbek, İran, Äzerbaijan, Moldav,Ukraina ökılderı tobymen jetken. Dyrdudan tys - ruhani sättı jiyn.
Euraziia qūrlyǧynan Turkiia, Almaniia, Qypşaqiia, Polşa, Bolgariia tss. elderı "qyzu qoldap" öz jazarmandaryn joldaǧan. Elordanyŋ küzgı aspany osylaişa bır sätke ūly ädebietpen türen köterdı. Hoş. Är tıldegı aqyn, jazuşylardyŋ jyly jüzdesulerı öz adyna bır äŋgıme. Būl jolǧy aitar sözımızdıŋ jülgesı bölek. Sonymen soŋǧy kezde bütkıl ǧalamdyq tūrǧyda özektı sarapqa ailanǧan Şyŋǧys qaǧan tarihyna qatysty pıkırtalastar örbıp jatqanynan habarlarǧa az – kem kıdıreiık. Ärine būl saual Aiuurdy da mazalaitynyn ıştei sezetın edık. Ol, «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresın» (MQŞ) taldap eresen bır tosyn ärı tūtqiyldan saraptama ūsynǧan tūlǧa. MQŞ-ge degen tyŋ közqaras, ataly zertteu jasap "Täŋır name" (2016) kıtabyn jariia etkelı köp bolmaǧan.
Zamana klassigı Mūhtar Maǧauin Şyŋǧys qaǧan tarihyna qatysty tört tomdyq eŋbegın jariia etken tūs qyzyqty ärine! Äleumettık jelılerde osynau tarih töŋıregınde dau – damai köp. Osyǧan säikes Ūly qaǧannyŋ tūŋǧyşy Joşynyŋ basyna baruǧa bırsypyralary ümıttenetın sekıldı. Būryndary sätı tüspegen, sätı tüskenderde niet bolmaǧan. Bız de sonau 1990 jyldary Moŋǧoldyŋ «Niam garig» gazetıne Joşy turaly jazyppyz. Talantty, mınezdı aqyn Jükel Qamaidyŋ Joşy qaǧan dese, Ospan batyr dese delebesı qozyp oqi jöneletın keremet bır ermen iıstı öleŋderı de esımde.
Jer şalǧai, auyl alys tss. sebepter bar. Keşıkkenbız. Qandai jaǧdai qalai bolsa da bız osy joly Joşyǧa baryp qaitudy josparladyq... Oiymyzdy äuelgıde türkı tanuşy, tarihşy Qarjaubai Sartqojaǧa, belgılı publisist, halyqaralyq jurnalizmnıŋ örelı, şürıppelı berendı mamany (magic bullet theory) dosym Quandyq Şamaqaiǧa, äigılı aqyn bauyrym Däuletkerei Käpūly aityp, aqyldasyp maqūldasyp kördık.Ūlyqbek Esdäulet aǧaǧa aittyq, mūrsat, qoldau küttık. Ūlyaǧa bırden qūptady.
Bızdı de qas qabaǧymyzdan oqysa kerek, alşyny oŋynan iırdı."Sabaqty ine sätımen..." At-kölık qamdaldy.
Jolbasşymyz - Qazaqstan Jazuşylar Odaǧy Qaraǧandy obylystyq filialynyŋ jetekşısı belgılı aqyn Serık Bolatūly Saǧyntai. Saǧyntai has aqyn - «...Ömırdı özıŋmenen bırge sürıp, qara jol şūbalady tünge sıŋıp...» Erıksız selt etesıŋ?! Maǧjannyŋ sügıretı sekıldı keipı bar, öleŋ-ünı de ūqsas. Maǧan syilaǧan kıtabyndaǧy «Jarty qap kıtap» äŋgımesı de oilandyrady. Jinaq - «Qarǧa» dep atalypty!!! Amerikanyŋ Allen Teit (John Orley Allen Tate-1899-1979) esımdı aqynynyŋ boiauyndai küŋgır ündı kügırt reŋder.
Kölık qūlaǧynda Jeksen Äbdırahman. Qaraǧandydan taŋ bozymen torǧai şyryldaǧanda attandyq. Särıde dalany boz tūman japqan. Aldymyzda şamamen bes jüz şaqyrymǧa juyq jol. Arman,saǧynyş bolǧan ūly dala, şeksız tüzem.Oŋtüstık batysqa qaraiǧy kösılgen tas jolmen ūştyrtyp kelemız. Nūra özenı qylaŋ berıp aǧaryp atqan taŋ nūrymen bülkıldep aǧyp jatyr. Äne, mıne degenşe Şerubai ötkelıne de jettık. Jeksen jıgıt aǧasy eken, qatty ysylǧan tiianaqty ısker.
Qūddy bızge jolǧa arnaiy äzırlengen ensikolpediialyq tırı anyqtamalyq, dalalyq dana atqosşy, tüzemdık orator! Ol,"Diplomsyz -akademik, kıtapsyz - jazuşy..." eken. Kezınde osyndai (at tergeudı) ataqty qazaq auyzşa tarihynyŋ bılgırı Aqseleu Seidımbek berse kerek.
Mıneki Ūly dala boiynda Jaqsy Sarysu, Jaman Sarysu özenı maŋyndaǧy Esen,Taldy, Baiqasa, Manaqa sekıldı ırılı – ūsaqty özen – sulardy ılestırıp aǧyp jatyr. Sarysu Atasumen astasyp Tüiemoinaqqa deiın kelıp müldem qiiastap Betpaqty qynarlap baryp Şielımen Syrdäriiaǧa qūiady eken. Alysta - Atasu. «Atasu» ken baiytu öndırısı de körıner... Älemde aldyŋǧy ondyqta. TMD-da üştıkten tüspeitın marganesten şamamen 10-15 mln tonna qory bar, tıptı temır rudasynyŋ qory 20 mlrd sanalatyn kielı Atasu!
Oipyrai, maŋǧazdana baryp bır şetın mūnarǧa sıŋırgen äigılı İmanjüsıptıŋ (Qūtpanūly) jyryna «Būǧyly-Taǧyly» dep arqau bolǧan Būǧyly, Taǧyly, jäne kerbez Sümbıl, Qotyrtau sılemderı qandai ǧajap! Sonau bır körıngen qoŋyr taudy Tektūrmas biıgı dep ataidy eken. Mınezdı, qūbylmaly tabiǧaty alaqūiyn jyqpyldy qoinau. Bır şetınde kün şuaq, ekınşı şetınde aqtütek boran bola qalsa qalypty jaǧdai deıŋız. Būǧylynyŋ ataqty Aqoiy. Aqoidyŋ qoiyny tolǧan ken, sodan magnittık örısı köp deidı. Būl jerden ūialy telefonmen söilesu qiiamet. Qairan qaimaqty öŋır kezınde KSRO tūsynda quǧyndaǧy qaimanalardy qamaityn zaharly zyndan, 
tıkendı türme Karlaktyŋ şaruaşylyǧy bolǧan ūiyq. Aqoidan keiın eŋselı Batyq auylynyŋ adyrlary körınedı. Jaŋarqanyŋ jaziraly öŋırıne ılıkkende Säkennıŋ änı äuelep kelıp qūlaqqa şalynǧandai. Qūdyret!
Mynau oŋ jaqta Atasu men Sarysuǧa taiau taiaq tastamda Säkennıŋ kerūiyǧy İmanaq tauy (massivı) bızben ılesıp keledı! Jeksen Alaşşyl. Säkenge bır soǧyp edı toqtai qoimady. Tūrsynbek Käkış hakım atam aitqan memuarlardyŋ basynan tüsıp tügendep baryp aiaǧynan bıraq qaiyrady.
Sol jaǧymyzda baǧzy Aqdala, alysta Eşkıölmes, oqşaulau Bolattau, būiyrǧyndy Aqtau, Aqbastau, Qyzyltau, Ortau.
Ua, deisıŋ! Köldeneŋ tüstıkte Könektau (Kön iek) Ekı jaryla aqqan eskı Köŋ, jaŋa Köŋ özenderı. Osy köne Könektıŋ keŋ etegın basyp Joşynyŋ qyzy, hanyşaiymy Jübein äulie ananyŋ kesenesı tūr. Bız barar Keŋgırdıŋ ötınde ekınşı qyzy ajarly patşaiymy Būlǧyn enenıŋ kesenesı taǧy bar. Äulie Narbaqta Tūiaq şeşennıŋ kesenesı tss. köp könenıŋ keŋ ortasy. Maŋ dalanyŋ şetınde maŋǧaz Manaqa sūlap jatyr.
Qorǧajyŋ ökpe tūsy Teŋız, säl ärırekte Alpamys epostyq jyryndaǧy Gübarşyn - Barşyn mekenı. Qūldai aqqan Qūdaimende bidıŋ esımın egelegen en qoinauly ködelı özen boiyn köbelep san myŋǧyrǧan jelqūiryq jylqylar. Jylqy aunaǧan tüktı örıs tebını. Iliias Esenberlinnıŋ "Qaharyndaǧy" Qaramende Qoŋyrqūljanyŋ qara mekenı. Jerūiyq!
Jaŋarqadan öte Qarauyltöbenıŋ basyna ornalasqan qazaqtyŋ äz häm ūly tūlǧasy Aqseleu Seidımbek aǧanyŋ jaŋa qorǧany tūr. «O, toba!!!» Seidımbek atanyŋ qaraşaŋyraǧyna tüsıp, kemeŋger Aqseleu Slanūly ruhyna ziiarat, mınäjat jasadyq!
Auylda şöp – şalaŋ küzgı qarbalas şaq. Dalanyŋ jusan aŋqyǧan pışenın jinaǧan qauryt, qūr semız mezgılı.
Jezqazǧanǧa da kelıp jettık. Mıneki älemge "Qazaqmys" atymen tanylǧan korporasiia şamamen jylyna 500-600 myŋ tonna mys katod önımın eksportqa beretın oryn. Öndırıs mūrjasy budaqtai bastady! Jezdı men Jamanaibattyŋ 20 mln tonnaǧa juyq mys qory tügel, volfram kenı şökken midai dala netken bai!
Jezdınıŋ mysy jerjüzınde termoiadro jäne elektrozatqa qat önım. Börte-özennıŋ (Üjıŋ) törkınımen atalatyn keŋ Qoŋyratta altyn men kümıs kenı tolyp jatyr! Kezınde Mäskeu bilep tūrǧan külgın sorly kezde Qazaqtyŋ tüstı metaldarynyŋ tügelı, mystyŋ üşten bırı, qorǧasynnyŋ törtten üşı, myryştyŋ teŋ jartysy bütkıl Reseidıŋ qaltasyna toǧytylatyn.
Auylbasy qart abyzym Mūzaraf Aqanūly aǧanyŋ şaŋyraǧynda as mäzırıne baǧyndyq. Sätbaevtyŋ ruhy sıŋgen aǧa seksennıŋ seŋgırınde.Öte sergek. Bäibışesı Şabal Beisenqyzy aǧartu salasynyŋ ardagerı, qyryq üş jyl ūstaz, otyz jyl mektep hakımı bolǧan. Qazır - şükırlı, esentügel äjımdı äjetai, meiırımdı otanasy. Qazaqtyŋ darqandyǧy men meimana kemeŋgerlıgın osy arada körsettı äjemız. Bidai aŋqyǧan qoŋyr nan, qaimaq qatqan küreŋ şäi. Atşaptyrym dastarhan. Bır saǧynyş! Äjem esıme oraldy! Aiuur dosym bek ūstamdy, alaida osynşama qūrmetke aŋ – taŋ. Hoş kördık!
Bızdı qarsy aluǧa kelgen Tölegen Nūrmaǧanbetūly ǧalym, «Jezqazǧansirekmetall» käsıporyndy basqarǧan. Mendeleev kestesınıŋ 55-ı sirekmetalǧa tieselı bolsa sony jatqa bıletın sirek maman.
Ol, bügınderı «Qazaqtyŋ Ketbūqasy» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy, ūltjandy serkesı, sert syndy aǧa.Sözı şymyr, oiy ūstamdy abyz. Jezdı mysynyŋ qūramynda bolatyn osmii sekıldı sirek kezdeser jıgıtaǧasy. (Osmiidıŋ 1 gramy ǧalamdyq naryqta 30 dollar!) Jezdıde būndai elementter jetedı. Jer qyrtysyn türtıp qalsaŋ türlı tüstı asyldar jamyrap şyǧa keledı.
Sonymen bırge QJO Jezqazǧan aimaqtyq filialynyŋ töraǧasy, «Ūlytau jäne Ūlt» jurnalynyŋ direktory, aqyn, jurnalist Batyrbek Tynyşbaiūly, «Ūlytau jäne Ūlt» jurnalynyŋ jauapty hatşysy, «Tıltanu» ortalyǧynyŋ töraǧasy aqyn, ǧalym, audarmaşy Ǧaziz Eleusızbaiūly. Ǧaziz aqyn; «...Menıŋ janym – qaişylyqtar alaŋy, menıŋ janym – tüsınıksız basqaǧa...» dep jyr jazady, häm «Aqyn men ajal» pesasyn sahnalaǧan dramaturg. Sätbaev qalasynyŋ bas därıgerı Jomart Mūzarafūly naǧyz aqyn jandy, bılıktı azamat.
- «Bız – Hanyn qadırlep,biın baǧalaǧan halyqpyz...» - dep ataly batagöi alauly lepesımen Mūzaraf aǧa bata berdı. Būrynǧy etene tanystardai didarǧaiyp jüzdesu osylai bastaldy. Mäzır basyndaǧy keŋes – döŋestegı mazar basynda jalǧassyn dedık!
İä, Şyŋǧys qaǧan haqyndaǧy ärqily äŋgımeler örbıp, basylar emes. Şynynda dünie tarihynyŋ bır ırı bölıgı Şyŋǧys qaǧanǧa tieselı bolsa sonyŋ belgılı kezeŋı ötken jerı Qazaqtyŋ Ūly dalasy. «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresın» baǧzy baiyrǧydan jaŋa moŋǧol tılıne beiımdegen Sendiin Damdinsüren qaǧannyŋ esımın «Chinggis» dep jazady. Köptegen ǧalymdar ony - «Teŋız» sözımen de şendestıredı?! Būl da jaŋsaq ūǧym boluy mümkın.Bılmeimın!
Qaǧan 1162 jylqy jyly kökektıŋ 16-sy künı taŋǧa juyq ömırge keldı deitın qisyndy qyzyqty mälımetter de kezdesedı! Tarihşy Ş.Nasagdorj - «...Temujin III üş müşeldık su tūlpar jyly jazdyŋ alǧaşqy aiynda, Europa jyl sanauynyŋ 1162 jyly kökektıŋ 16-sy ai toǧaiǧan künı tudy...» dep jazdy.
Qalaida ıştegı bır jasyn esepke alǧanda 1163 jyl häm qara qoi jyly ekı jasta dep sanaityndar bar. Esımı Temujin («Te...» tübırı - «Şyŋ» maǧynyly - RS). Şeşesı - Olqūn taipasynan Öelün ene 19 jasta, äkesı Es-ukei 25 jasar. Esükeidıŋ kındıgınen 6 ūl 1 qyz tudy delınedı.Temujinnıŋ ınısı Bek Belgu-tei, Hasar (Qasaǧa) 1164 jyly kökşe meşınde, Hachiun (Qaşaǧa) 1166 jyly qyzyl itte tudy. Al, Temuke (Temırke). (Temuke otşy kenje).Temulen (Temırlen) qūba (qyz).
Segız jastaǧy Temujinge äkesı Qoŋyrat Döi şeşennıŋ qyzy Börte-özendı (Üjıŋ ) aittyrady. Qūdadan qaitar jolda Esükei 1170 jyly tatarlar qolynan u ışıp qaza tapty. (Vanchinbalyn İnjannaşi «Kök şejıre»1991j), Pen Daia Siui Tinnıŋ «Qara tatarlar şejıresı (Heida şiliue)» jazbalarynda tatardy qytaişa -«Dadan» dep keltıredı.(Hereed Jamsrangiin Baiasah «Moŋǧol tarihnamasyna qatysty ekı türlı köne derek» Ulaanbaatar, 2006. 410 b.)
Sonau 1177 jyly qyzǧylt tauyq jyly Temujin 17 jasqa toldy.1178 sary it jyly Börte-özenge ūryn baryp tütın tütetıp,şaŋyraq köterdı. Osy jyly Kereittıŋ (He Van – asqaq uaŋ - RS) Uaŋ qaǧany Tūǧyryldyŋ iyǧyna qara būlǧyn terısınen tıkken jarǧaqty (MQŞ – de jarhag dep ataidy - RS) japty. Uaŋ qaǧan Temujinnıŋ ökıl äkesı bolǧan.
Temujin 1179 jyly sary doŋyzda 18 jasqa kelgende äkesın öltırgen qaraqşy dadan qanqūilydan öşın alyp, jeŋıspen oralǧanda Joşy (Şoşy) tudy. Temujinnıŋ dala tektılerın öz maŋyna toptastyra bastaǧan jyly bolsa osy aq siyr häm 1181 jyl. Soŋyra İranda Öz-temır, Qazan han (1271- 1304)-nyŋ tūsynda Raşid ad- Dinnıŋ (1247-1318) derekterı boiynşa - Merkıt taipasyna qoldy bolǧan Börtenı Kereittıŋ Uaŋ hany qūtqaryp qalǧany turaly aŋyz bar. Osy jolda kele jatqanda en dalada Joşy düniege keledı. (Raşid ad – Din I tom, I kıtap 98 bb.)
Qara barys jyly 1182 jyly 21 jasar Temujinnıŋ ekınşı balasy Şaǧa-tai ömırge keldı. Soŋynan 1186 jyl häm qyzyl itte Öge-tei tudy. (Öge – joǧary, biık degen maǧynany bıldıredı – R.S) Köne türkı sözdıgınde «tai», «tei» jalǧau, şylaulary äiteuır tegın berılmese kerek. Mysaly, «Tai begı - qarauylbasy», «Tai bılge - salyqşy» tss. («Drevnetiurkskii slovar» Leningrad, 527 s. 1969 g.)
Saryjaǧal tauyq jyly Temujin 28 jasynda Bütkıl Moŋǧoldyŋ han taǧyna otyryp Chinggis (Te...) degen aibarly ataq alyp, Ūly qūtqaruşy Qaǧan mūratyna jettı.
Uaqyt syrǧyp ötken 7-şı jylda qaǧannyŋ 32 jasynda Börte-özen törtınşı ūly Tolyaiǧa bosandy. Būl 1193 jyl häm qara tyşqan jyly. Ai - ainadai tolǧanda tuǧan ūlǧa - «Tolyai» degen esım būiyrylady. (Būl menıŋ tarihty «bügınşılegen» qiialym emes, şūqşiia tektelgen tūlǧalardyŋ tūjyrymdardyŋ bırı.Moŋǧol aŋyzynda 33 jasty tolysqan müşeldık (möchlög) jasqa teŋeidı. Moŋǧoldar ainany da tol dep ataidy). Köptegen ǧalymdar osy jetı jylda Şyŋǧys qaǧannyŋ bır neşe qyzdary ömırge keldı dep tūjyrymdauǧa qūştar.Solai da bolar!
Tarihşy Baabar; Şyŋǧys qaǧanda 4 ūl, 5 qyz boldy dep qaǧannyŋ äielderınıŋ sany 500-ge juyq edı deidı. Qaǧannyŋ kışı hanymy Qūlannan tuǧan Küşılık han.
Şyŋǧys qaǧan 1219-1224 jyldary Qazaq dalasyn jaulap aldy.Joşy būl kezde 39 jasta bolsa kerek. Qazaq dalasyndaǧy qypşaqtar Şyǧys Europaǧa qarai jöŋkılıp köşe bastaǧan tūsta - Ertısten Esıl ärıde Syrdäriia, Aral teŋızı men Kaspiige deiıngı ūly alap, Ile,Täŋırtauyna qarai sozylǧan Altyn Orda, Şaǧatai ūlysyna qaraǧan aimaqtyŋ bel omyrytqasy osy - Jezdı, Ūlytau öŋırı. Ertıs däriiasynan Oral taularyna deiıngı aumaq Joşyǧa mūra bolǧan. Joşy qaǧan 1227 jyly 48 jasynda, 65-ke kelgen äkesı Şyŋǧys qaǧannan būrynyraq ekeuı de dünieden köşıptı.
Joşynyŋ kümbezı - Jezdıdegı eŋ köne säulet. Jezqazǧan qalasynan 45 şaqyrymda Qarakeŋgır özennınıŋ jaǧasyna ornalasqan. Joşy ölgennen keiın bır jyldan keiın tūrǧyzylǧan boluy mümkın. Kümbezdıŋ ırgesın äuelı qazǧan Georgii Gerasimovich Gerasimov esımdı ǧalym özınıŋ («Paiatniki arhitehtury doliny reki Kara – Kengir v sentralnom Kazahstane.1957 g. 59 s.») eŋbegınde bırşama tyŋǧylyqty taŋbalaǧan.
Joşy kümbezın Qazaq memleketı qorǧauǧa alǧan. Keremet. Kesenenıŋ artynda Han saraiynyŋ qalǧan altyn qūndaqty oryny da qorşauly. Dünie tarihynda Şyŋǧys qaǧanǧa qatysty eŋ anyq tarihi ūstyndar osy ölkede ǧana saqtalǧan.Al endışe!? Endı būny älemdık sanatqa jetkızudıŋ joly ǧana qarastyrylsa. Kesenenıŋ qabyrǧasy küidırılgen narttai qyzyl kırpışten qalanǧan. Hasbetınıŋ jolaqty bederı kezınde aqyqpen aişyqtalsa kerek qazır orny ǧana qalǧan, töbesındegı qyştan kömkerılgen jasyl kümbezı jainap tūr. Kezınde kümbezdıŋ töbetäjın (ganjir) orystyŋ äskerlerı atyp tüsırse kerek.
Alty qadam arşyn jebe jeter arada - Dombauyl, qarsy bettegı qyrqada - Alaşa han mazaryn tügel araladyq. Qazaqtyŋ altyndy baitaǧy talai tarihty qoinyna tyǧyp ünsız jatyr.
Jezdı öŋırı keleşekte älemdı taŋqaldyratyn özgeşe tehnologiialyq öndırısterdıŋ ortalyǧy bolatyn mümkındıkke ie. Temır qory jaǧynan Qazaqstan AQŞ-tyn soŋyna qaldyryp keterın Donald Jon Tramp erte sezgen sekıldı! Qalaida Qazaqtyŋ geostrategiiasy älem nazaryn tartty. Mūndaǧy basty mäsele – jol!
Jezdı – Astana – Aqtau –Kaspiige deiın eŋ qarqyndy super bolat joly da salynar. Mümkın 500 şaqyrym/saǧ-ttyq qarqynǧa jetıp barar-dy. Arman oryndalsyn!
Fransiianyŋ - «Lion Sent Ekziuperiı», Ūlybritaniianyŋ - «Startfordy» (179,6 şaqyrym/saǧ). Olar da qiialdaǧan.
Japoniianyŋ Osoko – Tokio jüirık joly 1964 jyly töselgen. Qazır basqasyn saluda olar. İspaniia, Taivan qarqyndy joldary da äigılı. Mūndaǧy ǧana Şanhaida 430 şaqyrym/saǧ jol salyndy emes pe. Beijıŋ – Nänjınaralyq bır myŋ kilometrdı 280 şaqyrym/saǧ qarqynmen 219 minut jügırıp ötetınetın temır jol ömırge keldı. Jeremi Hartilldıŋ (Jeremy Hartill) zertteuı boiynşa äzırge älemdık qarqyn 160 şaqyrym/saǧ!!! Saryarqaǧa osy baq būiyrǧai!
Qūdırettı qazaqtyŋ Ūly dalasymen qaita aŋyratyp kelemız. Bailyqtyŋ altyn ūiyǧy Jezdı! Osy igılıkterdı Qazaq elı tek qana Qarataudyŋ qoinynda jatqan fosforitınıŋ qūnymen ǧana ala saluǧa bolady eken - au! Qazaq dalasynda fosforittıŋ mölşerlı qory 2 mlrd tonnaǧa jetıp jyǧylady. Taiau mezet, sättı kezde ǧana tek maqta, kürış pen bidaidy ǧana eksportqa qarata beiımdei jönelse būl qazaq – bütkıl Euraziianyŋ bırşama elderın Şyŋǧys qaǧandai baǧyndyra alady.
Sūlusudan (özen) när tattyq. Serık Saǧyntai öleŋ oqydy. Syŋǧyr nazym bır kelkı! Jeksen jylqy turaly aŋyzdarǧa tüsken! Oi, Jeksen ämbebap!
Toqan-Temırden Esım hanǧa deiıngı on tört, Esımnen Jäŋgır Sämeke, Äbılmämbetke ūlasqan alty, Äz-Täuke, Abylaidan Qasym, Kenesaryǧa deiıngı alty sandy altyn taq egelerınıŋ Qaǧan babasy - Joşy jasasyn!
Moŋǧoliia,
2018 qazannyŋ 1-3 jaŋasy
tıkendı türme Karlaktyŋ şaruaşylyǧy bolǧan ūiyq. Aqoidan keiın eŋselı Batyq auylynyŋ adyrlary körınedı. Jaŋarqanyŋ jaziraly öŋırıne ılıkkende Säkennıŋ änı äuelep kelıp qūlaqqa şalynǧandai. Qūdyret!
Mynau oŋ jaqta Atasu men Sarysuǧa taiau taiaq tastamda Säkennıŋ kerūiyǧy İmanaq tauy (massivı) bızben ılesıp keledı! Jeksen Alaşşyl. Säkenge bır soǧyp edı toqtai qoimady. Tūrsynbek Käkış hakım atam aitqan memuarlardyŋ basynan tüsıp tügendep baryp aiaǧynan bıraq qaiyrady.
Sol jaǧymyzda baǧzy Aqdala, alysta Eşkıölmes, oqşaulau Bolattau, būiyrǧyndy Aqtau, Aqbastau, Qyzyltau, Ortau.
Ua, deisıŋ! Köldeneŋ tüstıkte Könektau (Kön iek) Ekı jaryla aqqan eskı Köŋ, jaŋa Köŋ özenderı. Osy köne Könektıŋ keŋ etegın basyp Joşynyŋ qyzy, hanyşaiymy Jübein äulie ananyŋ kesenesı tūr. Bız barar Keŋgırdıŋ ötınde ekınşı qyzy ajarly patşaiymy Būlǧyn enenıŋ kesenesı taǧy bar. Äulie Narbaqta Tūiaq şeşennıŋ kesenesı tss. köp könenıŋ keŋ ortasy. Maŋ dalanyŋ şetınde maŋǧaz Manaqa sūlap jatyr.
Qorǧajyŋ ökpe tūsy Teŋız, säl ärırekte Alpamys epostyq jyryndaǧy Gübarşyn - Barşyn mekenı. Qūldai aqqan Qūdaimende bidıŋ esımın egelegen en qoinauly ködelı özen boiyn köbelep san myŋǧyrǧan jelqūiryq jylqylar. Jylqy aunaǧan tüktı örıs tebını. Iliias Esenberlinnıŋ "Qaharyndaǧy" Qaramende Qoŋyrqūljanyŋ qara mekenı. Jerūiyq!
Jaŋarqadan öte Qarauyltöbenıŋ basyna ornalasqan qazaqtyŋ äz häm ūly tūlǧasy Aqseleu Seidımbek aǧanyŋ jaŋa qorǧany tūr. «O, toba!!!» Seidımbek atanyŋ qaraşaŋyraǧyna tüsıp, kemeŋger Aqseleu Slanūly ruhyna ziiarat, mınäjat jasadyq!
Auylda şöp – şalaŋ küzgı qarbalas şaq. Dalanyŋ jusan aŋqyǧan pışenın jinaǧan qauryt, qūr semız mezgılı.
Jezqazǧanǧa da kelıp jettık. Mıneki älemge "Qazaqmys" atymen tanylǧan korporasiia şamamen jylyna 500-600 myŋ tonna mys katod önımın eksportqa beretın oryn. Öndırıs mūrjasy budaqtai bastady! Jezdı men Jamanaibattyŋ 20 mln tonnaǧa juyq mys qory tügel, volfram kenı şökken midai dala netken bai!
Jezdınıŋ mysy jerjüzınde termoiadro jäne elektrozatqa qat önım. Börte-özennıŋ (Üjıŋ) törkınımen atalatyn keŋ Qoŋyratta altyn men kümıs kenı tolyp jatyr! Kezınde Mäskeu bilep tūrǧan külgın sorly kezde Qazaqtyŋ tüstı metaldarynyŋ tügelı, mystyŋ üşten bırı, qorǧasynnyŋ törtten üşı, myryştyŋ teŋ jartysy bütkıl Reseidıŋ qaltasyna toǧytylatyn.
Auylbasy qart abyzym Mūzaraf Aqanūly aǧanyŋ şaŋyraǧynda as mäzırıne baǧyndyq. Sätbaevtyŋ ruhy sıŋgen aǧa seksennıŋ seŋgırınde.Öte sergek. Bäibışesı Şabal Beisenqyzy aǧartu salasynyŋ ardagerı, qyryq üş jyl ūstaz, otyz jyl mektep hakımı bolǧan. Qazır - şükırlı, esentügel äjımdı äjetai, meiırımdı otanasy. Qazaqtyŋ darqandyǧy men meimana kemeŋgerlıgın osy arada körsettı äjemız. Bidai aŋqyǧan qoŋyr nan, qaimaq qatqan küreŋ şäi. Atşaptyrym dastarhan. Bır saǧynyş! Äjem esıme oraldy! Aiuur dosym bek ūstamdy, alaida osynşama qūrmetke aŋ – taŋ. Hoş kördık!
Bızdı qarsy aluǧa kelgen Tölegen Nūrmaǧanbetūly ǧalym, «Jezqazǧansirekmetall» käsıporyndy basqarǧan. Mendeleev kestesınıŋ 55-ı sirekmetalǧa tieselı bolsa sony jatqa bıletın sirek maman.
Ol, bügınderı «Qazaqtyŋ Ketbūqasy» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy, ūltjandy serkesı, sert syndy aǧa.Sözı şymyr, oiy ūstamdy abyz. Jezdı mysynyŋ qūramynda bolatyn osmii sekıldı sirek kezdeser jıgıtaǧasy. (Osmiidıŋ 1 gramy ǧalamdyq naryqta 30 dollar!) Jezdıde būndai elementter jetedı. Jer qyrtysyn türtıp qalsaŋ türlı tüstı asyldar jamyrap şyǧa keledı.
Sonymen bırge QJO Jezqazǧan aimaqtyq filialynyŋ töraǧasy, «Ūlytau jäne Ūlt» jurnalynyŋ direktory, aqyn, jurnalist Batyrbek Tynyşbaiūly, «Ūlytau jäne Ūlt» jurnalynyŋ jauapty hatşysy, «Tıltanu» ortalyǧynyŋ töraǧasy aqyn, ǧalym, audarmaşy Ǧaziz Eleusızbaiūly. Ǧaziz aqyn; «...Menıŋ janym – qaişylyqtar alaŋy, menıŋ janym – tüsınıksız basqaǧa...» dep jyr jazady, häm «Aqyn men ajal» pesasyn sahnalaǧan dramaturg. Sätbaev qalasynyŋ bas därıgerı Jomart Mūzarafūly naǧyz aqyn jandy, bılıktı azamat.
- «Bız – Hanyn qadırlep,biın baǧalaǧan halyqpyz...» - dep ataly batagöi alauly lepesımen Mūzaraf aǧa bata berdı. Būrynǧy etene tanystardai didarǧaiyp jüzdesu osylai bastaldy. Mäzır basyndaǧy keŋes – döŋestegı mazar basynda jalǧassyn dedık!
İä, Şyŋǧys qaǧan haqyndaǧy ärqily äŋgımeler örbıp, basylar emes. Şynynda dünie tarihynyŋ bır ırı bölıgı Şyŋǧys qaǧanǧa tieselı bolsa sonyŋ belgılı kezeŋı ötken jerı Qazaqtyŋ Ūly dalasy. «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresın» baǧzy baiyrǧydan jaŋa moŋǧol tılıne beiımdegen Sendiin Damdinsüren qaǧannyŋ esımın «Chinggis» dep jazady. Köptegen ǧalymdar ony - «Teŋız» sözımen de şendestıredı?! Būl da jaŋsaq ūǧym boluy mümkın.Bılmeimın!
Qaǧan 1162 jylqy jyly kökektıŋ 16-sy künı taŋǧa juyq ömırge keldı deitın qisyndy qyzyqty mälımetter de kezdesedı! Tarihşy Ş.Nasagdorj - «...Temujin III üş müşeldık su tūlpar jyly jazdyŋ alǧaşqy aiynda, Europa jyl sanauynyŋ 1162 jyly kökektıŋ 16-sy ai toǧaiǧan künı tudy...» dep jazdy.
Qalaida ıştegı bır jasyn esepke alǧanda 1163 jyl häm qara qoi jyly ekı jasta dep sanaityndar bar. Esımı Temujin («Te...» tübırı - «Şyŋ» maǧynyly - RS). Şeşesı - Olqūn taipasynan Öelün ene 19 jasta, äkesı Es-ukei 25 jasar. Esükeidıŋ kındıgınen 6 ūl 1 qyz tudy delınedı.Temujinnıŋ ınısı Bek Belgu-tei, Hasar (Qasaǧa) 1164 jyly kökşe meşınde, Hachiun (Qaşaǧa) 1166 jyly qyzyl itte tudy. Al, Temuke (Temırke). (Temuke otşy kenje).Temulen (Temırlen) qūba (qyz).
Segız jastaǧy Temujinge äkesı Qoŋyrat Döi şeşennıŋ qyzy Börte-özendı (Üjıŋ ) aittyrady. Qūdadan qaitar jolda Esükei 1170 jyly tatarlar qolynan u ışıp qaza tapty. (Vanchinbalyn İnjannaşi «Kök şejıre»1991j), Pen Daia Siui Tinnıŋ «Qara tatarlar şejıresı (Heida şiliue)» jazbalarynda tatardy qytaişa -«Dadan» dep keltıredı.(Hereed Jamsrangiin Baiasah «Moŋǧol tarihnamasyna qatysty ekı türlı köne derek» Ulaanbaatar, 2006. 410 b.)
Sonau 1177 jyly qyzǧylt tauyq jyly Temujin 17 jasqa toldy.1178 sary it jyly Börte-özenge ūryn baryp tütın tütetıp,şaŋyraq köterdı. Osy jyly Kereittıŋ (He Van – asqaq uaŋ - RS) Uaŋ qaǧany Tūǧyryldyŋ iyǧyna qara būlǧyn terısınen tıkken jarǧaqty (MQŞ – de jarhag dep ataidy - RS) japty. Uaŋ qaǧan Temujinnıŋ ökıl äkesı bolǧan.
Temujin 1179 jyly sary doŋyzda 18 jasqa kelgende äkesın öltırgen qaraqşy dadan qanqūilydan öşın alyp, jeŋıspen oralǧanda Joşy (Şoşy) tudy. Temujinnıŋ dala tektılerın öz maŋyna toptastyra bastaǧan jyly bolsa osy aq siyr häm 1181 jyl. Soŋyra İranda Öz-temır, Qazan han (1271- 1304)-nyŋ tūsynda Raşid ad- Dinnıŋ (1247-1318) derekterı boiynşa - Merkıt taipasyna qoldy bolǧan Börtenı Kereittıŋ Uaŋ hany qūtqaryp qalǧany turaly aŋyz bar. Osy jolda kele jatqanda en dalada Joşy düniege keledı. (Raşid ad – Din I tom, I kıtap 98 bb.)
Qara barys jyly 1182 jyly 21 jasar Temujinnıŋ ekınşı balasy Şaǧa-tai ömırge keldı. Soŋynan 1186 jyl häm qyzyl itte Öge-tei tudy. (Öge – joǧary, biık degen maǧynany bıldıredı – R.S) Köne türkı sözdıgınde «tai», «tei» jalǧau, şylaulary äiteuır tegın berılmese kerek. Mysaly, «Tai begı - qarauylbasy», «Tai bılge - salyqşy» tss. («Drevnetiurkskii slovar» Leningrad, 527 s. 1969 g.)
Saryjaǧal tauyq jyly Temujin 28 jasynda Bütkıl Moŋǧoldyŋ han taǧyna otyryp Chinggis (Te...) degen aibarly ataq alyp, Ūly qūtqaruşy Qaǧan mūratyna jettı.
Uaqyt syrǧyp ötken 7-şı jylda qaǧannyŋ 32 jasynda Börte-özen törtınşı ūly Tolyaiǧa bosandy. Būl 1193 jyl häm qara tyşqan jyly. Ai - ainadai tolǧanda tuǧan ūlǧa - «Tolyai» degen esım būiyrylady. (Būl menıŋ tarihty «bügınşılegen» qiialym emes, şūqşiia tektelgen tūlǧalardyŋ tūjyrymdardyŋ bırı.Moŋǧol aŋyzynda 33 jasty tolysqan müşeldık (möchlög) jasqa teŋeidı. Moŋǧoldar ainany da tol dep ataidy). Köptegen ǧalymdar osy jetı jylda Şyŋǧys qaǧannyŋ bır neşe qyzdary ömırge keldı dep tūjyrymdauǧa qūştar.Solai da bolar!
Tarihşy Baabar; Şyŋǧys qaǧanda 4 ūl, 5 qyz boldy dep qaǧannyŋ äielderınıŋ sany 500-ge juyq edı deidı. Qaǧannyŋ kışı hanymy Qūlannan tuǧan Küşılık han.
Şyŋǧys qaǧan 1219-1224 jyldary Qazaq dalasyn jaulap aldy.Joşy būl kezde 39 jasta bolsa kerek. Qazaq dalasyndaǧy qypşaqtar Şyǧys Europaǧa qarai jöŋkılıp köşe bastaǧan tūsta - Ertısten Esıl ärıde Syrdäriia, Aral teŋızı men Kaspiige deiıngı ūly alap, Ile,Täŋırtauyna qarai sozylǧan Altyn Orda, Şaǧatai ūlysyna qaraǧan aimaqtyŋ bel omyrytqasy osy - Jezdı, Ūlytau öŋırı. Ertıs däriiasynan Oral taularyna deiıngı aumaq Joşyǧa mūra bolǧan. Joşy qaǧan 1227 jyly 48 jasynda, 65-ke kelgen äkesı Şyŋǧys qaǧannan būrynyraq ekeuı de dünieden köşıptı.
Joşynyŋ kümbezı - Jezdıdegı eŋ köne säulet. Jezqazǧan qalasynan 45 şaqyrymda Qarakeŋgır özennınıŋ jaǧasyna ornalasqan. Joşy ölgennen keiın bır jyldan keiın tūrǧyzylǧan boluy mümkın. Kümbezdıŋ ırgesın äuelı qazǧan Georgii Gerasimovich Gerasimov esımdı ǧalym özınıŋ («Paiatniki arhitehtury doliny reki Kara – Kengir v sentralnom Kazahstane.1957 g. 59 s.») eŋbegınde bırşama tyŋǧylyqty taŋbalaǧan.
Joşy kümbezın Qazaq memleketı qorǧauǧa alǧan. Keremet. Kesenenıŋ artynda Han saraiynyŋ qalǧan altyn qūndaqty oryny da qorşauly. Dünie tarihynda Şyŋǧys qaǧanǧa qatysty eŋ anyq tarihi ūstyndar osy ölkede ǧana saqtalǧan.Al endışe!? Endı būny älemdık sanatqa jetkızudıŋ joly ǧana qarastyrylsa. Kesenenıŋ qabyrǧasy küidırılgen narttai qyzyl kırpışten qalanǧan. Hasbetınıŋ jolaqty bederı kezınde aqyqpen aişyqtalsa kerek qazır orny ǧana qalǧan, töbesındegı qyştan kömkerılgen jasyl kümbezı jainap tūr. Kezınde kümbezdıŋ töbetäjın (ganjir) orystyŋ äskerlerı atyp tüsırse kerek.
Alty qadam arşyn jebe jeter arada - Dombauyl, qarsy bettegı qyrqada - Alaşa han mazaryn tügel araladyq. Qazaqtyŋ altyndy baitaǧy talai tarihty qoinyna tyǧyp ünsız jatyr.
Jezdı öŋırı keleşekte älemdı taŋqaldyratyn özgeşe tehnologiialyq öndırısterdıŋ ortalyǧy bolatyn mümkındıkke ie. Temır qory jaǧynan Qazaqstan AQŞ-tyn soŋyna qaldyryp keterın Donald Jon Tramp erte sezgen sekıldı! Qalaida Qazaqtyŋ geostrategiiasy älem nazaryn tartty. Mūndaǧy basty mäsele – jol!
Jezdı – Astana – Aqtau –Kaspiige deiın eŋ qarqyndy super bolat joly da salynar. Mümkın 500 şaqyrym/saǧ-ttyq qarqynǧa jetıp barar-dy. Arman oryndalsyn!
Fransiianyŋ - «Lion Sent Ekziuperiı», Ūlybritaniianyŋ - «Startfordy» (179,6 şaqyrym/saǧ). Olar da qiialdaǧan.
Japoniianyŋ Osoko – Tokio jüirık joly 1964 jyly töselgen. Qazır basqasyn saluda olar. İspaniia, Taivan qarqyndy joldary da äigılı. Mūndaǧy ǧana Şanhaida 430 şaqyrym/saǧ jol salyndy emes pe. Beijıŋ – Nänjınaralyq bır myŋ kilometrdı 280 şaqyrym/saǧ qarqynmen 219 minut jügırıp ötetınetın temır jol ömırge keldı. Jeremi Hartilldıŋ (Jeremy Hartill) zertteuı boiynşa äzırge älemdık qarqyn 160 şaqyrym/saǧ!!! Saryarqaǧa osy baq būiyrǧai!
Qūdırettı qazaqtyŋ Ūly dalasymen qaita aŋyratyp kelemız. Bailyqtyŋ altyn ūiyǧy Jezdı! Osy igılıkterdı Qazaq elı tek qana Qarataudyŋ qoinynda jatqan fosforitınıŋ qūnymen ǧana ala saluǧa bolady eken - au! Qazaq dalasynda fosforittıŋ mölşerlı qory 2 mlrd tonnaǧa jetıp jyǧylady. Taiau mezet, sättı kezde ǧana tek maqta, kürış pen bidaidy ǧana eksportqa qarata beiımdei jönelse būl qazaq – bütkıl Euraziianyŋ bırşama elderın Şyŋǧys qaǧandai baǧyndyra alady.
Sūlusudan (özen) när tattyq. Serık Saǧyntai öleŋ oqydy. Syŋǧyr nazym bır kelkı! Jeksen jylqy turaly aŋyzdarǧa tüsken! Oi, Jeksen ämbebap!
Toqan-Temırden Esım hanǧa deiıngı on tört, Esımnen Jäŋgır Sämeke, Äbılmämbetke ūlasqan alty, Äz-Täuke, Abylaidan Qasym, Kenesaryǧa deiıngı alty sandy altyn taq egelerınıŋ Qaǧan babasy - Joşy jasasyn!
Moŋǧoliia,
2018 qazannyŋ 1-3 jaŋasy
