«Äkege ūqsap ūl öser, şeşege ūqsap qyz öser» degen yqylym zamannan kele jatqan jattandy qaǧida bar. Bıraq, kerısınşe, şeşege tartqan ūldar da, äkege tartqan qyzdar da az emes. Bızdıŋ bügıngı keiıpkerımız – sondai jannyŋ bırı...
Bırer jyldan soŋ, dälırek aitsaq, 1995 jyly 9 qaraşada Müsılım aǧa ömırden öttı. 11 qaraşada, senbı künı Keŋsaiǧa jerlendı. Arnaiy baryp topyraq saldyq. Sol kezdegı elımızdıŋ Mädeniet jäne Syrtqy ıster ministrlerı jerleu räsımıne kelıp, bastan-aiaq qatysty. Jiylǧan jūrt olarǧa razy boldy. Beiıt basynda menıŋ ūstazym, akademik Zeinolla Qabdolov Müsılım dosynyŋ ruhyna arnap, «Tylsym...» dep bastalatyn äigılı sözın söiledı...
Taǧy bır esımde qalǧan derek mynau. Ädebiettanu ǧylymyna bızben qatar kelgen Sūltanhan Jüsıp bıraz uaqyttan berı Älihan Bökeihannyŋ 53 baspa tabaqty qūraityn taŋdamaly şyǧarmalar jinaǧyn äzırlep jürgen-dı. Alǧy sözın Müsılım Bazarbaev ekeuı jazdy. Sol kıtaptyŋ alǧaşqy danasy tura Müsekeŋ qaitqan künı qolǧa timesı bar ma?!
Būdan soŋ Müsılım aǧaǧa qatysty mäselelermen taǧdyrym toǧysa qoimas dep jürgem. Joq toǧysty keiın... 1997 jyly Qyzylorda qalasy äkımınıŋ orynbasary ärı qalalyq onomastika komissiiasynyŋ töraǧasy retınde sol öŋırdegı bırqatar nysanǧa Müsekemnıŋ atyn beru jönındegı qūjattarǧa qol qoidym. Jaqsy aǧanyŋ ruhyn ardaqtauǧa titımdei bolsa da, paidam tigenıne quandym.
Bertınde Müsılım aǧamnyŋ qyzy Zeinep äpkemızben tanys-bılıs boldyq. Öitkenı ılgerıde Ǧylym akademiiasynyŋ bır ǧylymi mekemesı bolǧan, keiınırek öz aldyna derbes otau tıkken Tıl bılımı instituty men Ädebiet jäne öner institutynyŋ şaŋyraqtary o bastan qatar qonǧan-dy. Ortasyn Ǧalymdar üiı ǧana bölıp tūrady. Sondyqtan osy ekı mekemenıŋ qyzmetkerlerı bır-bırımen ertelı-keş aralasyp-qūralasyp jüre beredı. Sol institutta jūmys ısteitın özımız qūralpy «ǧūlamalardy» qaljyŋmen qajap qaituǧa kırgenımızde Zeinep apaidy körıp qalamyz. Toqtai sala, amandasamyz. Ol kısı de sälemımızdı ızetpen alady. «Bala-şaǧa ǧoi» dep, betıŋe bır qarap öte şyqpaidy. Sosyn jyly jymiiady. Būl jymiys ta ziialynyŋ ziialysy Müsekeŋnıŋ kümıs külkısın eske salady. Tektılıgı men tärbiesı söilegen sözınen, üilesımdı qimylynan körınıp tūrady. Miyŋdy qozǧaidy. Mysyŋdy basady. Bassa basa bersın, jürıs-tūrysy, ıs-qimyly äp-ädemı äpkemızdıŋ janynan onşa ūzaǧymyz kelmei, türlı syltau aityp, äiteuır aialdaǧymyz kep tūrady. Sebebı ol – bızdıŋ Syr elınıŋ ǧana emes, küllı ūltymyzdyŋ maqtanyşy bolǧan aiauly Müsılım aǧanyŋ qyzy. Mınez-qūlqy, tek-tūrqy özıne tartqan parasatty perzentı. Miynyŋ är müiısıne deiın mädeniet qonaqtaǧan ǧibratty ǧalym. Müsılım aǧanyŋ jan jary, ūlaǧatty ūstaz, zerdelı zertteuşı Gülbaraş Baitoǧaevanyŋ öz şaŋyraǧynyŋ önegesı turaly kıtabyn oqyǧan soŋ būǧan közımız anyq jettı.
Äsırese, bır üidegı segız balanyŋ ülkenı bolǧan soŋ aǧa degennıŋ de, äpke degennıŋ ne ekenın bılmei ösken bız beibaqqa anda-sanda aqyl-keŋes berıp tūratyn estiiarlau bıreu-mıreu kerek-aq-ty. Sondyqtan osyndai tuǧan äpkemız bolar ma edı degen armanymyzdy aialaǧannan alǧan äserımız şyǧar. Ony bılımdı bolǧany üşın de, märtebelı oqu ornyn bıtırgenı üşın de syiladyq. Moris Torez atyndaǧy Mäskeu memlekettık şet tılderı istitutynyŋ tülegı fransuz tılınde erkın söileidı dep estitınbız. Özge tılderge de talasy bar degendı qūlaǧymyz şalǧan. Būl erekşelıgı de qyzyqtyrady. Qysqasy, Er Töstık pen segız ūlyna kelın ızdep jürgen Ernazarǧa jolyqqan berekelı bäibışenıŋ «Kenjekeiım bır töbe, segız qyzym bır töbe» dep süisınetını sekıldı, öz basyma Zeinep apaiym bır töbe, instituttyŋ qalǧan qyzy bır töbe bolyp körıngenın jasyra almaimyn. Jas künımdegı osyndai asyǧys-üsıgıs topşylauymdy qazaq lingvistikasynyŋ türlı salasyna türen salǧan, ärqaisysynyŋ özındık orny bar tılşı tätelerım keşırer, bıraq şynymen sol tūsta sondai oidyŋ miyma ūialaǧany ras-ty.
Bızdı onyŋ alty alaşqa tanymal äkesıne ūqsap öskenı täntı ettı. Syrt symbatymen ūqsady. Işkı älemımen ūqsady. Bır emes, ekı salanyŋ ministrı bolǧan aibarly aǧamyzdyŋ arqasynda qandai qyzmettıŋ qūlaǧyn ūstaimyn dese de mümkındıgı mol edı. Bıraq ziialy Zeinep äpkem öitpedı. Qazaqtyŋ tıl ǧylymynyŋ qara şaŋyraǧynan tūraq tapty. Ömır boiy bır mekemede jūmys ıstedı. Sol mekemesınıŋ omyrtqasy men jūlynyna salmaq tüsken kezeŋderde de şydap baqty. Özge arnaǧa būrylmady. Fransuz, qazaq jäne orys tılderındegı ekpındı zerttedı, qazaq tılınıŋ intonasiialyq jüiesın zerdeledı. Soǧan jüdä riza bolyp, keide:
Söz-söilemnıŋ ekpını,
Qarau kerek tek mūny,
Aityp-aitpai ne kerek,
Sonyŋ bärın zertteumen,
Zaulap ötıp jatyr ǧoi,
Äpkemızdıŋ köp künı! –
dep Mahambetşelep jyrlai jöneletınımız bar.
* * *
Aldymen äkenı äspetteiık. Qyzdy sosyn.. Körnektı aqyn Äbdıldä Täjıbaev bır estelıgınde Ädebiet jäne öner institutynyŋ jap-jas direktorynyŋ keskın-kelbetın keremet keiıpteidı. «Mynau äsem de keŋ kabinet sän-saltanaty kelısken osy jıgıtke ǧana arnalǧandai körındı», – dep süisınedı. Äŋgıme ardaqty aǧamyz Müsılım Bazarbaev turaly bolyp otyr. Otyzdan endı ǧana asqan şaǧynda eldegı eŋ bedeldı ǧylymi mekemenı basqarǧan, keiın bır emes ekı salanyŋ ministrı bolǧan Müsılım aǧa kez-kelgen jūrtqa maqtanyşpen körsetetındei ajarly adam edı. Ärine, bız onyŋ ılgerıde börıktınıŋ körıktısı atanyp, eldıŋ közqūrtyna ainalǧan kezın körgenımız joq. Bıraq erdıŋ jasy eluge kelgen symbatty da syndarly jıgıt aǧasy – Müsekeŋmen talai ret ūşyrastyq. «Leninşıl jasta» jūmys ıstep jürgenımızde basşylarymyz äldebır qaǧazǧa qol qoidyryp keluge jūmsaidy. Zaulap ala jönelemız. Köbıne Müsılım aǧanyŋ üiıne baramyz. Ädebiet jäne öner institutyna ǧylymmen ainalysyp jürgen dostarymyzdy ızdep kelsek, ol kısı tördegı üstelde ärıptesterıne äŋgıme aityp otyrady. Kelıstı. Körkem. Naizadai tıp-tık. Bozqyrau şaşynyŋ bır taly da şaşau şyqpai ornynda tūrady. Kiım-kiısınde mın joq. Közıldırıgı jarq-jūrq etedı. Asqaq. Biık. Estet. Tura jaŋa ǧana «Modalar jurnalynyŋ» mūqabasynan sytylyp şyǧa kelgen siiaqty. Är sözın baiyppen baiandaidy. Jymiǧanyna deiın jarasymdy. Bırde sol jerde bır jıgıt tūrpaiylau anekdot aitypty. Tyŋdai qalǧan Müsekeŋ sonda: «Jıgıt-aq eken!», – dep bır qaiyryp, ezu tartypty. Söitıp, anekdottaǧy anaiylyqqa nükte qoiǧan. Jūrt jym bolǧan syŋaily. Qai kezde de tektılıgı körınıp tūrady. Şiraq. Bölek. Erek...
Bırer jyldan soŋ, dälırek aitsaq, 1995 jyly 9 qaraşada Müsılım aǧa ömırden öttı. 11 qaraşada, senbı künı Keŋsaiǧa jerlendı. Arnaiy baryp topyraq saldyq. Sol kezdegı elımızdıŋ Mädeniet jäne Syrtqy ıster ministrlerı jerleu räsımıne kelıp, bastan-aiaq qatysty. Jiylǧan jūrt olarǧa razy boldy. Beiıt basynda menıŋ ūstazym, akademik Zeinolla Qabdolov Müsılım dosynyŋ ruhyna arnap, «Tylsym...» dep bastalatyn äigılı sözın söiledı...
Taǧy bır esımde qalǧan derek mynau. Ädebiettanu ǧylymyna bızben qatar kelgen Sūltanhan Jüsıp bıraz uaqyttan berı Älihan Bökeihannyŋ 53 baspa tabaqty qūraityn taŋdamaly şyǧarmalar jinaǧyn äzırlep jürgen-dı. Alǧy sözın Müsılım Bazarbaev ekeuı jazdy. Sol kıtaptyŋ alǧaşqy danasy tura Müsekeŋ qaitqan künı qolǧa timesı bar ma?!
Būdan soŋ Müsılım aǧaǧa qatysty mäselelermen taǧdyrym toǧysa qoimas dep jürgem. Joq toǧysty keiın... 1997 jyly Qyzylorda qalasy äkımınıŋ orynbasary ärı qalalyq onomastika komissiiasynyŋ töraǧasy retınde sol öŋırdegı bırqatar nysanǧa Müsekemnıŋ atyn beru jönındegı qūjattarǧa qol qoidym. Jaqsy aǧanyŋ ruhyn ardaqtauǧa titımdei bolsa da, paidam tigenıne quandym.
Bertınde Müsılım aǧamnyŋ qyzy Zeinep äpkemızben tanys-bılıs boldyq. Öitkenı ılgerıde Ǧylym akademiiasynyŋ bır ǧylymi mekemesı bolǧan, keiınırek öz aldyna derbes otau tıkken Tıl bılımı instituty men Ädebiet jäne öner institutynyŋ şaŋyraqtary o bastan qatar qonǧan-dy. Ortasyn Ǧalymdar üiı ǧana bölıp tūrady. Sondyqtan osy ekı mekemenıŋ qyzmetkerlerı bır-bırımen ertelı-keş aralasyp-qūralasyp jüre beredı. Sol institutta jūmys ısteitın özımız qūralpy «ǧūlamalardy» qaljyŋmen qajap qaituǧa kırgenımızde Zeinep apaidy körıp qalamyz. Toqtai sala, amandasamyz. Ol kısı de sälemımızdı ızetpen alady. «Bala-şaǧa ǧoi» dep, betıŋe bır qarap öte şyqpaidy. Sosyn jyly jymiiady. Būl jymiys ta ziialynyŋ ziialysy Müsekeŋnıŋ kümıs külkısın eske salady. Tektılıgı men tärbiesı söilegen sözınen, üilesımdı qimylynan körınıp tūrady. Miyŋdy qozǧaidy. Mysyŋdy basady. Bassa basa bersın, jürıs-tūrysy, ıs-qimyly äp-ädemı äpkemızdıŋ janynan onşa ūzaǧymyz kelmei, türlı syltau aityp, äiteuır aialdaǧymyz kep tūrady. Sebebı ol – bızdıŋ Syr elınıŋ ǧana emes, küllı ūltymyzdyŋ maqtanyşy bolǧan aiauly Müsılım aǧanyŋ qyzy. Mınez-qūlqy, tek-tūrqy özıne tartqan parasatty perzentı. Miynyŋ är müiısıne deiın mädeniet qonaqtaǧan ǧibratty ǧalym. Müsılım aǧanyŋ jan jary, ūlaǧatty ūstaz, zerdelı zertteuşı Gülbaraş Baitoǧaevanyŋ öz şaŋyraǧynyŋ önegesı turaly kıtabyn oqyǧan soŋ būǧan közımız anyq jettı.
Äsırese, bır üidegı segız balanyŋ ülkenı bolǧan soŋ aǧa degennıŋ de, äpke degennıŋ ne ekenın bılmei ösken bız beibaqqa anda-sanda aqyl-keŋes berıp tūratyn estiiarlau bıreu-mıreu kerek-aq-ty. Sondyqtan osyndai tuǧan äpkemız bolar ma edı degen armanymyzdy aialaǧannan alǧan äserımız şyǧar. Ony bılımdı bolǧany üşın de, märtebelı oqu ornyn bıtırgenı üşın de syiladyq. Moris Torez atyndaǧy Mäskeu memlekettık şet tılderı istitutynyŋ tülegı fransuz tılınde erkın söileidı dep estitınbız. Özge tılderge de talasy bar degendı qūlaǧymyz şalǧan. Būl erekşelıgı de qyzyqtyrady. Qysqasy, Er Töstık pen segız ūlyna kelın ızdep jürgen Ernazarǧa jolyqqan berekelı bäibışenıŋ «Kenjekeiım bır töbe, segız qyzym bır töbe» dep süisınetını sekıldı, öz basyma Zeinep apaiym bır töbe, instituttyŋ qalǧan qyzy bır töbe bolyp körıngenın jasyra almaimyn. Jas künımdegı osyndai asyǧys-üsıgıs topşylauymdy qazaq lingvistikasynyŋ türlı salasyna türen salǧan, ärqaisysynyŋ özındık orny bar tılşı tätelerım keşırer, bıraq şynymen sol tūsta sondai oidyŋ miyma ūialaǧany ras-ty.
Bızdı onyŋ alty alaşqa tanymal äkesıne ūqsap öskenı täntı ettı. Syrt symbatymen ūqsady. Işkı älemımen ūqsady. Bır emes, ekı salanyŋ ministrı bolǧan aibarly aǧamyzdyŋ arqasynda qandai qyzmettıŋ qūlaǧyn ūstaimyn dese de mümkındıgı mol edı. Bıraq ziialy Zeinep äpkem öitpedı. Qazaqtyŋ tıl ǧylymynyŋ qara şaŋyraǧynan tūraq tapty. Ömır boiy bır mekemede jūmys ıstedı. Sol mekemesınıŋ omyrtqasy men jūlynyna salmaq tüsken kezeŋderde de şydap baqty. Özge arnaǧa būrylmady. Fransuz, qazaq jäne orys tılderındegı ekpındı zerttedı, qazaq tılınıŋ intonasiialyq jüiesın zerdeledı. Soǧan jüdä riza bolyp, keide:
Söz-söilemnıŋ ekpını,
Qarau kerek tek mūny,
Aityp-aitpai ne kerek,
Sonyŋ bärın zertteumen,
Zaulap ötıp jatyr ǧoi,
Äpkemızdıŋ köp künı! –
dep Mahambetşelep jyrlai jöneletınımız bar.
* * *
Osy künderı ekpındı enşılegen, eŋbeksız köŋılı könşımegen menıŋ ädemı äpkem äibat jasqa toldy! Sodan sızdı qūttyqtaiyn dep... kösılgenbız de... Aman jürıŋız! Mereiıŋız üstem bolsyn!Bauyrjan OMARŪLY
