Qaimana qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken qaisar ūldary el ırgesınıŋ, ūlt tūǧyrynyŋ berıktıgı men jarqyn bolaşaǧy üşın jastyq şaǧyn ǧana emes, bal däuren balalyǧyn da estı adamnyŋ abyroily atyna almastyrypty.
Keŋestık kezeŋnıŋ şyrǧalaŋy köp jolynan özın de, özıne ümıt artqan halyq amanatyn da arqalap öttı. Osyndai tektı atanyŋ ūrpaǧy, asyldyŋ synyǧy – Halyq qaharmany Toqtar Äubäkırov. Qazaq jūrtynan şyqqan tūŋǧyş ǧaryşker tylsym ǧalam keŋıstıgın baǧyndyryp, el tarihynda aty altyn ärıppen jazyldy. Qazaqstan keŋıstıgınde ǧana emes, ǧalamdyq ǧaryş salasynda da öşpei ız qaldyrǧan batyr keşegı Qūdai atyn atauǧa tyiym salǧan zamanda Allasyn ūlyqtap, kökke köterılgen eken. Esımı el esınde biık därejede saqtalǧan halyq qaharmany, memleket jäne qoǧam qairatkerı Toqtar Äubäkırovpen az-kem sūhbattasudyŋ sätı tüsken edı. Oqi otyryŋyzdar…
– Toqtar aǧa, sız soǧys bıtıp, el endı esın jiia bastaǧan jyldary düniege kelıpsız. Äkeŋız Oŋǧarbaidyŋ onynşy balasy ekensız. Bıraq taǧdyr ol kısılerge qazaqtyŋ tūŋǧyş ǧaryşkerınıŋ ata-anasy bolyp jürudı jazbapty. Ata-anaŋyzdan erte aiyrylyp, qarşadaiyŋyzdan qara jūmysqa aralasypsyz. 15 jasyŋyzda Temırtau qūima-mehanika zauytynda tokar boldyŋyz. Balalyq kezıŋızdıŋ kedır-būdyry köp bolǧanǧa ūqsaidy. Äŋgımemızdı bala Toqtardyŋ taǧdyrynan bastasaq.
– Şeşem 10 qūrsaq köterıptı. Men – eŋ kenjesımın. Menıŋ aldymda segız qyz, bır ūl boldy. Sol segız qyzdyŋ beseuınen aiyrylǧanbyz. Menıŋ aldymda bır ūl bolypty. Ol ömırge kelgende, tuǧan-tuys, körşı-qolaŋ – bärı quanyp, toilap jatqany sol eken, aǧam aiaqastynan şetınep ketıptı. Anam äbden jylaǧan körınedı. Alla taǧalanyŋ şeberlıgınde şek joq qoi, bızdıŋ otbasymyzǧa taǧy bır ūl syilady. 1946 jyldyŋ 27 şıldesınde Äubäkırovterdıŋ äuletınde qap-qara (küledı) säbidıŋ şyryldaǧan dauysy şyǧady. Anamnyŋ aituynşa, men tuylǧanda, bükıl auyl toilapty. Bärı quanyp, märe-säre bolyp jatqanda, menıŋ kındıgım bailaǧan jıpten şyǧyp ketedı. Älgı qap-qara bala «appaq» balaǧa ainalǧan ǧoi. Tösegım qyp-qyzyl qanǧa boialǧan. «Oibai-au, taǧy da bır balany öltırıp aldyq qoi», – dep jylapty jinalǧan jūrt. Adamnyŋ ömırı Alla taǧalanyŋ qolynda ǧoi. Aman qalyppyn. Bıraq äkem menıŋ älgı jaǧdaiymnan keiın auryŋqyrap, auruhanaǧa tüsıp qalady. Köp ūzamai qaitys bolyp ketedı. Jetı ailyǧymda äkemnıŋ iısın de sezınbesten aiyrylyp qaldym. Äkem qaitys bolarda qasyna eŋbektep baryp jylappyn. Menı qolyna alyp: «Menıŋ ömırımnıŋ jalǧasy, mıne, osy bala», – deptı de, jürıp ketıptı.
Temırtau qalasynda 11 jasyma deiın apamnyŋ qolynda tūrdym. Jezdemnıŋ qamqorlyǧynda boldym. Anama qalanyŋ suy jaqpai, bıraz auyrdy. Auylǧa qaituǧa tura keldı. Esımde, üiden bırtalai alys jerden ölıp-öşıp su tasitynbyz. Üide nan men maidan basqa eşteŋe bolmaityn. Tamaq degen ol kezde joq qoi. Auylda jetınşı synypqa deiın oqydym. Segızınşı synyp bolmaǧandyqtan, Temırtauǧa keldık. Şeşenı asyrau kerek. Jük tasumen näpaqa taptym. Ol kezde ülken qaptaǧy qanttyŋ salmaǧy 101 kelı bolatyn. 71 kelı tartatyn ūndy da iyǧyma qoiyp, mäşineden mäşinege tasityn edım. Keşke äbden şarşaisyŋ. Bıraq jaspyz ǧoi. Sezıne bermeisıŋ. Ol kezde qazırgıdei «pervyi», «vtoroi» degen joq. Tüskı asymyz – bır litr qaimaq pen bır bölke nan. Keşke oquǧa baramyn. Oqu men jūmysty bırge alyp jürdım. Sonda da sabaqty beske oqydym.
– Taǧdyrdyŋ tauqymetı, äkenıŋ joqtyǧy maqsatyŋyzǧa kedergı boldy ma?
– Ärine, boldy. Bıraq men öz-özımdı tärbieledım. Qaimyqpadym. Özge balalardyŋ äkesı, qamqorşysy boldy. Menı «jetımsıŋ, jolama aramyzǧa» dep kemsıtkender kezdestı. Tıptı keide boqtap ta jıberetın. Bıraq men eş ökınbesten, ülken kısılermen qatar jūmys ıstedım. Traktorlardyŋ būrandalaryn qysqanymda, ony ülken kısıler kerı şeşe almaityn. Jastyǧyma qaramai, üidegı oryndyqtarǧa deiın özım qūrastyratynmyn. Ony satyp aluǧa jaǧdaiymyz kötermeitın edı.
– Bır sūhbatyŋyzda: «Qinalǧan sätımde qazaqtyŋ änı ruh, jıger syilady», – depsız.
– Anam qaitys bolǧannan keiın bır apta öter-ötpesten naǧaşymnan aiyryldym. Ol kezde men Reseide oqitynmyn. Anam men naǧaşymdy jer qoinyna tapsyryp, Reseige qaita bardym. Sol kezde qatty qinaldym. Auruhanaǧa tüstım. Ömırden tüŋılıp, eş närsege zauqym soqpai qaldy. Sol kezde radiodan Bibıgül Tölegenova 25 minut boiy qazaqşa än aitty. Būl maǧan qatty äser ettı. Ömırge degen qūştarlyǧymdy arttyrdy. Osydan keiın ömırımde özgerıster paida boldy. Bırden qol-aiaǧymdy jinap, auruymnan sauyǧyp kettım. Ol kısımen Mäskeude bır jolyqqanymda, bolǧan jaidy aina-qatesız aityp berdım. Alǧysymdy bıldırdım. Älı künge deiın Bibıgül apamdy qūrmetteimın.
– Ūşqyş bolu ülken täuekeldılıktı talap etedı. Bızge ömır men ölımnıŋ arasyndaǧy mamandyq siiaqty körınedı. Sız üreige, qorqynyşqa boi aldyrǧan joqsyz ba?
– Jaŋadan ūşqyş bolyp jürgen kezım. 1977 jyly 13 ūşqyşty jerledık. Tepse temır üzetın myqty jıgıtterımızden aiyryldyq. Menıŋ ömırımde de bıraz qiynşylyqtar boldy. Boiymdy ürei bilegen sätter kezdestı. Bıraq Alla taǧalanyŋ qalauymen onyŋ bärı artta qaldy. Batyr bolmasam, aspanǧa ūşar ma edım? Men qazaqtyŋ abyroiy üşın ūştym. Al qazırgı ǧaryşkerlerdıŋ qandai maqsatpen ūşyp jatqandaryn bır Alla bıledı.
– Sız – ǧaryş salasynyŋ maiyn ışken mamansyz. Tehnika ǧylymynyŋ doktorysyz. Qazaqstan özıŋızdei mamanǧa zäru. Nege jūmys ıstei bermeisız?
– Men, ärine, ǧaryş salasynda jūmys ıstegendı jaqsy körer edım. Köremın de. Men – kezınde öz salamda jarty jyl tegın jūmys ıstegen adammyn. Aiyna 10 dollar alatynmyn. Oǧan keibıreuler küluı mümkın…
– Otbasyŋyzǧa oiyssaq, Reseide ömırge kelgen ūldaryŋyzdy qazaqşa tärbielep jürsız be?
– Olarǧa qazaqşa änder tyŋdatam. Äsırese kışı ūlym qazaqşa än tyŋdaǧanda, közı jainap ketedı. Alǧaşynda olardy qazaqşa tärbieleu qiynǧa soqty. Sebebı özım de orysşa oilaitynmyn.
– Qazaqşaŋyz täp-täuır eken. Bıraz būryn orysşa söileuşı edıŋız…
– Qazaqstanǧa kelgende, bärı menı erekşe yqylyspen qarsy aldy ǧoi. Alaqandaryna salyp aialady. Bıraq men qazaq bolyp, orysşa söilegenıme qatty ūialdym. Keudemdı namys kernedı. Qazaqşa üirenuge qatty kırıstım. Qazaq radiosyn tyŋdap, qazaq gazetterın köp oqydym. Bılmeitın sözderımnıŋ äuelı orysşasyn ūialmai sūrap alatynmyn. Qiyndyǧyna moiymai üirenıp aldym. Būǧan niet kerek, jıger kerek.
– Bos uaqytyŋyzdy qalai ötkızesız?
– Aŋşylyqty jaqsy köremın. Auyldaǧy aǧaiyn anda-sanda «qasqyr köbeiıp kettı, bır kelıp ketseŋşı» dep şaqyrady. Baramyn. Qasqyr atam. Olar maǧan soǧymdaryn soiyp berıp qaitarady.
– Dınge qalai qaraisyz?
– Ateistık ideologiia menıŋ de sanamdy jaulaǧan eken. Bıraq men ūşardyŋ aldynda ylǧi Allaǧa siynatyn edım. Sol senım qazır jemısın berude. Meşıtke baryp tūramyn. Sadaqamdy beremın. Qūranymdy oqyp tūramyn. «Bismillämdı» aityp jüremın.
– Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Sūhbattasqan E. AITBAIŪLY
Basqa materialdar
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz