Älemdık qarjy daǧdarystary eşbır memleketke oŋ qyrymen tanylmady. Älemnıŋ eŋ ırı alpauyt elderınıŋ özı qomaqty qarjylyq jäne öndırıstı toqyraulardy bastan keşırdı, jüz myŋdaǧan adam jūmyssyz qaldy, köptegen şaruaşylyq orny jabyldy. Daǧdarystyŋ qauıptı äserıne Qazaqstan da tys qalmady. Degenmen, qarjy daǧdarysynyŋ soqqylaryna tötep bere alatynyn da körsetttı.
Elımız Täuelsızdık alǧan 30 jyl ışınde basynan bırneşe älemdık qarjylyq daǧdarysty ötkerdı. Olar qalai äser ettı? Devalvasiiadan qalai aman öttı? Būl sūraqtardyŋ jauabyn bılu üşın älemdık 5 qarjy daǧdarysynyŋ Qazaqstanǧa tigızgen äserın şolyp öteiık.
Freedom Finance Life ömırdı saqtandyru kompaniiasynyŋ sarapşylarynyŋ zertteuınşe, 1993 jyldan berı teŋge ūzaq prosesten ötıp, erkın qūbylmaly aiyrbas baǧamyna köştı jäne 2021 jyldyŋ soŋyna qarai qūnsyzdandy. Tıptı, bır dollar 4,69 teŋgeden 500 teŋgege deiın köterıldı. Jalpy ūlttyq valiuta 5 devalvasiiany bastan ötkerdı.
Ärbır devalvasiianyŋ halyq üşın kerı saldary bar. Būl eŋ aldymen jinaqtau qūny men satyp alu qabıletın tömendetedı. Sonymen bırge infliasiia qarqynyn arttyryp, ömır süru sapasyna kerı äserın tigızedı.
Aziialyq qarjy daǧdarysy (1997-1998 j.)
Täuesızdık alyp, endı qadam basyp jatqan Qazaqstan üşın būl daǧarys qiynǧa soqty. Būl Şyǧys jäne Oŋtüstık-Şyǧys Aziia elderı üşın ǧana emes, bükıl älem üşın auyr soqqy boldy. Tailand, İndoneziia, Malaiziia jäne Oŋtüstık Koreianyŋ ekonomikasy eŋ köp zardap şektı. Al az därejede daǧdarys Japoniia, Gonkong, Laos, Filippin, Qytai, Ündıstan, Vetnam, Singapur jäne Taivanǧa äser ettı. Älemdık naryqta şikızat baǧasynyŋ kürt tömendeuı 1998 jyly reseilık ekonomikalyq daǧdarysty, al 2001 jyly Argentina halqynyŋ kedeilık şegınen tömen ülesı 54%-dan astamǧa jetken Argentinalyq defoltty tudyrdy. Egemendıkke qol jetkızıp, postkeŋestık daǧdarysty ainalyp ötken Qazaqstan alǧaş ret devalvasiiaǧa tap boldy. 1999 jyly dollar 85 teŋgeden 140 teŋgege deiın köterıldı. Al ortaşa jalaqy osy kezeŋdegı 124 dollardan (9 683 teŋge) 99 dollarǧa (11 864 teŋge) tömendedı. Keŋes Odaǧynan bölınıp şyǧyp, qoly auzyna endı jetken Qazaqstanǧa daǧdarystan şyǧu oŋaiǧa soqpady. Alaida mūny da eŋserdı.Älemdık ekonomikalyq daǧdarys (2008-2013)
Ekınşı, qarjylyq daǧdarystyŋ bırı – aty şuly älemdık ekonomikalyq daǧdarys. Jappai bankterdıŋ sätsızdıgı men AQŞ-taǧy aksiialar baǧasynyŋ qūldyrauynan keiın qarjylyq daǧdarys bükıl älemdı, sonyŋ ışınde Latyn Amerikasyn, Europa memleketterın, Aziia-Tynyq mūhity aimaǧyn jäne TMD elderın şarpydy. Däl osy uaqyt aralyǧynda şikızat baǧasynyŋ jahandyq ösuı, köptegen ırı halyqaralyq kompaniialardyŋ bankrotqa ūşyrauy jäne tarihtaǧy eŋbek naryǧynda rekordtyq deŋgeige jetken jappai jūmyssyzdyq baiqaldy. 2009 jyly dünie jüzınde 200 million adam jūmyssyz qalǧan. Ärine, bükıl älem tolqyp, daǧdarys oryn alǧanda Qazaqstanǧa äserı bolmai qoimaidy. Qazaqstanda 2009 jyly dollar 120 teŋgeden 150 teŋgege deiın köterıldı. Al ortaşa jalaqy 456 dollardy (67 333 teŋge) qūrady. 2008 jylmen salystyrǧanda 9,7 paiyzǧa tömendegen.Europalyq qaryz daǧdarysy (2010 - 2013)
2002 jyldan berı qarjy naryǧynyŋ jahandanuy, nesiege oŋai qol jetkızu jäne keibır EO elderındegı ekonomikalyq ösudıŋ tömendıgı europalyq qaryz daǧdarysyna äkeldı. Grekiia, Portugaliia, İspaniia, İrlandiia jäne Kipr aldymen jahandyq ekonomikalyq problemaǧa tap boldy. Sodan keiın daǧdarys Europanyŋ barlyq derlık memleketterıne, sonyŋ ışınde Fransiia men Germaniiaǧa tarady. Osy uaqytta älemdık sauda 10%-dan astam qysqardy. EO-nyŋ köptegen elderınde memlekettık kırısterdıŋ qysqaruyna bailanysty salyqtar östı, al ükımetter aqşany ünemdeu maqsatynda özderınıŋ şyǧyndaryn azaitty. EO-nyŋ ekonomikalyq problemalary älemde jahandyq devalvasiiany tudyrǧan joq. Alaida, qazaqstandyq turister üşın Europadaǧy ekonomikalyq problemalarǧa bailanysty turlardyŋ qūny östı. Sondai-aq, 2010-2013 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda dollar baǧamy tūraqty boldy – bır dollar 148 – 150 teŋge. Būl rette ortaşa jalaqy 909 dollar 137 043 teŋgege deiın östı.Sanksiialyq daǧdarys (2014-2018)
Qyrymnyŋ Resei Federasiiasyna qosyluyna jäne Ukrainanyŋ şyǧysyndaǧy äskeri qaqtyǧysqa bailanysty AQŞ, Euroodaq, Avstraliia, Jaŋa Zelandiia jäne Kanadanyŋ Reseige qarsy sanksiialary Reseidıŋ özınde de, odan keiıngı kezeŋde de qarjylyq daǧdarysqa äkeldı. Keŋes memleketterı, onyŋ ışınde Qazaqstanǧa yqpalyn tigızdı. 2014 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ ūlttyq valiutasy bır dollar üşın 150 teŋgeden 185 teŋgege deiın älsıredı. Ūlttyq bank aiyrbas baǧamyn jasandy türde tejeudı toqtatyp, teŋge erkın qūbylmaly baǧamǧa köştı. 2016 jyly dollar qazırdıŋ özınde 340 teŋge boldy. 2013 jylmen salystyrǧanda dollarmen eseptegende ortaşa jalaqy 909 dollardan 420 dollarǧa deiın derlık ekı esege azaidy.COVID-19 pandemiiasyna bailanysty jahandyq qarjylyq daǧdarys (2020-2021)
Älemde virus tarap, ülken auqymdy mäsele tuǧyzdy. Būl ekonomikalyq şyǧyn ǧana emes, ruhani jäne adamdar şyǧynyn äkeldı. Adamdar üiıne qamalyp, därı-därmekterdıŋ baǧasy kürt östı. Tıptı, tapşy boldy. Adamdar onlain rejimdegı jūmysqa köştı. Bırazı jūmyssyz qaldy. Mūnai baǧasynyŋ da qūldyrap ketuı, şekaralardyŋ jabyluy, barlyq salalardyŋ uaqytşa toqtap qaluy jäne devalvasiia kezektı qarjylyq daǧdarystyŋ aiqyn habarşysy boldy. 2020 jyly jahandyq ekonomika 4,3%-ǧa qysqardy. Būl 2008 jylǧy qarjy daǧdarysy kezındegıden üş ese derlık artyq. Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, 2021 jyly ekonomikany qalpyna keltıruge sifrlandyru, jappai vaksinasiia jäne ömırdı saqtandyru, sonyŋ ışınde koronavirustan saqtandyru yqpal ettı. 2020 jyldyŋ nauryz aiyna deiın Qazaqstanda dollar baǧamy 382 teŋge boldy. Pandemiianyŋ keluımen elımızde törtınşı devalvasiia bolyp, dollar 400 teŋgege deiın köterıldı. 2021 jyly valiuta naryǧyndaǧy aiyrbas baǧamy bır dollar üşın 420 teŋge boldy. Al bır jyldaǧy ortaşa jalaqy 609 dollardan (233 136 teŋge) 420 dollarǧa (249 349 teŋge) tömendedı.Resei-Ukraina äskeri qaqtyǧysyna bailanysty ekonomikalyq daǧdarys (2022).
2022 jyldyŋ 24 aqpanynan bastap ekı memlekettıŋ äskeri äreketterı nätijesınde rubldıŋ dollarǧa şaqqandaǧy baǧamy kürt qūldyrady. Būl devalvasiiaǧa AQŞ pen Europanyŋ bırqatar ekonomikalyq sanksiialary sebep boldy. Sarapşylar 1998 jylǧy daǧdaryspen salystyruǧa bolatyn ekonomikalyq qūldyraudy boljaidy. Rubldıŋ qūldyrauy nätijesınde Qazaqstanda kezektı devalvasiia oryn aldy. Bırer künde dollar 430 teŋgeden 490 teŋgege, keiın 518 teŋgege deiın şaryqtady. Odan keiın azyq-tülık baǧasynyŋ jyldam ösuı – 30%-dan asty. Qazır dollar baǧamy 494 teŋge. Ortaşa jalaqy 552 dollardy (272 968 teŋge) qūraidy, būl 2021 jylmen salystyrǧanda 7,2%-ǧa az. Halyqaralyq valiuta qory kelesı jylǧy älemdık ekonomikanyŋ ösu boljamyn jasap, qor naryqtarynyŋ qūldyraitynyn mälımdep otyr. Öitkenı, Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧys bızdıŋ elge ǧana emes, älem memleketterıne kerı äserın tigızude. Degenmen, «Jaman aitpai jaqsy joq!». Būl daǧdarys ta artta qalar.Dana Nūrmūhanbet
Ūqsas jaŋalyqtar
