Bauyrjan OMARŪLYNA
Sabaqtan kelsem, üi-ışı Almatydan jaisyz habar alyp otyr eken. Meŋdekeş naǧaşym qapiiada qazaǧa ūşyrapty. Öz ata tuysymdy bılmedım, al jazu önerı maǧan naǧaşy tegımnen auysqandai bolady da tūrady. Meŋdekeş pen oǧan nemere (ekı-üş atadan qosylady) apam ökılı bolyp sanalatyn jemenei adaidyŋ aldasai taqtasynyŋ atyna şyqqan Adyrnaly Aldasai zamanynda aŋyzǧa ainalǧan adam eken. Aitqany bolmasa, eşkımge qairylmai, tau- tasty kezıp, arqar quyp, kısı kiıkke ainalyp, alapat qaisarlyǧymen daŋdy bolǧan saiaq er. Aŋşybai, Qambar siiaqty aŋşy-batyrlardyŋ obrazy. Jaidan-jai syrtorai ketpegen - qalmaqqa joryqta oljaǧa tüsken alǧynşysy Aqsūqsyr sūludyŋ asqar taudy meŋzeitın aşyq mınezı küzgı baqtai tomsarǧan mınezıne jaqpai, bır künı talaq aityp, qūladüzge tartyp otyrypty. Işte balasy qalǧan eken. Odan taraǧan aldasailar Aqsūqsyr soŋyra ämeŋgerlık jolmen tigen qainysy Şylymnan tuǧan Aqbotanyŋ saiasynda ösken az tūqym. Ataqonystary Jemnıŋ ortaŋǧy aǧysyndaǧy Aqkiıztoǧai maŋy. Meŋdekeş Satybaldievtıŋ tūqym-tūqiianyn tektep, taratyp jazyp otyratyn jer būl jer bolmas. Äiteuır, aŋǧarǧanym, Aldekeŋnıŋ mınez-qūlyq jūǧyny ūrpaqtarynyŋ boiynda sılem bolyp, nyşan tastap tūratyny. Meŋdekeş aqyn bır hatynda " Menıŋ eŋ jaqyn tuystarym Jolboldy, Saiym" deidı ǧoi. Osyndaǧy Jolboldy degen kısınıŋ atyn bala kezımde köp estitınmın. "Jolboldy qūsaǧan baqa bolǧyr!" dep ūrsatyn menı apam. Söitsem, Jolboldy taǧaşym da köp jinalǧan jerge jolamai, ylǧi saiaqtau jüredı eken. Men siiaqty. Nemese men ol siiaqtymyn : qarsy kelgen ülkenge basymdy köterıp sälem beru degendı bılmeimın. Kısı syilamaityn kısäpırlıgımnen emes, "jetı jasyrym jerge bügılıp" ūialamyn. Bır kertartpa küş adamǧa, köpke jaqyndatpaidy. "Jas kezımde men öte ūialşaq, imenşek boldym. Köp adamnyŋ menı jaqsy körgen darqan qasietın paidalana almadym" deitını bar ǧoi Qadekeŋnıŋ ( Qadyr Myrzalievtyŋ), menıkı däl sol mınez. Saiaq deuge kelmes, saiaq dep öz aldyna bölek jaiylatyn, tusyǧan, boidaq maldy aitady ǧoi, bızdıkı - köptı tosyrqaǧyş, syrtqary, syrtorai jürer mınez. Bügıngı ǧylym babymen aitqanda, antrofobiia.Jo-joq, ılhäm kelıp, şabyt aşylǧanda bır kısıdei äŋgıme şertısuge bapandaimyz, bıraq deiınşı, bazbıreuler qūsap adammen odan ärı tonnyŋ ışkı bauyndai aralasyp-qūralasyp ketu baqyty bızge būiyrylmaǧan. Şaqyrysyp, şūrqyrasu degen jaqsy närse qonbaǧan. Meŋdekeş te bala kezınen ūstamdy, mınezge bai, köŋıldı kezınde bolmasa basqa uaqytta tūiyq, köp söilemeidı eken. Tūstastarynyŋ aituynşa, oŋaşada bırdeŋe jazyp otyrǧanda üstınen şyqsaŋ, jalma-jan däpterın jaba qoiatyn körınedı. Jasyraq uaǧymda, endı qalam jasaqtai bastaǧanymda men de solai etetınmın. Naǧaşymdy köre almai qaldym ǧoi, körgende bar ǧoi, özımdegı būdan basqa da mınez erekşelıkterın, aitalyq, topty adammen jolyqqanymnyŋ soŋynda sılem qūryp şarşaitynymdy, keide jūrttyŋ aǧyl- tegıl köŋılın kötere almai qalatynymdy aiauly taǧaşymnyŋ da boiynan kezdestırer me edım, kım bıledı.Keiın baiyrqalasam, onyŋ aqyndyǧy jurnalistıgın , esseşıldıgın köptıŋ közınen kölegeilep, körsetpei tastaǧandai eken. Meŋdekeş Satybaldievtıŋ jan-jaqty jetılgen jüirık jurnalist bolǧanyna jeŋgemız Ruziia Änesqyzy qūrastyrǧan "Möldır aspan" deitın ocherkter men şalqymalar jinaǧy dälel. Menıŋ de on ekı jasymda jurnalistikanyŋ jalyna jarmasqanym tegın bolmasa kerek. Besınşı klastan ekpettep alyp bırdeŋe jazyp jatatynymnan jäne de ekpettep ūiyqtaitynymnan (qazaq ondai balany oişy bolady degen eken ǧoi) däme ettı me eken, äiteuır tätem men apam Almatydaǧy tıleuqor naǧaşy jūrty erteŋ men oqu bıtırıp, ülken qalanyŋ jurfagına barǧanymda jel jaǧyna pana bolady degen zor ümıtpen jürse kerek, äiteuır 1973-tıŋ jazynda "Meŋdekeş öldı" degen habardy alǧanda ekeuı qatty moiyp qaldy.
* * *
Araǧa üş jyl salyp, onynşyny bıtırgen jazda apam men tätem menı KazGU- dıŋ jurfagıne özderı alyp keldı. Sol kezdegı "Dūrys adam tumasyn ūmyta ma?" degen ūǧym boiynşa Meŋdekeş taǧaşymnyŋ üiıne tüstık. Kökbazardyŋ janyndaǧy "Türkıstan" deitın qonaq üidıŋ üstındegı päter. Üş bölımdı seksiia - qorjynbasty ekı jäne bölek ülkendeu bır bölme. Ol künde ülkenı Erbolat säulet-qūrylys institutynda student - soiyp qaptap qoiǧan äkesı, qoŋyr qozy, şaş degen tasbūira. Odan keiıngı Rasul köbırek şeşesıne tartyp ketken , mektepte, toǧyz oqidy. Erbolat estiiar da bauyrmal , Rasul bolsa böten kısıge it körgen eşkıdei sostiyŋqyrap qaraidy -- bū qan degendı qoisaişy !Meŋkeŋ de zady köpşıl, qonaqşyl bolmasa kerek -- " Azyraq bolyp ortaŋda , köŋılıŋde jürsem köbırek " dep keletın joly osy kündelıktı ömırdegı kredosy bolu kerek. Söite tūra , taǧy bır jerde " Menıŋ jarym bolǧan sen , / Men joqta da qabyldai ber qonaqty , / Qonaǧasyŋ däiım bolsyn qomaqty" deidı ǧoi. Ruziia jeŋgei tegınde osy uäsiettı ūstansa kerek, äiteuır menıŋ közıme köpşıl, qoǧamşyldau körındı. Bız kelgesın köp uaqyt ötpei zalda dastarqan jaiylyp, bıraz adam keldı. Özım syrttai bıletın , kıtaptaryn oqyp jüretın ziiali kısıler, esımde qalǧany - Fariza apai , Meŋkeŋnıŋ janşyǧar dosy Qabibolla Sydiqov pen Qabekeŋ üiındegı Gülsım jeŋgei.Tätem men apam da otyrysta - tastamai ışterıne alǧan. Men bolsam naǧaşymnyŋ kabinet-bölmesındemın. Bızdıŋ auyldyŋ susyndauyna jetetın kıtaphanasyn armansyz qarap şyqtym. Şamy sämsıregen bölmede janyn kelıge salyp , qalamynyŋ ūşynan säule şaşyrap öleŋ jazǧan jetım üstelı... Aiaqtalmai qalǧan, jalǧyzdyqpen dos qylǧan "Qyzǧyş qūsynyŋ" paraǧy audarylǧan qoljazbasy... Keiın, "Örden oiǧa balaq türıp, /Özen nege tasidy eken ?/ Oidan örge qarap tūryp , /Adam nege jasidy eken..." deitın şumaǧyn oqyǧanymda jetpıs altynyŋ jazyndaǧy sol suret, sol kabinet köz aldyma keldı. Sodan bermen Meŋkeŋ jaiynda tūstas , qalamdas , talanttastarynyŋ jazǧandaryn qalt jıbermei oqyp kelemın ǧoi , Marjan ( Erşu) qaryndasymyzdyŋ dissertasiialyq eŋbegımen de kafedrada alǧaşqylardyŋ bırı bolyp tanystym , solardyŋ barlyǧyna älgı alǧaşqy äserlerımdı qosqanda tüiıler tüiın: qūzǧyn da Qyzyl kıtapqa enıp alǧan zamanda naǧaşym aiqailamai şyǧatyn Ai men Kün siiaqty, öleŋ-ömırın qaq-soqsyz, jariia- jarnamasyz ötkızgen, ataq-mansaptyŋ auylyna ädeiılep at bailamaǧan adam bolypty. Būl jaidy "Men daŋqqa jaqyndaman bır taban , / Änım artyq eş daŋqsyz şyrqaǧan" dep özı de aitady. Sol siiaqty dünie tırşılıgınde de jaulasqanmen jūlyspai, daulasqanmen ūryspai, aq üi de tıkpei, kürkege de kırmei, adymyn baiqap aşyp, aiaǧyn yqşam basyp, bır sözben aitqanda, belortada bırtoǧa tırlık keşıptı. Sypaiy-synyq mınez, tūiyq, jabyq, sezımşıl, adal - naǧyz chehovtyq bıtım. " Adamnyŋ bır mınezı tuǧan jerıne tartady " degen söz negızınde ras bolu kerek , nege deseŋız, Taiyr Jarokov ta "Mümkın būl myqty mınım , / Myqtymyn dei almaimyn . /Bälkım ol myqtylyǧym , / Myqtymyn dei almaimyn..." dep ketken ǧoi. Tosyn antiteza-egızdeu : myqty mın. Al şyndyǧynda, şyn ömırde myqty bola tūryp myqtymyn demeu - myqtylyq pa, myqty mın be? Küres-ömırde alǧa ūmsynbau, kimelemeu qanşalyqty dūrys? "Qazaqtyŋ aqyldylary qarapaiym. Solarǧa azdap tasyrlyq berse qazaq jaqsaryp keter edı,"- dep nege jazǧan Iliias Omarov. Aqyndyq qan qyzuy alapat anadai talantymen ūlttyq tanymaldylyqqa jete almai qalǧan , şaşyrandylau ömır sürgen, söitıp öz taǧdyrlaryna özderı jolbasşylyq jasaǧan meŋdekeşterdı meŋzegenı me? Meŋkeŋ nebärı üş müşel jasady ǧoi, ägärki ǧūmyr jasy ūzaqtau berılgende "Özım bır öz bop ötpesem, öleŋge berıp özımşe öŋ" tūjyrymynyŋ aǧala tuyn qaita qarar ma edı, älde...
*. *. *
-- Jurfakqa tüsu üşın talant kerek qoi ... Ruziia Änesqyzynyŋ kökinänıŋ jaqtau taqtaiyna süienıp tūryp Maqsat Änesūlyna baǧyttaǧan sözı ǧoi. Qalada bızge bas asyp qoiǧan kım bar deisıŋ - keşe qonaqtan qalǧan jylytpany ışıp otyrǧam. Tamaq jep bolǧan soŋ ydysty jalap qoiatyn ädetım bar-dy. Myna jerde onymdy jasamadym. Qala ǧoi... Sosyn jeŋeşemnıŋ älgı sözı oi saldy bılem. Şyǧarmaşylyq konkursqa mındettı maqalalarym azaŋdau bolyp qalyp, tätemnıŋ audandyq "Mūnaişy" gazetıne, Täjmaǧambet Tekeevtıŋ özıne kırıp, bıreulerdıŋ şyǧyp bara jatqan qiqym- siqym habarlarynyŋ soŋyna familiiamdy mıngestırıp, qara köbeitkenı esıme tüstı. Bırneşe künnen keiın tätem men apam "İä , qūdai , balaǧa oŋ jolyŋdy bere gör" dep, elge qaityp kettı. Men jataqhanaǧa şyqtym. Bıraq ol jyly tüse almadym, keler jyly da jolym bolmady, aqyry jurfaktyŋ esıgı üşınşı tyqyldatqanymda baryp äreŋ aşyldy. Oqudy bıtırıp, jurnalistık, odan jazuşylyq jolǧa tüstım, azdy-köptı kıtaptarym şyqty. Däme etken jerınen körıngenımdı däleldep, Ruziia jeŋgeme töbe körseter jerım edı. Bara almadym. Soŋyra, belgılı aqynnyŋ nemere qyzyna üilengen Erbolattyŋ otbasylyq ömırde joly bolmai, aqyry qaitys bolyp ketkenın estıdım. Bara almadym. Odan keiın Ruziia jeŋgeidıŋ özı de baqilyq boldy. Bara almadym. Qaratastyŋ qalauyn tabatyn , adamdardan jyly sözın aiamaityn, adam men adamnyŋ tabysuyn ūzaqqa ūstap tūrudy öner därejesıne kötergen Bauyrjan ınımnıŋ jazǧandaryn oqyp otyrǧanda basqa keletın oi ǧoi...
15 - 16. 11. 2022
Qaskeleŋ şatqaly, Sarqora
Maqsat TÄJ-MŪRAT
